Իտալիա

Իտալիայի Հանրապետություն Repubblica Italiana
Դրոշ Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ Il Canto degli Italiani
Իտալիա դիրքը
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք		Հռոմ 318) 41°54′N, 12°29′E
Պետական լեզուներ		իտալերեն
Կառավարում		Ունիտար պառլամենտական hանրապետություն
-	նախագահ	Սերջիո Մատարելլա
-	վարչապետ	Պաոլո Ջենտիլոնի
Հիմնում
-	Ռիսորզիմենտո	մարտի 17, 1861
-	Հանրապետություն	հունիսի 2, 1946
-	ԵՏՄ անդամակցում (ներկայումս Եվրամիություն)	հունվարի 1, 1958
Տարածք
-	Ընդհանուր	301, 318 կմ²
-	Ջրային (%)	2.4
Բնակչություն
-	2017 նախահաշիվը	60, 589, 445  (23-րդ)
-	2000 մարդահամարը	57, 784, 372 (22-րդ)
-	Խտություն	205 /կմ² (63-րդ) 532 /մղոն²
ՀՆԱ (ԳՀ)		2015 գնահատում
-	Ընդհանուր	$2, 157 տրիլիոն (12-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$35, 811 (32-րդ)
ՀՆԱ (անվանական)		2015 գնահատում
-	Ընդհանուր	$1.842 տրիլիոն (8-րդ)
-	Մեկ շնչի հաշվով	$30, 594 (27-րդ)
Ջինի (2014)		32.7 (միջին)
ՄՆԶԻ (2013)		0.872 (26-րդ)
Արժույթ		Եվրո (EUR)
Ժամային գոտի		CET (ՀԿԺ+1)
-	Ամռանը (DST)	CEST (ՀԿԺ+2)
Ազգային դոմեն		.it
Հեռախոսային կոդ		+39

Իտալիա (իտալ.՝ Italia), պաշտոնապես Իտալիայի Հանրապետություն (իտալ.՝ Repubblica italiana), ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն Եվրոպայում: Տեղակայված է Միջերկրական ծովի սրտում: Իտալիան ազատ ցամաքային սահմաններ ունի Ֆրանսիայի, Շվեյցարիայի, Ավստրիայի, Սլովենիայի, Սան Մարինոյի և Վատիկանի հետ: Իտալիայի տարածքը կազմում է 301.338 կմ քառակուսի (116,347 քառակուսի մղոն) և հիմնականում ունի հանգիստ սեզոնային և միջերկրածովային կլիմա: Իր տեսքի պատճառով հաճախ այն անվանում են lo Stivale (կոշիկ): 61 միլիոն բնակչությամբ Իտալիան չորրորդ ամենախոշոր բնակչություն ունեցող երկիրն է Եվրոպական Միությունում:

Անտիկ ժամանակաշրջանում հին կարթագենացիները, փյունիկիացիները և հույները Իտալիայի հարավում հիմնել են բնակավայրեր․ էտրուսկները և կելտերը բնակվել են Իտալիայի կենտրոնական հատվածում, իսկ հյուսիսում բնակվել են հին իտալական տարբեր ցեղեր և ժողովուրդներ, որոնք հետագայում սփռվել են ողջ Ապենինյան թերակղզով մեկ: Իտալական ցեղերը հիմնել են Հռոմեական թագավորությունը, որը հետագայում դարձել է հանրապետություն և նվաճել հարևան քաղաքակրթությունները: Հռոմը հետագայում հասավ իր հզորության գագաթնակետին և նվաճեց հին աշխարհի մեծ մասը՝ դառնալով արևմտյան քաղաքակրթության մշակութային, քաղաքական և կրոնական առաջատար կենտրոնն աշխարհում:

Միջնադարի սկզբում Հռոմեական կայսրությունը փլուզվեց և ենթարկվեց բարբարոսների հարձակումներին: 11-րդ դարի սկզբին բազմաթիվ քաղաք պետություններ և ծովային հանրապետություններ հզորացան և զարգացրին նավաշինարարությունը, առևտուրն ու բանկային գործը, ինչը հիմք հանդիսացավ ժամանակակից կապիտալիզմի ձևավորման համար: Այս անկախ պետությունների միջոցով Եվրոպան առևտրային ճանապարհ բացեց դեպի Մերձավոր Արևելք և Ասիա: Արդյունքում, հարստացան ֆեոդալները, որոնք մեծ հեղինակություն ձեռք բերեցին ամբողջ Եվրոպայում: Կենտրոնական Իտալիայի մեծ մասը գտնվում էր կրոնապետական Պապական մարզերի վերահսկողության տակ, մինչդեռ Հարավային Իտալիան մնաց ֆեոդալական՝ ընդհուպ մինչև 19-րդ դարը, մասամբ բյուզանդացիների, արաբների, նորմանների, իսպանացիների և Բուրբոնների տարածաշրջան կատարած արշավանքների պատճառով:

Վերածնունդը սկսվեց Իտալիայում և սփռվեց ամբողջ Եվրոպայում` առաջ քաշելով նոր հայացքներ հումանիզմի, գիտության, հայտնագործությունների և արվեստի ոլորտներում: Վերածնունդը դարձավ իտալական մշակույթի ծաղկման ժամանակաշրջան՝ տալով այնպիսի հայտնի արվեստագետներ և գիտնականներ, ինչպիսիք են Լեոնարդո դա Վինչին, Գալիլեո Գալիլեյը, Միքելանջելոն և Նիկոլո Մաքիավելին: Իտալացի ճանապարհորդներ, ինչպիսիք են Մարկո Պոլոն, Քրիստափոր Կոլումբոսը, Ամերիգո Վեսպուչին և Ջիովաննի դա Վարացանոն, բացահայտեցին նոր ճանապարհներ դեպի Հեռավոր Արևելք և Նոր աշխարհ` օգնելով Եվրոպային մտնել Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջան: Սակայն Իտալիայի առևտրային և քաղաքական հզորությունն անկում ապրեց, երբ հայտնաբերվեցին դեպի Ասիա շրջանցող ուղիները: Հետագայում իտալական քաղաք պետություններն սկսեցին արյունահեղ պատերազմները միմյանց հետ, որոնք հայտնի են 15-16-րդ դարերի Իտալական պատերազմներ անվամբ: Արդյունքում իտալական քաղաք-պետոթյունները թուլացան և նրանցից ոչ մեկը չդարձավ առաջնորդ ուժ: Քաղաք պետությունների թուլացումը առիթ հանդիսացավ եվրոպական տերությունների կողմից դեպի Իտալիա արշավանքների, որոնցից էին Ֆրանսիան, Իսպանիան և Ավստրիան:

19-րդ դարի կեսերին Իտալական ազգայնականության աջակցությամբ սկսվեց պայքար անկախության համար, ինչի արդյունքում երկիրն ընկավ հեղափոխական մի ժամանակաշրջան, որը հայտնի է Ռիսորզիմենտո անվամբ: Վերջինիս նպատակն էր ստեղծել միավորված ազգային պետություն: Մի քանի անհաջող փորձերից հետո, 1861 թվականին հնարավոր եղավ երկիրը միավորել: Վերջինս դարձավ գերտերություն՝ երկար դարեր օտարի լծի տակ մնալուց հետո: 19-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը նոր կազմավորված Իտալիայի թագավորությունն սկսեց արագ տեմպերով զարգանալ, ստեղծվեցին արդյունաբերական կենտրոններ՝ հիմնականում երկրի հյուսիսում: Իտալիան վերածվեց գաղութատիրական կայսրության, մինչդեռ հարավային Իտալիայի տնտեսությունը մնաց թերզարգացած: Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքում լինելով հաղթանակած կողմերից մեկը՝ Իտալիան մտավ տնտեսական ճգնաժամի և սոցիալական բողոքների փուլ, ինչի արդյունքում 1922 թվականին հատատվեց ֆաշիստական դիկտատուրա: Առանցքի ուժերի կազմում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին մասնակցությունն ավարտվեց պարտությամբ, տնտեսական անկմամբ և Իտալիայի քաղաքացիան պատերազմով: Հաջորդեց Իտալիայի լիբերացումը և ժողովրդավարական կարգերի հաստատումը, իսկ Իտալիայի միապետությունն անկում ապրեց:

Ներկայումս Իտալիայի տնտեսությունն իր մեծությամբ երրորդն է Եվրագոտում և ութերորդը` աշխարհում: Ազգային հարստության ցուցանիշներով Իտալիան յոթերորդն է աշխարհում, իսկ երկրի կենտրոնական բանկում ոսկու պահուստների ցուցանիշներով՝ երրորդը աշխարհում: Իտալիան ունի մարդկային զարգացվածության բարձր աստիճան և կյանքի միջին տևողության ցուցանիշներով վեցերորդն է աշխարհում: Երկիրը մեծ դեր ունի տարածաշրջանի տնտեսական, ռազմական, մշակութային, դիվանագիտական զարգացման գործընթացում: Իտալիան Եվրոպական միության հիմնադիր և առաջատար անդամներից մեկն է: Բացի այդ անդամակցում է միջազգային այնպիսի կազմակերպությունների աշխատանքներին, ինչպիսիք են ՄԱԿ-ը, ՆԱՏՕ-ն, ՏՀԶԿ-ն, ԵԱՀԿ-ն, ԱՀԿ-ն, Մ7/Մ8, Մ20, Միջերկրածովյան միությունը, Եվրոպայի Խորհուրդը և այլն: Որպես մշակութային կենտրոն, Իտալիայում են գտնվում Համաշխարհային ժառանգության 51 օբյեկտներ: Այս ցուցանիշով Իտալիան առաջինն է աշխարհում: Իտալիան հինգերորդ ամենաշատ զբոսաշրջիկներ ընդունող երկիրն է աշխարհում:

Անվան ծագումնաբանություն

Հիմնական հոդված՝ «Իտալիա» անվանում

Ես այն Էնեասն եմ, այն առաքինի մարդը, ով իր պահապան աստվածներին իր նավով տանում է իր հետ՝ փրկելով թշնամիներից: Իմ անունը հայտնի է երկնքի սահմաններից դուրս: Ես փնտրում եմ իմ երկիրը՝ Իտալիան և մարդկանց, որոնց ծնունդ էր տվել երկնային Յուպիտերը: (...) Աստվածների սրբազան արձանները, Փռյուգիական պենատները, որոնք ինձ հետ բերել եմ Տրոյայի այրվող ճիրաններից, թվում է, թե հառել են իմ աչքերի առջև: Երբ ես պառկում եմ քնելու, լիալուսնի վառ լույսը ներթափանցում է իմ սենյակի մեջ: Այնուհետ նրանք խոսում են ինձ հետ և իրենց բառերով ստիպում մոռանալ իմ հոգսերը. (...) Կա մի տեղանք, որը հույները անվանում են Հեսփերիա: Այդ տեղանքն ունի հզորագույն ուժ և բարեբեր հողեր: Այնտեղ բնակվում են էնոտրիացիները: Առավել երիտասարդ սերունդն իրենց առաջնորդից հետո երկիրն անվանում է Իտալիա և սա է մեր իրական տունը

"Իտալիա" անվան ծագման վերաբերյալ գոյություն ունեն մի քանի վարկածներ: Վարկածներից մեկի համաձայն անվանումն առաջացել է օսկերեն Víteliú (հորթերի երկիր) անվանումից (լատիներեն vitulus՝ "հորթ", նաև ումբերեն vitlo "հորթ" բառերից: Անվանումը կիրառել են հին հույները: Ցուլը եղել է Հարավային Իտալիայի ժողովուրդների խորհրդանիշը և հաճախ պատկերվել է Հռոմեական գայլին պոզահարելիս՝ որպես ազատ Իտալիայի խորհրդանիշ՝ մ.թ.ա. 91-88 թվականներին տեղի ունեցած Դաշնակցային պատերազմի ժամանակ: Հույն պատմաբան Դիոնիսիոս Հալիկառնասցին, բացի այս վարկածից, առաջ է քաշում մեկ այլ տեսակետ, համաձայն որի Իտալիա անվանումը առաջացել է Իտալուսի անունից, ով եղել է էնոտրիացիները թագավորը և, լեգենդներից մեկի համաձայն նաև, Հռոմուլոս և Հռեմոսի հայրը: Այս տեսակետն են առաջ քաշել նաև Արիստոտելը և Թուկիդիդեսը: Այսպիսով, վարկածներից մեկի համաձայն Իտալիա անվանումը առաջացել է մ․թ․ա․ մոտ 500 թվականին Վիտալիա ձևով և սկզբնապես վերաբերում էր միայն Կալբրիային՝ Ապենինյան թերակղզու հարավային վերջավորությանը, ուր բնակություն էր հաստատել հյուսիսից եկած վիտալների ցեղը։ Վերջինիս անունով էլ այդ փոքրիկ տարածքը կոչեցին հին հույները (ավելի ուշ անվանումը լատիներեն վերաիմաստավորվել է որպես vitulus՝ «հորթ»)։

Համաձայն Անտիոքոս Սիրակուզացու, Իտալիա անվանումը սկզբնական շրջանում տարածվել է միայն Իտալիայի հարավային հատվածների վրա, որոնք ընկած են Բրուտիական թերակղզուց դեպի հարավ: Խոսքը վերաբերում է ժամանակակից Կալաբրիայի Ռեջիո դի Կալաբրիա պրովինցիային և Կատանձարո և Վիբո Վալենտիա պրովինցիաների մի մասին: Այդ ժամանակվանից սկսած էնոտրիա և Իտալիա անվանումները դարձել են հոմանիշներ, և Իտալիա անվանումը սկսել է կիրառվել նաև Լուկանիայի տարածքները բնութագրելու ժամանակ: Հույները "Իտալիա" ասելով ի նկատի ունեին ավելի լայն տարածաշրջան: Նրանք Ապենինյան թերակղզու հյուսիսային հատվածը անվանում էին Տիրենիա (հույները տիրեններ էին անվանում էտրուսկներին)։ Մ․թ․ա․ 2-1-ին դարերում անվանումն աստիճանաբար տարածվել է ամբողջ թերակղզու վրա և միայն հռոմեական կայսր Օկտավիանոս Օգոստոսի ժամանակաշրջանում Իտալիա սկսեց կոչվել ողջ թերակղզին, որը ձգվում էր դեպի հյուսիս, ընդհուպ մինչև Ալպեր:

Պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի պատմություն

Նախապատմական և հնագույն շրջան

Հիմնական հոդվածներ՝ Էտրուսկներ և Մեծ Հունաստան

Էտրուսկյան քաղաքակրթության ֆրեսկո Մոնտերոցիի նեկրոպոլիսում, մ.թ.ա. 5-րդ դար

Իտալիայում պեղումները բացահայտեցին Նեանդերթալյան մարդու առկայությունը, որը թվագրվում է Հին քարի դարին՝ մոտ 200 000 տարի առաջ (ժամանակակից մարդիկ ի հայտ են եկել 40 000 տարի առաջ)։ Այս շրջանի հնագիտական պեղումները ներառում են՝ Ադդաուրայի քարայրը, Ալտամուրան, Մոնտե Պոգիոլոն և Գրավինա ին Պուլիան։

Նախահռոմենական Իտալիայի ժամանակաշրջանի հին ժողովուրդները, ինչպիսիք են՝ Ումբրիները, Ռոմանները (որոնցից առաջացել են Հռոմիացիները), Վոլսկին, Օսկիները, Սամնիտները, Սաբինները, Կելտերը, Լիգուրները և շատ ուրիշներ եղել են նախահնդեվրոպական ժողովուրդներ․ պատմական հիմնական ոչ հնդեվրոպական ժառանգության հնարավոր ժողովուրդները ներառում են՝ Էտրուսկներին, Սիցիլիայի Սիկաններին, նախապատմական Սարդինցիներին, որոնք ծնունդ տվեցին Նուրագյան քաղաքակրթությանը։ Հնադարյան այլ պոպուլյացիաներից, որոնք ունեին անորոշ լեզվական ընտանիքներ և հավանաբար ոչ հնդեվրոպական ծագում՝ Ռետիներն ու Քոմունիներն էին՝ հայտնի իրենց ժայռապատկերներով։

Մ.թ.ա. 17-11-րդ դարերում Միկենյան հույները կապ հաստատեցին Իտալիայի հետ և մ.թ.ա. 8-րդ և 7-րդ դարերում հունական գաղութներ հիմնեցին Սիցիլիայի ափերին և Ապենինյան թերակղզու հարավային մասերում, որը հայտնի է որպես Մեծ Հունաստան: Փյունիկեցիները գաղութներ հիմնեցին նաև Սիցիլիայի և Սարդինիայի ափերին:

Հին Հռոմ

Հիմնական հոդված՝ Հին Հռոմ

Կոլիզեումը` Հռոմում։ Կառուցվել է 70-80 թվականներին և համարվում է հին աշխարհի ճարտարապետության մեծագույն կոթողներից մեկը:

Հռոմեական կայսրությունը՝ իր ամենամեծ տարածքով․ 117 թվական

Հռոմը զբաղեցնում է Տիբեր գետի շրջակա տարածքը։ Պայմանակաորեն ստեղծվել է մ․թ․ա․ 753 թվականին՝ շուրջ 244 տարի ղեկավարվելով միապետական համակարգի՝ սկզբում անկախ ծագում ունեցող Լատինների և Սաբինների, այնուհետև Էտրուսկների կողմից։ Ըստ ավանդության ունեցել է 7 թագավորներ․ Հռոմուլոս, Նումա Պոմպիլիոս, Տուլուս Հոստիլիուս, Անկոս Մարկիոս, Լուկիոս Տարքվինիոս Հին, Սերվիոս Տուլլիոս և Լուկիոս Տարքվինիոս Գոռոզ։ Մ․թ․ա․ 509 թվականին հռոմեացիներն իրենց քաղաքից վտարեցին վերջին թագավորին և հիմնեցին Հռոմեական հանրապետությունը։

Հուլիոս Կեսարի վերելքից և սպանությունից հետո՝ մ․թ․ա․ 1-ին դարում, Հռոմը դարերի ընթացքում աճեց՝ վերածվելով խոշոր Հռոմեական կայսրություն՝ տարածվելով Բրիտանիայից մինչև Միջագետք և ընդգրկելով ամբողջ Միջերկրական ավազանը, որտեղ հունական, հռոմեական և շատ այլ մշակույթներ միավորվում էին յուրօրինակ քաղաքակրթությունում։ Իտալական թերակղզին անվանվեց Իտալիա և ոչ թե նահանգ, այլ Հռոմ քաղաքի տարածք, որի շնորհիվ ուներ հատուկ կարգավիճակ։ Առաջին իմպերատոր Օկտավիանոս Օգոստոսի երկար և հաղթական թագավորումը դրեց խաղաղության և բարգավաճման ոսկե դարի սկիզբը։

Հռոմեական կայսրությունն ուներ այդ ժամանակաների ամենաուժեղ տնտեսությունը, մշակութակութը, քաղաքական և ռազմական ուժերը։ Դա համաշխարհային պատմության ամենաընդարձակ կայսրություններից էր։ Տրայանոսի ղեկավարման ընթացքում ընդգրկում էր 5 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածք։ Հռոմեական ժառանգությունը խոր ազդեցություն ունեցավ արևմտյան քաղաքակրթության վրա՝ ուրվագծելով ժամանակակից աշխարհի մեծ մասը․ հռոմեական ազդեցության շատ ժառանգություններում լայնորեն տարածված է ռոմանական լեզուների կիրառությունը՝ ծագած լատիներենից, թվային համակարգը, ժամանակակից արևմտյան այբուբենն ու օրացույցը և Քրիստոնեության ի հայտ գալը՝ որպես գլխավոր համաշխարհային կրոն։

Սկսած 3-րդ դարից, Հռոմեական կայսրությունը դանդաղորեն թուլացավ, իսկ 395 թվականին պառակտվեց երկու մասի։ Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունը, վերջ ի վերջո բարբարոսների ներխուժման ճնշումների ներքո, 476 թվականին անկում ապրեց, երբ վերջին կայսրը գահընկեց արվեց բարբարոսների առաջնորդ Օդոակրի կողմից։ Մինչդեռ, Արևմտյան կայսրությունը գոյատևեց հազարավոր տարիներ։

Միջին դարեր

Երկաթե Լոմբարդական թագով թագադրվում էին Հռոմեական Սուրբ Միապետության արքաները

Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումից հետո, Իտալիան գրավվեց Օստգոթերի կողմից, այնուհետև 6-րդ դարում կարճ ժամանակով վերանվաճվեց բյուզանդական կայսր Հուստինիանոս Ա-ի կողմից։ Նույն դարի վերջում Գերմանական ժողովուրդների՝ Լանգոբարդների ներխուժումը թուլացրեց Բյուզանդական վերահսկողությունը (Ռավեննայի էկզարխություն) և մոտ 1300 տարի թերակղզու քաղաքական միասնությանը վերջ տրվեց։ Հետագայում՝ 8-րդ դարում, Լոմբարդական թագավորությունը միացվեց Կառլոս Մեծի Ֆրանկական թագավորությանը։ Նաև ֆրանկներն օգնեցին Իտալիայի կենտրոնում ձևավորել Պապական մարզեր։ Մինչ 13-րդ դարը, իտալական քաղաքականությունում գերիշխող էր Սրբազան Հռոմեական կայսրության և Վատիկանի միջև հարաբերությունները․ դրա հետ մեկտեղ շատ իտալական քաղաք-նահանգներ ճյուղավորվում էին՝ գվելֆեր և գիբելինների կամ գվելֆեր և գիբելինների։

Մարկո Պոլո, 13-րդ դարի հետազոտող, իր 24 տարվա ճամփորդությունները գրառել է «Աշխարհի հրաշքների մասին» գրքում։

Գերմանական կայսրն ու Հռոմի պապը դարձան միջանադարյան Եվրոպայի համընդհանուր ուժ։ Ինչևէ, ինվեստուրայի համար վիճաբանությունը (երկու ծայրահեղական հայացքների կոնֆլիկտ, թե արդյոք աշխարհիկ մարդիկ՝ ինչպիսին թագավորներն են, կոմսերը կամ դուքսերը ունեն որևէ օրինական դեր եկեղեցական պաշտոնների նշանակամնա գործում) ու Իտալիայի հյուսիսում գվելֆերի և գիբելինների միջև բախումը հանգեցրեցին կայսերական-ֆեոդալական համակարգի անկմանը, որտեղ քաղաք-պետությունները ստացան անկախություն։ Հենց այդ քաոսային դարաշրջանում իտալական քաղաքներում ի հայտ եկան հատկանշական ինստիտուտներ, միջնադարյան կոմունաներ։ Հաշվի առնելով ծայրահեղ տարածքային ընդհարումներով իշխանության վակումը և Կայսրության և Պապական մարզի պայքարը, տեղի կոմունաները փնտրում էին օրենքի հաստատելու ինքնավար ուղիներ: Ինվեստուրայի վիճաբանությունը վերջապես կայունացվեց Վորմսի համաձայնագրով։ 1176 թվականին քաղաք- պետությունների միավորմամբ Լոմբարդական միությունը հաղթեց գերմանական կայսր Ֆրիդրիխ I Շիկամորուսին՝ Լենանոյի ճակատամարտում, այդպիսով ապահովելով արդյունավետ անկախություն Իտալիայի բազմաթիվ հյուսիսային և կենտրոնական քաղաքների համար։

Իտալական նավատորմի դրոշը, որը բաղկացած էր ծովային հանրապետությունների մեծ մասի զինանշաններից (ժամացուցույցի ուղղությամբ ձախից). Վենետիկ, Ջենովա, Պիզա և Ամալֆի

Ափամերձ և հարավային տարածքներում, հանրապետությունները աճելով վերջ ի վերջո գերիշխող էին Միջերկրական ծովում և ունեին առևտրական ուղիների մենաշնորհ Արևելքում։ Նրանք անկախ տալասոկրատիկ քաղաք-պետություններ էին, չնայած նրանց մեծամասնությունը ծագում էին Բյուզանդական կայսրությանը պատկնող տարածքներից։ Բոլոր այդ քաղաքներն իրենց անկախության ընթացքում ունեին ղեկավարման նման համակրգ, որտեղ առևտրական դասակարգն ուներ զգալի ուժ։ Չնայած, գործնականում նրանք օլիգարխիկ էին և քիչ էին նման ժամանակակից ժողովրդավարությանը, հարաբերական քաղաքական ազատությունը նպաստեց ակադեմիական և գեղարվեստական առաջխաղացմանը։

Չորս առավել նշանավոր ծովամերձ պետություններից էին՝ Վենետիկը, Ջենովան, Պիզան և Ամաֆին։ Վենտիկն ու Ջենովան Եվրոպայի առևտրական դարպասներն էին՝ արևելքի համար և արտադրում էին ապակի, մինչ Ֆլորենցիան մետաքսի, բրդի, բանկերի և զարդերի մայրաքաղաքն էր։ Հարստությունը, որը բերում էի Իտալիային այդպիսի աշխատանքը, նշանակում էր, որ լայն հասարակական և մասնավոր գեղարվեստական նախագծերը կարող էին լինել պատվիրված։ Հանրապետությունները դժվարությամբ մասնակցեցին Խաչակրաց արշավանքներին՝ ապահովելով աջակցություն, հատկապես օգտագործելով քաղաքական և առևտրական հնարավորությունները։ Իտալիան առաջինը զգաց մեծ տնտեսական փոփոխությունները Եվրոպայում, որը հանգեցրեց առևտրական հեղոփոխության․ Վենետիկի հանրապետությունը կարողացավ հաղթել Բյուզանդական կայսրությանը և ֆինանսավորել Մարկո Պոլոյի ճամփորդությունը դեպի Ասիա․ Իտալիայի քաղաքներում հիմնվեցին առաջին համալսարանները և գիտնական Թովմա Աքվինացին ստացավ միջազգային ճանաչում, Ֆրիդրիխ II Հոհենշտաուֆենը Իտալիան դարձրեց քաղաքական-մշակութային կենտրոն, որը ներառում էր Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը և Երուսաղեմի թագավորությունը․ կապիտալիստական և բանկային ընտանիքները տեղափոխել են Ֆլորենցիա, որտեղ Դանթեն և Ջոտտո դի Բոնդոնեն ազդեցիկ էին շուրջ 1300 տարի։

Հարավում, 9-րդ դարում, Սիցիլիան դարձավ Սիցիլիայի էմիրություն՝ բարգավաճելով մինչ 11-րդ դար, երբ Իտալո-Նորմանները նվաճեցին այն։ Բարդ իրադարձությունների արդյունքում հարավային Իտալիան զարգացավ որպես միացյալ թագավորություն։ Սարդինիայում նախկին բյուզանդական նահանգները դարձան անկախ պետություններ՝ իտալերենում հայտնի որպես՝ Սարդինական միջնադարյան թագավորություն, չնայած կղզու որոշ հատվածներ գտնվում էին Գեոնայի կամ Պիզայի խշխանության տակ՝ մինչ 15-րդ դարի Արագոնական անեքսիան։ 1348 թվականի սև մահի պանդեմիան իր հետքը թողեց Իտալիայում, ոչնչացնելով բնակչության մեկ երրորդին։ Սակայն ժանտախտից առողջացումը հանգեցրեց քաղաքների, առևտրի, տնտեսության վերականգնմանը, որի արդյունքում ծաղկում ապրեց հումանիզմը և վերածնունդը, որը հետագայում տարածվեց Եվրոպայում։

Նոր շրջան

Իտալիան Լոդիի պայմանագրից հետո։ 1454 թվական

Իտալիայի նահանգները մինչ 1494 թվականի Իտալական պատերազմի սկիզբը

14-րդ և 15-րդ դարերում հյուսիս-կենտրոնական Իտալիան բաժանվեց մի շարք պատերազմող քաղաք-պետությունների։ Թերակղզու հիմնական մասը զավթվեց Պապական մարզի և Սիցիլիայի թագավորության կողմից։

Սրբազան Հռոմեական Կայսրություն

Գերմանիայի Օտտոն I թագավորի նվաճողական արշավանքների (951 և 961-962) հետևանքով Իտալիան միացվեց 962 թվականին ստեղծված Հռոմեական սրբազան կայսրությանը: Ֆեոդալական երկպառակությունների, IX դ. կեսից արաբների (գլխավորապես Հարավային և Միջին Իտալիան) IX դ. վերջից հունգարների (Հյուսիսային Իտալիա) ասպատակությունների հետևանքով ազատ հողատերերը քայքայվեցին և վերածվեցին կախյալ գյուղացիների։ Իտալիայում ֆեոդալիզմի առանձնահատկությունը ապրանքադրամական հարաբերությունների պահպանումն էր։ XI դ. Հյուսիսային և Միջին Իտալիայի քաղաքներն ազատագրվեցին սենիորների իշխանությունից և դարձան ինքնուրույն քաղաք- պետություններ (Միլան, Ֆլորենցիա, Վենետիկ, Ջենովա, Պիզա և այլն)։ Իտալական նավահանգստային քաղաքների ծաղկմանը նպաստեցին նաև խաչակրաց արշավանքները, որոնք քաղաքները վերածեցին Եվրոպայի և Արևելքի միջև առևտրական գլխավոր միջնորդի։ Իտալական քաղաքները ստիպված էին հերոսական պայքար մղել Իտալիա ներխուժած գերմանացի ֆեոդալների դեմ։ Հռոմեական սրբազան կայսրության կայսրերին հակահարված տալու համար 1167 թվականին Հյուսիսային Իտալիայի քաղաքները միավորվեցին և ստեղծեցին Լոմբարդյան լիգան։ Քաղաքների վաղ զարգացման շնորհիվ Հյուսիսային և Միջին Իտալիայի առաջավոր քաղաք-պետություններում XIII դ. ստեղծվեցին վաղ կապիտալիստական հարաբերությունների նախադրյալներ։ Ապրանքադրամական հարաբերությունների զարգացման պայմաններում գյուղացիները քաղաքների աջակցությամբ ստացան անձնական ազատություն։ Բայց նրանք դարձան վարձակալներ կամ գյուղական և քաղաքային վարձու բանվորներ։ Քաղաքական կյանքում ավելի մեծ ազդեցություն էին ձեռք բերում արհեստավորները։ XIV դ. հանդես եկան կապիտալիստական մանուֆակտուրաները։ վաղ կապիտալիստական հարաբերությունները նոր, իր հիմքում հակաֆեոդալական, Վերածննդի, մշակույթի աղբյուր հանդիսացան, որն Իտալիայում առավել ավարտուն պատկեր ստացավ։ XIV—XV դդ. իտալական քաղաքների տնտեսական զարգացումը չհանգեցրեց երկրի միավորմանը, միասնական ազգային շուկայի ստեղծմանը։ Իտալիայի քաղաքական անջատվածությունը, կապիտալիզմի զարգացման համեմատաբար նեղ բազան, որը գրեթե չէր շոշափել գյուղատնտեսությունը, արտադրության գերազանցապես արտահանման բնույթը, առևտրական ճանապարհները Միջերկրական ծովից Ատլանտյան օվկիանոս տեղափոխվելը ևն XVI դ. արդյունագործության, առևտրի և բանկային գործի անկման պատճառ դարձան։

Իտալիայի թուլացում

Իտալիայի թուլացումից օգտվեցին Ֆրանսիան և Իսպանիան, որոնք 1494-1559 թվականներին պատերազմներ մղեցին Իտալիայի տարածքում։ Իտալական քաղաք-պետությունները (բացի Վենետիկից, Պապական մարզից և Մավոյան դքսությունից) ընկան Իսպանիայի տիրապետության տակ։ 16-17-րդ դարերում տեղի ունեցան հակաիսպանական ժողովրդական ապստամբություններ։ Սկսվեց կաթոլիկական հետադիմության հարձակումը, հիմնադրվեց ճիզվիտների օրդենը (1534), վերակազմվեց ինկվիզիցիան (1542) և այլն։ Պապական կուրիան և ինկվիզիցիան հետապնդում և մահվան էին դատապարտում ժողովուրդների առաջնորդներին և առաջադեմ մտածողներին։ Տնտեսական անկումը խորացավ Իտալիայի տարածքում տեղի ունեցած 1701—1714-ի Իսպանական ժառանգության, 1733-1735 թվականների Լեհական ժառանգության, 1740-1748 թվականների Ավստրիական ժառանգության համար պատերազմների հետևանքով։ 18-րդ դարի վերջից սկսվեց երկիրը օտարերկրյա լծից ազատագրելու և միասնական պետության մեջ միավորելու շարժումը, որն ստացավ Ռիսորջիմենտո անունը։

Իտալիան օտարերկրյա տիրապետությունների ներքո

Մեծ տարածում գտան լուսավորական գաղափարները։ Նապոլեոնի 1796-1797 թվականներին Իտալիա արշավանքից հետո Իտալիայում կազմավորվեցին հանրապետություններ, որոնք կախման մեջ ընկան Ֆրանսիայից: Սուվորովի՝ 1799 թվականի Իտալիա արշավանքի հետևանքով ֆրանսիական զորքերը դուրս մղվեցին Իտալիայից, սակայն շուտով նրանց փոխարինեցին ավստրիացիները: 1800 թվականին ֆրանսիական տիրապետությունը վերականգնվեց։ Ֆրանսիական տիրապետության շրջանում Իտալիայում անցկացվեցին բուրժուական բարեփոխություններ։ Վիեննայի կոնգրեսը Իտալիայում վերականգնեց ֆեոդալա-բացարձակապետական միապետությունները։ Լոմբարդիան և Վենետիկը նորից միացվեցին Ավստրիային: 1815-1831 թվականներին ավստրիայի հարստահարման, ֆեոդալական հետադիմության և քաղաքական մասնատվածության դեմ պայքարը ղեկավարում էր կարբոնարների գաղտնի կազմակերպությունը։ Նրանց գլխավորությամբ բուրժուական հեղափոխություններ տեղի ունեցան Նեապոլում (1820-1821), Պիեմոնտում (1821) և Կենտրոնական Իտալիայում (1831)։ 1830-1840-ական թթ. Իտալիայում հեղափոխական գործունեություն ծավալեց «Երիտասարդ Իտալիա» (հիմն. 1831 թվականին) կազմակերպությունը Ջ. Մաձինիի գլխավորությամբ։ 19-րդ դարի 40-ական թվականներին Հյուսիսային Իտալիայում արդյունաբերական հեղաշրջում սկսվեց։ 1848-1849 թվականներին Իտալիայում տեղի ունեցավ բուրժուական հեղափոխություն, որի հիմնական բովանդակությունը երկիրը ավստրիական լծից և բացարձակապետական վարչակարգից ազատագրելն էր։ Սակայն հեղափոխությունը պարտություն կրեց։ 1850-ական թվականներին ազգային-ազատագրական շարժումն ուժեղացավ։ Սարդինիայի թագավորության (Պիեմոնտի) ղեկավար Կ. Կավուրը, փորձելով կանխել նոր հեղափոխությունը, ձգտում էր Իտալիան միավորել միապետական հիմունքներով, օտարերկրյա պետությունների (մասնավորապես Ֆրանսիայի) օգնությամբ։ 1859 թվականի իտալա-ֆրանս-ավստրիական պատերազմի հետևանքով Իտալիային վերադարձվեց Լոմբարդիան։ 1859-1860 թվականներին Սարդինիայի թագավորությանը միացան Պարմը, Մոդենան, Տոսկանան և իտալական մի շարք այլ հողեր։ Իտալիայի միավորման գործում մեծ դեր խաղաց իտալացի ազգային հերոս Ջ. Գարիբալդին։ 1860 թվականի հուլիսին ազատագրվեց Սիցիլիան, սեպտեմբերին Գարիբալդիի հեղափոխական բանակը մտավ Նեապոլ: 1866 թվականին, ավստրո-պրուսական պատերազմի հետևանքով, որին Իտալիան մասնակցում էր Պրուսիայի մաս, Իտալիան անցավ Վենետիկին: Իտալիայի միավորումն ավարտվեց 1870 թվականին, Հռոմը հռոմեական պապերի իշխանությունից ազատագրելուց հետո։

Իտալիայի միավորում

Իտալիայում հաստատվեց սահմանադրական միապետություն։ Երկրի միավորումից հետո Իտալիայում կապիտալիզմի զարգացումն արագացավ։ Պետությունն ակտիվորեն միջամտում էր տնտեսական կյանքին։ 1880-1890-ական թվականներին ուժեղացավ մարքսիզմի գաղափարների ներթափանցումը Իտալիա։ Մարքսիզմի ականավոր պրոպագանդիստ էր Ա. Լաբրիոչան։ 1892 թվականին Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցության (ԻՍԿ) ստեղծումով բանվորական շարժումը կանգնեց ինքնուրույն քաղաքական պայքարի ուղու վրա։ Դեռ նոր ստեղծված իտալական պետությունը գաղութային պատերազմներ սկսեց։ 1880—1890-ական թվականներին իտալական Էքսպանսիան ուղղված էր Հյուսիս-Արևելյան Աֆրիկայի դեմ։ Իտալիան Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի հետ կազմեց Եռյակ միությունը: 1889 թվականին գրավեց Սոմալին և Էրիթրեան (1890)։ 1895 թվականին իտալական զորքերը ներխուժեցին Եթովպիա, սակայն գլխովին ջախջախվեցին։ 1911-1912 թվականներին Իտալիան գրավեց Լիբիան: 1915 թվականին Իտալիան, պատերազմող կողմերի հետ դիվանագիտական առուծախից հետո, պատերազմի մեջ մտավ Անտանտի կողմում։ 1919 թվականի Սեն-ժերմենի հաշտության պայմանագրով և 1920 թվականի Ռապալլոյի պայմանագրով Իտալիան ստացավ Տրենտինոն, գրեթե ողջ Իստրիան և մի շարք այլ հողեր։ 1919-1920 թվականներին, Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության ազդեցության տակ, տեղի ունեցավ հեղափոխական բուռն վերելք։ Դեռես 1906 թվականին ստեղծված Աշխատանքի համընդհանուր կոնֆեդերացիան (ԱՀԿ) դարձավ մեծ ուժ։ 1919 թվականին Ա. Գրամշիի գլխավորությամբ Թուրինի բանվորները ֆաբրիկաներում և գործարաններում ստեղծեցին ֆաբրիկա-գործարանային սովետներ։ Սակայն բանվորների հեղափոխական ելույթները ձախողվեցին սոցիալիստական կուսակցության և արհմիությունների ռեֆորմիստական ղեկավարների կողմից։ Սոցիալիստական կուսակցության ձախ թևը դուրս եկավ կուսակցությունից, և 1921 թվականի հունվարի 21-ին կազմակերպվեց իտալական կոմունիստական կուսակցությունը (ԻԿԿ)։ Խոշոր բուրժուազիան անցավ հակահարձակման։

Իտալիայի Ֆաշիստականացում

Հեղափոխական շարժումները ճնշելու և աշխարհի վերաբաժանմանը մասնակցելու նպատակով 1922 թվականին երկրում հաստատվեց Մուսոլինիի ֆաշիստական դիկտատուրան։ 1922-1924 թվականներին Մուսոլինին խոշոր բուրժուազիայի շահերին համապատասխան մի շարք միջոցառումներ անցկացրեց։ Ուժեղացավ ընդդիմադիր ուժերի դեմ տեռորը։ 1926 թվականին բոլոր քաղաքական կուսակցությունները և կազմակերպությունները (բացի ֆաշիստականից) արգելվեցին։ Այդ շրջանում ֆաշիզմի արտաքին քաղաքականությունը չափավոր էր, որը թելադրված էր նրա ներքին դիրքերի անկայունությամբ։ 1929 թվականին ֆաշիստական կառավարությունը Վատիկանի հետ կնքեց Լատերանի համաձայնագիրը, որը վորոշվեց կաթոլիկ եկեղեցու և իտալական պետության միջև եղած վաղեմի վեճին և Մուսոլինիի համար ապահովեց պապի աջակցությունը։ Իրագործելով իր իմպերիալիստական նպատակները՝ Իտալիան 1935-1936 թվականներին գրավեց Եթովպիան: 1936 թվականի մայիսի 9-ին Մուսոլինին Իտալիան հռչակեց կայսրություն։ Իսպանիայում ֆաշիստական խռովություն սկսվելուց հետո հիտլերյան Գերմանիայի հետ Իտալիան ինտերվենցիա կազմակերպեց Իսպանիայի դեմ (1936-1939), որն արագացրեց Իտալիայի և Գերմանիայի մերձեցումը։ 1936 թվականի հոկտեմբերին նրանք ստորագրեցին քաղաքական համագործակցության համաձայնագիր («Բեռլին—Հռոմ առանցքը»)։ 1937 թվականին Իտալիան հարեց «Հակակո-մինտերնյան պակտին»: Մասնակցեց 1938 թվականի Մյունխենյան համաձայնագրին, իսկ 1939 թվականի մայիսի 22-ին Գերմանիայի հետ ստորագրեց «պողպատե պակտը», որը ձևավորեց իտալա-գերմանական ռազմական ագրեսիվ դաշինքը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

1939 թվականի ապրիլին Իտալիան օկուպացրեց Ալբանիան: 1940 թվականի հունիսի 10-ին պատերազմ հայտարարեց Ֆրանսիային, և հունիսի 24-ին նրանց միջև զինադադար ստորագրվեց։ 1940 թվականի հոկտեմբերի 28-ին Իտալիան հարձակվեց Հունաստանի վրա, որն անձնատուր եղավ (1941 թվականի ապրիլ) գերմանա-ֆաշիստական զորքերի ներխուժումից հետո։ Իտալական բանակը մասնակցեց նաև Հարավսլավիայի օկուպացմանը (1941-1944)։ 1941 թվականի հունիսին Իտալիան ֆաշիստական Գերմանիայի հետ պատերազմի մեջ մտավ Սովետական Միության դեմ։ Իտալիան սովետական ռազմաճակատ ուղարկեց զորքեր (8-րդ բանակ), որոնց 1942-1943 թվականների ձմռանը սովետական բանակը ջախջախեց։ Իտալական բանակը պարտություններ էր կրում նաև Աֆրիկայում: 1943 թվականի հուլիսին անգլո-ամերիկյան զորքերը ափ իջան Սիցիլիա կղզում։ 1943 թվականի հուլիսի 25-ին Մուսոլինին տապալվեց և ձերբակալվեց։ 1943 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Րադոլիոյի կառավարությունը զինադադար կնքեց հակաֆաշիստական կոալիցիայի երկրների հետ։ Սեպտեմբերի 8-ին հիտլերյան Գերմանիան սկսեց Իտալիայի օկուպացումը։ 1943 թվականի սեպտեմբերի 3-ին և 9-ին Իտալիայի հարավում ափ իջան անգլո-ամերիկյան զորքերը։ Իտալացի ժողովուրդը Դիմադրության շարժում ծավալեց հիտլերյան զավթիչների դեմ։ 1944 թվականին կազմակերպված պարտիզանական բանակի՝ Ազատության կամավորների կորպուսի, միջուկը կոմկուսի ստեղծած գարիբալդիական հարվածային բրիգադներն էին։ 1944 թվականի ապրիլի 22-ին տարբեր հակաֆաշիստական կուսակցությունների ներկայացուցիչներից՝ ներառյալ կոմունիստներն ու սոցիալիստները, կազմվեց կոալիցիոն կառավարություն։ Համաժողովրդական ապստամբության հետևանքով 1945 թվականի ապրիլի 25-ին Հյուսիսային Իտալիան ազատագրվեց հիտլերյան զավթիչներից։

Հետպատերազմյան շրջան

Իտալիայի ազատագրումից հետո դեմոկրատական ուժերին հաջողվեց անցկացնել մի շարք առաջադիմական միջոցառումներ։ 1946 թվականի հունիսի 2-ի հանրաքվեով Իտալիան հռչակվեց հանրապետություն։ Նոր սահմանադրության (1947) մեջ մտցվեցին մի շարք դեմոկրատական դրույթներ։ 1947 թվականի փետրվարի 10-ին հակաֆաշիստական կոալիցիայի երկրների և Իտալիայի միջև ստորագրվեց հաշտության պայմանագիր, որով Հարավսլավիային հանձնվեցին Իստրիան և մի շարք այլ հողեր, Տրիեստը առանձնացվեց որպես «ազատ տարածք»՝ միջազգային հատուկ կարգավիճակով (1954 թվականին Հարավսլավիայի հետ կնքած պայմանագրով Տրիեստն անցավ Իտալիային), Հունաստանին հանձնվեցին Դոդեկանեսյան կղզիները. Ֆրանսիային անցան ոչ մեծ շրջաններ հյուսիս-արևմուտքում։ Իտալիան հրաժարվեց իր գաղութներից։ 1947 թվականին հակառակորդ ուժերն անցան հարձակման։ 1947 թվականի մայիսին վարչապետ Դե Գասպերին կառավարություն կազմեց, որում չներառեց կոմունիստներին ու սոցիալիստներին։ 1948 թվականին Իտալիան, այսպես կոչված, Մարշալի պլանով ԱՄՆ-ից օգնություն ստացավ, 1949 թվականին մտավ ՆԱՏՕ-ի կազմի մեջ։ 1951 թվականին ստորագրեց Ածխի և պողպատի եվրոպական միավորման պայմանագիրը, Պարմի հակաֆաշիստ բանվորները բարիկադների վրա (1922 թվականի օգոստոս) Ամերիկյան զորքերի ափհանումը Սալեռնոյում (1943), իսկ 1957 թվականին՝ Եվրոպական տնտեսական համագործակցության պայմանագիրը։ 1960-ական թվականներին ուժեղացավ իտալական քաղաքականության որոշ կետեր վերանայելու ձգտումը։ Իտալիայի ներքաղաքական կյանքի հիմնական հարցը 1970-ական թվականներին դարձավ կոմկուսակցության հետ կառավարական մեծամասնության հարաբերության խնդիրը։ Քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցության (ՔԴԿ) ձախ թևը, ինչպես նաև իտալական սոցիալիստական կուսակցության ղեկավարության մեծամասնությունը հակված էին կոմկուսակցության հետ համագործակցելու տակտիկային։ 1972 թվականի մայիսին արտահերթ պառլամենտական ընտրություններում աջ ուժերին չհաջողվեց բարելավել իրենց դիրքերը, ձախ կուսակցություններն ստացան 40% ձայն (ԻԿԿ՝ 27, 2%)։ Կառավարության մեջ մտան ՔԴԿ, սոցիալ-դեմոկրատները և լիբերալ կուսակցությունների ներկայացուցիչները։ 1972-1976 թվականներին, հետադիմության և նեոֆաշիզմի դեմ, սոցիալական բարեփոխումների և դեմոկրատական վերափոխումների համար պայքարում, տեղի ունեցավ Իտալիայի ձախ և դեմոկրատական ուժերի միասնության ամրապնդում։

Աշխարհագրություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի աշխարհագրություն

Իտալիայի տեղագրական քարտեզը

Իտալիան գտնվում է Հարավային Եվրոպայում` զբաղեցնելով Ապենինյան թերակղզու ողջ տարածքը: Հյուսիսում սահմանակից է Ֆրանսիային, Շվեյցարիային, Ավստրիային և Սլովենիային: Հյուսիսում իտալական սահմանն ավարտվում է Ալպերի մոտ՝ ներառելով Պադանի և Վենետիկի հարթավայրերը: Իտալիայի կազմի մեջ են մտնում Ապենինյան ողջ թերակղզին, ինչպես նաև միջերկրածովյան Սիցիլիա, Սարդինիա և հարակից մանր կղզիները: Սան Մարինոն և Վատիկանը, որոնք ինքնիշխան պետություններ, Իտալիայի կազմում գտնվող անկլավներ են: Իսկ Կամպիոնե դ’Իտալիան իտալական էքսկլավ է, որը գտնվում է Շվեյցարիայում:

Երկրի ընդհանուր տարածքը կազմում է 301230 կմ² (116,306 քառակուսի մղոն) է, որից 294020 կմ² ցամաքային է (113,522 քառակուսի մղոն), իսկ 7210 կմ²-ն (2,784 քառակուսի մղոն)՝ ջրային: Ներառյալ նաև կղզիները, Իտալիան Ադրիատիկ, Հոնիական, Տիրենյան ծովերի երկայնքով ունի 7660 կմ (4,722 մղոն) սահմանագիծ (Տիրենյան ծովի հետ ունի 740 կմ (460 մղոն) երկարությամբ սահմանագիծ), Ֆրանսիայի հետ՝ 488 կմ (303 մղոն), Ավստրիայի հետ՝ 430 կմ (267 մղոն), Սլովենիայի հետ՝ 232 կմ (144 մղոն) և Շվեյցարիայի հետ՝ 740 կմ (460 մղոն): Իտալիան իր կազմում գտնվող անկլավներ Սան Մարինոյի և Վատիկանի հետ ունի համապատասխանաբար 39 կմ (24 մղոն) և 3.2 կմ (2 մղոն) ընդհանուր սահմանագիծ:

Իտալիան լեռնային երկիր է: Տարածքի շուրջ 80 %-ը զբաղեցնում են լեռները, նախալեռները և բլուրները: Ապենինյան լեռները ձևավորում են թերակղզու ողնաշարը, իսկ Ալպերը ձևավորում են թերակղու հյուսիսային սահմանագիխը, որտեղ գտնվում է Իտալիայի ամենաբարձր կետը՝ Մոնբլանը (իտալերեն արտասանվում է Մոնտե Բիանկո): Վերջինս ունի 4810 մետր բարձրություն (15 780 ոտնաթաթ): Իտալիայի ամենաերկար գետը Պոն է, որն ունի 652 կմ (405 մղոն) երկարություն: Այն սկիզբ է առնում Ալպյան լեռնաշղթայից (Ֆրանսիայի հետ արևմտյան սահմանի մոտ) և անցնելով Պադանի հարթավայրով՝ թափվում Ադրիատիկ ծովը: Ըստ նվազման կարգի, Իտալիայի հինգ ամենամեծ լճերն են Գարդան (367.94 քառակուսի կմ կամ 142 քառակուսի մղոն), Լագո Մաջորեն (212.51 քառակուսի կմ կամ 82 քառակուսի մղոն, գտնվում է Շվեյցարիայի հետ սահմանագծին), Կոմոն (145.9 քառակուսի կմ կամ 56 քառակուսի մղոն), Տրազիմենյան լիճը (124.9 քառակուսի կմ կամ 48 քառակուսի մղոն) և Բոլսենա լիճը (113.55 քառակուսի կմ կամ 44 քառակուսի մղոն):

Չնայած, որ Իտալիայի կազմում են գտնվում Ապենինյան թերակղզին, հարակից խոշոր կղզիները և Հարավային Ալպերի ավազանի մեծ մասը, իտալական որոշ տարածքներ գտնվում են Ալպյան ավազանից դուրս, իսկ որոշ կղզիներ, ընդհանրապես, գտնվում են Եվրասիա մայրցամաքից դուրս: Այդ կոմունաներն են Լիվինոն, Սեստոն, Սան Կանդիդոն, Դոբիակոն (մասնակիորեն), Կիուզաֆորտեն, Տարվիզիոն և Կուրոն Վենոստան, որոնք պատկանում են Դանուբ գետի ավազանին: Մինչդեռ Լագո դի Լեյը պատկանում է Հռենոս գետի ավազանին, իսկ Լամպեդուզա և Լամպիոն կղզիները աշխարհագրորեն պատկանում են Աֆրիկային:

• 
  ԵՄ ամենաբարձր կետը՝ Մոնբլանը Վալլե Դ'Աոստայից
• 
  Դոլոմիթները Իտալական Ալպերում
• 
  Կոմո լիճը հաճախ անվանում են որպես երկրագնդի ամենագեղեցիկ լիճ
• 
  Իտալական ռիվիերան Լիգուրիայում
• 
  Պո գետի դելտան
• 
  Կասկատա դել Մարմուր ջրվեժը Ումբրիյում
• 
  Ալիքաձև լանդշաֆտ Տոսկանայում
• 
  Ֆարագլիոնի ժայռերը Կապրիում
• 
  Սանտ Անտիոկոյի ժայռոտ ափերը, Սարդինիա
• 
  Մակարի ծովածոցը Սան Վիտո Լո Կապոյում, Սիցիլիա

Հրաբխականություն

Տե՛ս նաև՝ Իտալիայի հրաբխականություն

Էտնան գործող հրաբուխ է Սիցիլիայում

Իտալիայի տարածքը գտնվում է Եվրասիական և Աֆրիկյան սալերի բախման կետում, ինչի արդյունքում էլ երկրի տարածքում ակտիվ են երկրաշարժային և հրաբխային գոտիները: Իտալիայում կան 14 հրաբուխներ, որոնցից 4-ը ակտիվ են. Էտնան (Առասպելական Վուլկան աստծո դարբնոցը), Ստրոմբոլին, Վուլկանոն և Վեզուվը: Վերջինս Եվրոպա աշխարհամասի միակ գործող հրաբուխն է: Հենց Վեզուվի ժայթքման արդյունքում են 79 թվականին կործանվել Պոմպեյ և Հերկուլանում քաղաքները: Որոշ կղզիներ և բլուրներ առաջացել են հրաբխային ակտիվության հետևանքով: Նեապոլից դեպի հյուսիս-արևմուտք գտնվում է խոշոր ակտիվ Ֆլեգրեյան կալդերան:

Բարձր հրաբխային և մագմատիկ նեոգեն ակտիվությունը բաժանվում է տարածաշրջանների.

• Մագմատիկ Տոսկանա (Մոնտի Կիմինի, Տոլֆա և Ամիատա),
• Մագմատիկ Լացիում (Մոնտի Վոլսինի, Վիկո նել Լացիո, Ալբանյան լեռներ, Ռոքամոնֆինա) ,
• Ումբրիա-Լացիո շրջան (Սան Վենանցո, Կուպաելլո և Պոլինո),

Վեզուվ լեռան համայնպատկերը լուսանկարված Սոմա լեռից

• Հրաբխային զանգ (Վեզուվ, Ֆլեգրեյան դաշտեր, Իսկիա),
• Քամոտ կամար և Տիրենյան ավազան (Լիպարյան կղզիներ և Տիրենեյան ստորջրյա լեռներ),
• Աֆրիկական-Ադրիատիկ ավազան (Սիցիլիայի նեղուց, Ֆերդինանդեա, Էտնա և Վուլտուրե լեռ):

Մինչև 1950-ական թվականները Իտալիան եղել է առաջին և միակ երկիրը, որը մշակել է երկրաջերմային էներգիա: Նպատակը էլեկտրականության ստացումն էր, որն իրականացվել է Լարդերելո շրջանում, այնուհետև Ամիատա լեռան հարակից տարածքում: Բարձր երկրաջերմային թեքվածքը, որն օգտագործվում է թերակղզու տարածքի մեծ մասի համար, հնարավորություն է տալիս գտնելու երկրաջերմային այլ տարածքներ ևս: Այսպես. 1960-ական և 1970-ական թվականներին իրականացված հետազոտությունները փաստում են, որ երկրաջերմային պոտենցիալ տարածքներ կան նաև Լացիոյում և Տոսկանայում, ինչպես նաև մի շարք հրաբխային կղզիներում:

Շրջակա միջավայր

Տե՛ս նաև՝ Իտալիայի ազգային պարկերի ցանկ

Իտալիայի ազգային (կանաչ) և տարածքային (նարնջագույն) պարկերը

Իտալիայում տեղի ունեցած արագ արդյունաբերական աճից հետո, երկիրը ձեռնամուխ եղավ շրջակա միջավայրի առկա խնդիրները լուծելու: Տեղի ունեցած որոշակի բարեփոխումներից հետո, Իտալիան բնապահպանական կայունության տեսանկյունից 84-րդն է աշխարհում: Երկրի տարածքի 5 %-ը զբաղեցնում են ազգային պարկերը: Վերջին տասնամյակում Իտալիան դարձել է վերականգնվող էներգիա արտադրող առաջատար երկրներից մեկը: Իտալիան աշխարհում 4-րդն է արևային էներգիայով ապահովվածության տեսանկյունից և վեցերորդը՝ հողմաէներգետիկայի արտադրության ծավալներով (2010 թվականի տվյալներով): Իտալիայում վերականգնվող էներգիան ապահովում է երկրի համար անհրաժեշտ էներգիայի ընդհանուր ծավալների 12 %-ը: Նախատեսվում է, որ մինչև 2020 թվականը այդ ցուցանիշը կհասնի 17 %-ի:

Գրան Պարադիսո ազգային պարկը, որը հիմնվել է 1922 թվականին, Իտալիայի ամենահին ազգային պարկն է:

Այդուհանդերձ, Իտալիայի համար օդի աղտոտումը շատ լուրջ հիմնախնդիր է, հատկապես արդյունաբերական հյուսիսում: 1990-ական թվականներին Իտալիան աշխարհում 10-րդն էր արդյունաբերական ածխածնի երկօքսիդի արտանետումների ծավալներով: Իտալիան ածխածնի երկօքսիդի արտադրությամբ աշխարհում 12-րդն է: Ծանրաբեռնված երթևեկությունը և խոշոր քաղաքներում գերբնակեցվածությունը շարունակում են սրացնել շրջակա միջավայրի և առողջապահական հիմնախնդիրները, չնայած այն հանգամանքին, որ 1970-80-ական թվականներին թունամշուշի (սմոգի) ծավալները էականորեն կրճատվել էին: Սմոգի առկայությունը երկրում դարձել է հազվադեպ երևույթ և էականորեն կրճատվել են նաև ծծմբի երկօքսիդի ծավալները:

Բազմաթիվ գետահուներ և ափագծեր նույնպես աղտոտվել են արդյունաբերական և գյուղատնտեսական գործունեության արդյունքում: Ջրի մակարդակի բարձրացման արդյունքում վերջին տարիներին Վենետիկի առանձին հատվածները պարբերաբար հայտնվում են ջրի տակ: Արդյունաբերական գործունեության արդյունքում առաջացած թափոններից ոչ միշտ են ազատվում օրինական ճանապարհով, որն էլ իր հերթին ազդում է քաղաքացիների առողջության և շրջակա միջավայրի պահպանման գործընթացի վրա: Վերջինիս վառ օրինակ է համարվում Սևեսոյի աղետը: 1963-1990 թվականներին երկրում գործարկվել են մի շարք ատոմային ռեակտորներ, սակայն Չեռնոբիլի ատոմակայանի վթարից և 1987 թվականին տեղի ունեցած ատոմային էներգիայի հարցին նվիրված հանրաքվեից հետո, ատմոային ծրագիրը կասեցվեց: 2008 թվականին իտալական կառավարությունը ընդունել է որոշում՝ ֆրանսիական տեխնոլոգիաներով երկրում 4 ատոմակայաններ կառուցելու մասին: Այդուհանդերձ, 2011 թվականին Ֆուկուսիմայի աղետից հետո, դարձյալ հանրաքվեով, այս որոշումը կասեցվեց:

Անտառահատումները, անօրինական կառույցների տարածումը և հողերի վատ կառավարման քաղաքականությունը հանգեցրել է Իտալիայի լեռնային շրջանների էրոզիային: Բնապահպանական այդպիսի խոշոր աղետներ են եղել 1963 թվականին տեղի ունեցած Վայոնտի ամբարտակի փլուզումը, 1998 թվականին տեղի ունեցած Սարնոյի և 2009 թվականի Մեսինայի սելավային ջրհեղեղները:

Կենսաբազմազանություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Իտալիայի ֆաուոնա և Իտալիայի ֆլորա

Իտալական գայլը, որը հիմնականում բնակվում է Ապենինյան լեռներում և Արևմտյան Ալպերում, խորհրդանշական է լատինական և իտալական մշակույթների համար, որի վառ օրինակներից մեկը համարվում է Հռոմի հիմնադրման մասին լեգենդը:

Իտալիան ունի կենսաբազմազանության և, հատկապես, ֆաունայի (կենդանական աշխարհի) խիստ բազմազանություն Եվրոպայում: Ըստ տարբեր հաշվարկների, Իտալիայում հանդիպում է շուրջ 57 000 կենդանատեսակ, այսինքն Եվրոպայի կենդանական աշխարհի տեսակների շուրջ 1/3-ը ներկայացված է Իտալիայում: Ապենինյան թերակղզին գտնվում է Միջերկրական ծովի կենտրոնական հատվածում՝ ձևավորելով յուրօրինակ միջանցք Եվրոպայի և Հյուսիսային Աֆրիկայի միջև: Թերակղզու ափագիծը կազմում է շուրջ 8,000 կմ: Ժամանակին Իտալիայի տարածք են տեղափոխվել նաև այնպիսի կենդանատեսակներ, որոնք բնորոշ էին Բալկանյան թերակղզուն, Եվրասիային և Մերձավոր Արևելքին: Իտալիայի երկրաբանական բազմաշերտ կառուցվածքը, ներառյալ Իտալական Ալպերը և Ապենինյան լեռները, Կենտրոնական Իտալիայի անտառապատ տարածքները և Հարավային Իտալիայում տարածված գարիգան և մակվիսը, նպաստում են ջերմ կլիմայի և բնական միջավայրի բազմազանությանը:

Իտալիայի ֆաունան ներառում է 4777 էնդեմիկ կենդանատեսակներ, ինչպես օրինակ սարդինական երկարականջ չղջիկը, կորսիկական ազնիվ եղջերու, ակնոցավոր սալամանդրան, քարանձավային սալամանդրան, իտալական սալամանդրան,Մոնտե Ալբոի քարանձավային սալամանդրան, սարդինական տրիտոնը, իտալական տրիտոնը, իտալական գորտը, ապենինյան դեղին գորտը, լիպարյան մողեսը, սիցիլիական մողեսը, իտալական լորտուն և սիցիլիակա կրիան: Իտալիայում գրանցված են կաթնասունների 102 տեսակներ , ինչպես օրինակ ալպիական արջամուկը, ճստիկ սպիտակատամը (աշխարհի ամենափոքր կաթնասունը) և եվրոպական դաշտամուկը: Խոշոր կաթնասուններից են իտալական գայլը, ապենինյան գորշ գայլը, պիրենեյան քարայծը, ալպիական քարայծը, խոշորատամ դելֆինը, փոմփոլավոր վայրենակերպը և սպիտակակուրծք փոկը: Իտալիայում գրանցված են նաև 516 թռչնատեսակներ և անողնաշարավորների 56213 տեսակներ:

Իտալիայում, ըստ տարբեր հաշվարկների, գրանցված են մոտ 5500 անոթային բուսատեսակներ: Այդուհանդերձ, 2005 թվականի տվյալներով 6759 բուսատեսակներ գրանցված են «Իտալիայի անոթային ֆլորայի տեղեկատուի» մեջ : Ալպերում՝ մինչև 800 մ բարձրության վրա, աճում են լեռնային լայնատերև անտառները (կաղնի, շագանակենի, հացենի, թխկի), 800 – 1800 մ բարձրություններում՝ (գորշ անտառահողերում, լեռնային հումուսային հողերում և ռենձիններում)՝ հաճարենին և փշատերև անտառները, ավելի բարձր՝ լեռնամարգագետնային հողերում, թփուտները և ենթալպյան ու ալպյան մարգագետինները։ Պադանի հարթավայրում տարածված է կուլտուրացված բուսականությունը, Ապենիններում և Սիցիլիա ու Սարդինիա կղզիներում (մինչև 500–600 մ բարձրությունները), շագանակագույն և հրաբխային հողերում՝ մշտադալար խցանակաղնին, սոճին, թփուտները, 1000–1500 մ բարձր՝ լեռնային լայնատերև անտառները։ Կենսաաշխարհագրական տեսանկյունից՝ Իտալիայի ֆլորան բաժանվում է Ցիրկումբորեալ կամ Կանադա-եվրոպական և Միջերկրածովյան շրջանների միջև: Իտալիան վավերացրել է «Վայրի բնության, կենդանիների և բնական կենսապայմանների պահպանման Բեռնի կոնվենցիան» և «92/43/EEC դիրեկտիվը», որոնք երկուսն էլ փորձում են ապահովել Իտալիայի ֆլորայի և ֆաունայի պաշտպանությունը:

Կլիմա

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի կլիմա

Հարավային Իտալիան ունի միջերկրածովյան կլիմա

Շնորհիվ թերակղզու ձգվածության և, հիմնականում, լեռնային աշխարհագրական դիրքին, Իտալիայի կլիման խիստ բազմազան է: Հյուսիսային և Կենտրոնական մասերի ցամաքային հատվածներում, մերձարևադարձային մուսսոնային կլիմային հաջորդում են խոնավ ցամաքային կլիման և ծովային կլիման: Մասնավորապես, Պադանի հարթավայրն ունի հիմնականում մայրցամաքային կլիմա, որն արտահայտվում է խիստ ձմեռներով և շոգ ամառներով:

Լիգուրիայի, Տոսկանայի ափամերձ հատվածներում և Հարավային Իտալիայում հիմնականում գերիշխող է միջերկրածովյան կլիման (Կյոպպենի կլիմաների դասակարգում Csa): Թերակղզու ցամաքային հատվածներում, սկսած բարձրունքներից մինչև դաշտավայրեր, կլիման բազմազան է: Մասնավորապես, ձմեռային ամիսներին եղանակն այստեղ ցուրտ է, խոնավ , իսկ տեղումների քանակը՝ բարձր: Ափամերձ պրովինցիաներում ձմեռը մեղմ է, իսկ ամառը՝ տաք և չոր: Ընդորում, մերձափնյա հատվածներում ամառը բավականին շոգ է: Ձմռան ամիսներին միջին ջերմաստիճանը կազմում է 0 °C-ից (32 °F) (Ալպերի հատված) մինչև 12 °C (54 °F)` Սիցիլիայում: Ամռան ամիսներին միջին ջերմաստիճանը կազմում է 20 °C-ից (68 °F) մինչև 25 °C (77 °F): Հուլիսի միջին ջերմաստիճանը Ալպերի ստորոտում 20-22 °C է, Պադանի հարթավայրում՝ 22-24 °C, Ապենինյան թերակղզում և կղզիներում՝ 23-28 °C։ Սիրոկո քամիների հետևանքով ջերմաստիճանը բարձրանում է 40 °C-ից 45 °C։ Ալպերում՝ 3500 մ բարձրությունից վեր, հուլիսին ջերմաստիճանը իջնում է մինչև 0 °C։

Ձմռան ամիսները երկրի հյուսիսային և կենտրոնական հատվածներում աչքի են ընկնում երկարատև ցուրտ, մառախլապատ և ձյունառատ եղանակով, իսկ հարավային հատվածներում՝ արևային եղանակով: Ամառային ամիսները երկրի հյուսիսային և կենտրոնական հատվածներում տաք են և խոնավ: Հունվարի միջին ջերմաստիճանը Ալպերի ստորոտում և Պադանի հարթավայրում մոտ 0 °C է, Ապենինյան թերակղզում և կղզիներում՝ 1-12 °C։ Ալպերում հաճախ են լինում -15 °C-ից-20 °C սառնամանիքներ։ Գարնան և աշնան ամիսներին եղանակը անձրևային է: Տեղումների տարեկան քանակն Արևելյան Ալպերում և Ապենինների հյուսիսում, ինչպես նաև լեռների արևմտյան լանջերին ավելի քան 3000 մմ է, արևելյան լանջերին և ներքին շրջաններում՝ 600-800 մմ, կղզիներում՝ 500 մմ։

Քաղաքականություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի քաղաքականություն

Իտալիան, սկսած 1946 թվականի հունիսի 2-ից, ունիտար խորհրդարանական պետություն է, երբ 1946 թվականին տեղի ունեցած սահմանադրական հանրաքվեի արդյունքում միապետությունը լուծարվել է: Իտալիայի գլուխը երկրի նախագահն է (իտալ.՝ Presidente della Repubblica): Ներկայումս այդ պաշտոնը զբաղեցնում է Սերջիո Մատարելլան: Երկրի նախագահը ընտրվում է Իտալիայի խորհրդարանի կողմից՝ 7 տարի ժամկետով: Ընդորում, ընտրությունը տեղի է ունենում միացյալ նիստի՝ երկու պալատների միացյալ քվեարկության արդյունքում: Իտալիան ունի գրված ժողովրդավարական սահմանադրություն, որը մշակվել է Սահմանադրական ասամբլեա կողմից: Վերջինս ձևավորվել է հակաֆաշիստական բոլոր ուժերի ներկայացուցիչներից, ովքեր պայքարում էին Իտալական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ պայքարում էին ֆաշիստական ուժերի դեմ:

Կառավարություն

Ջուզեպպե Կոնտե՝
Իտալիայի վարչապետ (սկսած 2018 թվականից)

Սերջիո Մատարելլա՝
Իտալիայի նախագահ (սկսած 2015 թվականից)

Իտալիան ունի խորհրդարանական կառավարություն, որը հիմնված է համամասնական ներկայացուցչության ընտրական համակարգի վրա: Խորհրդարանը Իտալիայում երկպալատ է: Ստորին պալատը Իտալիայի պատգամավորների պալատն է, իսկ վերին պալատը՝ Իտալիայի Սենատը, որը տեղակայված է Պալացցո Մադամա նստավայրում: Երկու պալատներն էլ ունեն միևնույն իրավասությունները: Վարչապետը, որը հաճախ կոչվում է նաև Նախարարների խորհրդի նախագահ (իտալ.՝ Presidente del Consiglio dei Ministri), կառավարության գլուխն է: Վարչապետը և կաբինետը նշանակվում են երկրի նախագահի կողմից, սակայն ընտրվում են երկրի խորհրդարանի կողմից: Ներկայումս վարչապետի պաշտոնը զբաղեցնում է Պաոլո Ջենտիլոնին, ով ներկայացնում է Իտալիայի դեմոկրատական կուսակցությունը:

Վարչապետը Նախարարների խորհրդի նախագահն է, որն իրենից ներկայացնում է երկրի գործադիր մարմինը: Վերջինս իրականացնում է երկրի գործադիր իշխանությունը, ինչպես նաև պետական հիմնական քաղաքականությունը՝ արտաքին և ներքին քաղաքականության շրջանակներում: Խորհրդի ձևաչափը նման է խորհրդարանական կառավարման համակարգ ունեցող մյուս երկրների գործադիր իշխանությանը, բայց Իտալիայի կառավարության առաջնորդը իրավասու չէ պահանջելու խորհրդարանի ցրումը:

Խորհրդարանական կառավարման համակարգ ունեցող մյուս պետությունների գործադիր մարմնից Խորհուրդը տարբերվում է նաև նրանով, որ հետախուզությունների և տեղեկատվության քաղաքական պատասխանատվությունը դրվում է Նախարարների խորհրդի նախագահի վրա: Դրա շնորհիվ, վարչապետը ունի բացառիկ իրավասություն կորդինացնելու տեղեկատվական քաղաքականությունները, կառավարելու ֆինանսական ռեսուրսները և ուժեղացնել ազգային կիբեռանվտանգությունը, ընդունելու և պաշտպանելու պետական գաղտնիքը, իրավասություն տալու գործակալներին՝ իրականացնելու գործողություններ Իտալիայում և նրա սահմաններից դուրս, երբ վտանգի տակ է գտնվում իրավունքն ու օրենքը:

Պատգամավորների պալատը Իտալիայի խորհրդարանի ստորին պալատն է:

Իտալիայի խորհրդարանի յուրահատկությունն արտասահմանում բնակվող իտալացիների շահերի ներկայացումն է: 12 պատգամավորներ և 6 սենատորներ ընտրվում են 4 մայրցամաքային տարածքներից: Այսինքն, այդ պատգամավորները և սենատորները ընտրվում են այլ երկրներում առկա իտալական համայնքներից: Ի հավելումն, Իտալիայի սենատում կան սենատորների փոքր խումբ, ովքեր ընտրվում են ցմահ: Վերջիններս ընտրվում են նախագահի կողմից՝ «սոցիալական, գիտական, արվեստի և գրականության ոլորտներում ունեցած անգնահատելի ներդրման համար»: Հանրապետության նախկին նախագահները նաև ցման սենատորներ են:

Իտալիայի երեք խոշոր քաղաքական կուսակցություններն են Հյուսիսի լիգան, Իտալիայի դեմոկրատական կուսակցությունը և Հինգ աստղ շարժումը: 2018 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ այս երեք կուսակցությունները Պատգամավորների խորհրդում ստացել հնարավոր 630 մանդատներից 614-ը, իսկ Սենատում՝ 315 մանդատներից 309-ը: Մանդատների մեծ մասը ստացել է Լուիջի Դի Մայոյի Հինգ աստղ շարժումը, մնացածը բաշխվել են Սիլվիո Բերլուսկոնիի Առաջ Իտալիա կուսակցության, որը աջ-կենտրոնամետ կոալիցիա է ձևավորել Մատեո Սալվինիի «Հյուսիսի լիգա» և Ջիորջիա Մելոնիի «Իտալիայի եղբայրներ» կոալիցիաների հետ: Մանդատները բաշխվել են նաև Մատտեո Ռենզիի Իտալիայի դեմոկրատական կուսակցության միջև, որը կոալիցիա է ստեղծել ձախ-կենտրոնամետ «Տրենտինո Տիրոլի ինքնավար կուսակցության», «Հարավային Տիրոլի ժողովրդական կուսակցության» և անկախ «Ազատություն և հավասարություն կուսակցության» հետ:

Իրավունք և արդարադատություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Իրավունքն Իտալիայում և Արդարադատությունն Իտալիայում

Իտալիայի բարձրագույն վճռաբեկ դատարանի գլխավոր մասնաշենքը:

Իտալական իրավական համակարգը հիմնված է հռոմեական իրավունքի վրա, որը հետագայում փոփոխվել է Նապոլեոնի օրենսգրքի և նորմատիվ իրավական այլ ակտերի կողմից: Իտալիայի բարձրագույն վճռաբերկ դատարանը երկրի բարձրագույն դատական մարմինն է: Այստեղ կարող են դիմել ոչ միայն քրեական, այլև քաղաքացիական գործերի համար: Իտալիայի սահմանադրական դատարանը (իտալ.՝ Corte Costituzionale) ստուգում է ընդունված օրենքների համապատասխանությունը Սահմանադրությանը և ստեղծվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո: Առավել խորանալով 19-րդ դարի կեսերին՝ իտալական կազմակերպված հանցագործությունը («մաֆիա» հասկացությունը) և հանցագործ կազմակերպությունները Հարավային Իտալիայի որոշ մարզերում ներթափանցել են սոցիալական և տնտեսական կյանք: Իտալիայում գործող ամենահայտնի մաֆիական կազմակերպությունը Կոզա նոստրան է (սիցիլիական մաֆիան), որը հետագայում տարածվեց աշխարհի մի շարք երկրներում և, հատկապես, Միացյալ Նահանգներում: Մաֆիայի եկամուտները կազմում են իտալական ՀՆԱ-ի 9 %-ը:

2009 թվականին հրապարակված զեկույցներից մեկի համաձայն, Իտալիայի 610 կոմունաներում մաֆիայի ազդեցությունը բավականին մեծ է: Այս կոմունաներում բնակվում է 13 միլիոն մարդ և արտադրվում Իտալիայի ՀՆԱ-ի 14,6 %-ը: Կալաբրիայի Նդրանգետան միայն, որը ներկայումս Իտալիայի ամենահզոր մաֆիական կազմակերպությունն է, պատասխանատու է երկրի ՀՆԱ-ի 3 %-ի արտադրության համար: Այդուհանդերձ, 1000 մարդուց միայն 0.013-ն են միջինում իրականացնում հանցագործություն և այս ցուցանիշներով Իտալիան աշխարհի պետությունների ցանկում 47-րդն է (62 պետությունների շարքում): Երկիրը բռնաճնշումների ցուցանիշով աշխարհում 43-րդն է (65 պետությունների շարքում) և սա բավականին ցածր ցուցանիշ է՝ զարգացած պետությունների շրջանում:

Օրենքի գերակայություն

Հիմնական հոդված՝ Օրենքի գերակայությունն Իտալիայում

Իտալական կարաբիներների ուժերին պատկանող Ալֆա Ռոմեո ավտոմեքենան

Իրավունքի առաջնայնությունն ու օրենքի գերակայությունն Իտալիայում ապահովվում են ոստիկանական ուժերի կողմից, որոնցից 5-ը իտալական ազգային գործակալություններ են, այսինքն պետական կառույցներ են:

Իտալիայի պետական ոստիկանությունը (իտալ.՝ Polizia di Stato) երկրի ազգային քաղաքացիական ոստիկանությունն է: Բացի պարեկությունից, հետաքննությունից և օրենքի գերակայության ապահովումից, ոստիկանությունը պարեկություն է իրականացնում նաև Ավտոստրադայում (Իտալիայի ճեպընթացների համակարգ) և ապահովում է երկաթուղու, կամուրջների և ջրային ճանապարհների ու մերձափնյա հատվածների անվտանգությունը: Կարաբիներները, որը հաճախ անվանում են նաև Արմա դե Կարաբինիերի, ժանդարմերիայի (ոստիկանության) զորքերի իրավասություններ ունեցող մարմին են: Բացի այդ, այս մարմինը իրականացնում է նաև երկրի ռազմական ոստիկանության իրավասությունները:

Ֆինանսական գվարդիան (իտալ.՝ Guardia di Finanza) Իտալիայի էկոնոմիկայի և ֆինանսների նախարարության ենթակայության տակ գտնվող ուժեր են, որոնք ունեն ոստիկանական լիազորություններ: Վերջիններս պատասխանատու են ֆինանսական, տնտեսական, դատական և հանրային անվտանգության համար:

Քրեակատարողական ոստիկանությունը (իտալ.՝ Polizia Penitenziaria) համակարգում է իտալական բանտային համակարգը և կազմակերպում ձերբակալվածների և կալանավորվածների տեղափոխությունը:

Արտաքին քաղաքականություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի արտաքին քաղաքականություն

Վարչապես Պաոլո Ջենտիլոնին և ԵՄ արտաքին հարաբերությունների և անվտանգության բարձրագույն հանձնակատար Ֆեդերիկա Մոգերինին:

Իտալիան Եվրոպական տնտեսական համագործակցության, որի գործառույթները ներկայումս փոխանցվել են Եվրոպական Միությանը, և ՆԱՏՕ-ի հիմնադիր անդամ է: Իտալիան ՄԱԿ-ի անդամ է դարձել 1955 թվականին: Բացի այդ, երկիրն անդամակցում և աջակցում է միջազգային մի շարք կազմակերպությունների, ինչպես օրինակ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը (ՏՀԶԿ), Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը (ԱՀԿ), Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությանը (ԵԱՀԿ), Եվրոպայի Խորհրդին, Մեծ յոթնյակին և Կենտրոնական եվրոպական նախաձեռնությանը: Վերջին տարիներին Իտալիան ստանձնել միջազգային որոշ կազմակերպությունների նախագահությունը: Այսպես, 2018 թվականին նա դարձել է ԵԱՀԿ-ի, 2017 թվականին՝ Մեծ յոթնյակի, 2014 թվականի հուլիսից-դեկտեմբեր ամիսներին՝ Եվրոպայի Խորհրդի նախագահող պետություն: Իտալիան եղել է նաև ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի ոչ մշտական անդամ: Վերջին անգամ Խորհրդի անդամ է եղել 2017 թվականին:

Իտալիան մեծապես աջակցում է բազմակողմ միջազգային քաղաքականությանը, թե ՄԱԿ-ի կողմից իրականացվող ծրագրերի, թե սեփական և համաեվրոպական ծրագրերի շրջանակներում: 2013 թվականի տվյալներով, Իտալիայի զինված ուժերի 5296 զինծառայողներ իրենց ծառայությունն են անցնում արտերկրում: Իտալիան ներգրավված է ՄԱԿ-ի և ՆԱՏՕ-ի կողմից իրականացվող խաղաղապահ առաքելություններում: Ընդորում, ՄԱԿ-ի կազմում խաղաղապահ առաքելություն է իրականացնում 33 երկրներում: Իտալացի զինվորականները աշխատում են նաև ՆԱՏՕ-ի միջազգային պատվիրակություններում: Իտալական խաղաղապահ ուժերի մեծ մասը ՄԱԿ-ի կազմում խաղաղապահ առաքելություն են իրականացրել Սոմալիում, Մոզամբիկում և Արևելյան Թիմորում, իսկ ՆԱՏՕ-ի կազմում՝ Բոսնիայում, Կոսովոյում և Ալբանիայում: 2003 թվականի փետրվարից Իտալիան 2000 զինծառայողներ է տեղակայել նաև Աֆղանստանում, որոնք այնտեղ են եղել Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժերի կազմում:

Իտալիան աջակցում է Իրաքում խաղաղության և կայունության հաստատման միջազգային փորձերին, սակայն 2006 թվականին երկիրը Իրաքից հանել իր 3200 հոգուց բաղկացած անձնակազմը, որոնք իրականացնում էին միայն մարդասիրական գործունեություն և քաղաքացիական անձանց պաշտպանություն: 2006 թվականի օգոստոսին Իտալիան 2450 զինծառայողներ կենտրոնացրեց Լիբանանում, ովքեր ՄԱԿ-ի կազմում պետք է իրականացնեին խաղաղապահ առաքելություն: Իտալիան համարվում է Պաղեստինյան ազգային վարչության ամենախոշոր ֆինանսավորողներից մեկը: Միայն 2013 թվականին իտալական կառավարությունը վարչության հաշվին փոխանցել է 60 միլիոն եվրո:

Ռազմական ոլորտ

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի զինված ուժեր

MM Cavour ավիակիրը

Իտալիայի զինված ուժերի Eurofighter Typhoon կործանիչը

Իտալիայի ցամաքային զորքերը, ռազմածովային ուժերը, ռազմաօդային ուժերը և կարաբիներները միասին կազմում են Իտալիայի զինված ուժերը, որը գտնվում է Բարձրագույն պաշտպանական խորհրդի հրամանատարության տակ: Վերջինիս կազմը հաստատում է երկրի նախագահը: Սկսած 2005 թվականից Իտալիայում ծառայությունը կամավոր է: 2010 թվականին Իտալիայի զինված ուժերում ծառայում էին 293, 202 զինծառայողներ, որոնցից 114,778-ը կարաբիներներ էին: 2010 թվականի տվյալներով, ռազմական ծախսերի տեսանկյունից Իտալիան աշխարհում 10-րդն է: Միայն 2009 թվականին, երկրի ռազմական ծախսերը կազմել են $35.8 միլիարդ, որը կազմում է երկրի ՀՆԱ-ի 1.7%-ը: Լինելով ՆԱՏՕ-ի ատոմային զենքի տարածման ռազմավարության մասնակից՝ Իտալիայում են տեղակայված ամերիկյան B61 տիպի ատոմային ռումբեր, որոնք գտնվում են Գհեդիի և Ավիանոյի ավիաբազաներում:

Իտալիայի բանակը երկրի ազգային ցամաքային ուժերն են: 2008 թվականի տվյալներով, երկրի ցամաքային ուժերի կազմում ծառայում են 109,703 զինծառայողներ: Առավել կիրառելի մարտական տեխնիկաներից են Դարդո տիպի հետևակի մարտական մեքենան, Centauro հակատանկային համակարգը և Արիետե տանկը: Բացի այդ, հետևակի կողմից կիրառվում են նաև Agusta A129 Mangusta տիպի հարձակողական ուղղաթիռներ, որոնք վերջին տարիներ օգտագործվել են ԵՄ-ի, ՆԱՏՕ-ի և ՄԱԿ-ի առաքելությունների ժամանակ: Իտալիայի ցամաքային ուժերում առկա են նաև մեծ քանակությամբ Լեոպարդ-2 տիպի տանկեր և M113 տիպի զրահափոխադրիչներ:

Իտալիայի ռազմածովային ուժերը, 2008 թվականի դրությամբ, ուներ 35,200 զինծառայողներից բաղկացած անձնակազմ: Ռազմածովային ուժերի կազմում գրանցված են 85 ռազմանավեր և 123 կործանիչներ: Նավատորմը առաջնորդվում է օվկիանոսային ռազմավարությամբ: Մեր օրերում իտալական ռազմական նավատորմը, լինելով ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի անդամ պետության զինված ստորաբաժանում, մասնակցել է բազմաթիվ խաղաղապահ գործողությունների և կոալիցիոն առաջադրանքների ամբողջ աշխարհում:

Իտալիայի ռազմաօդային ուժերը, 2008 թվականի տվյալներով, ուներ 43,882 զինծառայողներից բաղկացած անձնակազմ: Ուժերի հաշվեկշռում գրանցված են 585 ինքնաթիռներ, ներառյալ 219 մարտական կործանիչներ և 114 ուղղաթիռներ: Անձնակազմի տեղափոխությունն իրականացվում է Lockheed Martin C-130J Super Hercules և C-27J Spartan տիպի ինքնաթիռներով:

Իտալիայի զինված ուժերի գլխավոր ստորաբաժանումներից մեկը Կարաբիներներն են, որի կազմի մեջ են մտնում իտալական ժանդարմերիան և ռազմական ոստիկանությունը: Կարաբիներների հիմնական խնդիրը ռազմական և քաղաքացիական անվտանգության ապահովումն է՝ իրավունքի առաջնայնության և օրենքի գերակայության շրջանակներում: Չնայած կարաբիներների տարբեր ստորաբաժանումները կցված են այս կամ այն նախարարությանը և ունեն հստակ լիազորությունների շարք, զորատեսակը ենթակա է ներքին գործերի նախարարությանը, երբ անհրաժեշտություն է լինում պահպանելու հասարակական կարգը և անվտանգությունը:

Վարչական բաժանում

Հիմնական հոդվածներ՝ Իտալիայի մարզեր, Իտալիայի մետրոպոլ քաղաքներ, Իտալիայի պրովինցիաներ, և Իտալիայի կոմունաներ

Իտալիան բաժանված է 20 մարզերի (իտալ.՝ regioni), որոնցից հինգն ունեն հատուկ ինքնավար մարզի կարգավիճակ, ինչը հնարավորություն է տալիս ընդունելու օրենքներ, որոնք տարածվում են միայն ինքնավար մարզի վրա: Իրենց հերթին 20 մարզերն էլ բաժանված են 96 պրովինցիաների (իտալ.՝ province): Վերջիններս էլ բաժանված են 7960 կոմունաների (իտալ.՝ comuni) (2018 թվականի տվյալներով): Բացի այդ, երկրում կան 14 մետրոպոլ քաղաքներ:

Մարզ	Կենտրոն	Տարածք (կմ2)	Տարածք (քառ. մղոն)	Բնակչություն	ՀՆԱ-ն արտահայտված միլիարդ եվրոյով (2016)	Մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն եվրոյով (2016)
Աբրուցո	Լ'Աքվիլա	10,763	4,156	1,331,574	32	24,032
Վալլե Դ'Աոստա	Աոստա	3,263	1,260	128,298	4	31,177
Ապուլիա	Բարի	19,358	7,474	4,090,105	72	17,603
Բազիլիկատա	Պոտենցա	9,995	3,859	576,619	12	20,811
Կալաբրիա	Կատանձարո	15,080	5,822	1,976,631	33	16,695
Կամպանիա	Նեապոլ	13,590	5,247	5,861,529	107	18,255
Էմիլիա Ռոմանիա	Բոլոնիա	22,446	8,666	4,450,508	154	34,603
Ֆրիուլի Վենետիկ Ջուլիա	Տրիեստ	7,858	3,034	1,227,122	37	30,152
Լացիո	Հռոմ	17,236	6,655	5,892,425	186	31,566
Լիգուրիա	Ջենովա	5,422	2,093	1,583,263	48	30,137
Լոմբարդիա	Միլան	23,844	9,206	10,002,615	367	36,690
Մարկե	Անկոնա	9,366	3,616	1,550,796	41	26,438
Մոլիզե	Կամպոբասո	4,438	1,713	313,348	6	19,148
Պիեմոնտ	Թուրին	25,402	9,808	4,424,467	129	29,156
Սարդինիա	Կալիարի	24,090	9,301	1,663,286	34	20,441
Սիցիլիա	Պալերմո	25,711	9,927	5,092,080	87	17,085
Տոսկանա	Ֆլորենցիա	22,993	8,878	3,752,654	112	29,846
Տրենտինո Ալտո Ադիջե	Տրենտո	13,607	5,254	1,055,934	42	39,755
Ումբրիա	Պերուջա	8,456	3,265	894,762	21	23,470
Վենետո	Վենետիկ	18,399	7,104	4,927,596	156	31,658

Ապուլիա

Բազիլիկատա

Կալաբրիա

Սիցիլիա

Մոլիզե

Կամպանիա

Աբրուցցո

Լացիո

Ումբրիա

Մարկե

Տոսկանա

Սարդինիա

Էմիլիա Ռոմանիա

Լիգուրիա

Պիեմոնտ

Ֆրիուլի
Վենետիկ Ջուլիա

Վալլե
Դ'Աոստա

Տրենտինո
Ալտո Ադիջե

Վենետիկ

Լոմբարդիա

Ադրիատիկ ծով

Իոնյա ծով

Միջերկրական ծով

Տիրենյան ծով

Լիգուրյան ծով

Տնտեսություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի տնտեսություն

Միլանը ֆինանսական կենտրոն է և համաշխարհային նորաձևության մայրաքաղաքը:

Իտալիան ունի խոշոր զարգացած կապիտալիստական խառը տնտեսություն, որը Եվրագոտում իր մեծությամբ երրորդն է, իսկ աշխարհում՝ ութերորդը: Իտալիան Մեծ յոթնյակի, Եվրագոտու և ՏՀԶԿ հիմնադիր անդամներից մեկն է: Իտալիան աշխարհի ամենաարդյունաբերականացված և ներկրման ու արտահանման ծավալներով առաջատար պետություններից մեկն է: Երկիրը համարվում է բարձր զարգացած պետություն: 2005 թվականի տվյալներով, կենսապայմանների որակի ինդեքսում Իտալիան զբաղեցնում է 8-րդ հորիզոնականը և 26-րդը՝ մարդկային զարգացման ինդեքսի ցուցանիշում: Պետությունը հայտնի է իր ստեղծագործ և ինովացիոն բիզնեսով, մեծ և մրցունակ գյուղատնտեսական հատվածով (Իտալիան աշխարհի ամենախոշոր գինի արտադրողն է) և իր հեղինակավոր ու որակյալ ավտոմոբիլային, մեքենայական, սննդի, դիզայներական և նորաձևության արդյունաբերություններով:

Ferrari 488 տիպի ավտոմեքնենա: Իտալիայում մեծապես զարգացած է ավտոարդյունաբերությունը, իսկ ապրանքների արտահանման ցուցանիշներով աշխարհում յոթերորդն է:

Իտալիան աշխարհի վեցերորդ ամենախոշոր արդյունաբերական պետությունն է: Համեմատության համար Իտալիայում քիչ են համաշխարհային խոշոր կորպորացիաները: Երկրում մեծ թիվին են կազմում փոքր և միջին ձեռնարկատիրական ընկերությունները, որոնք գտնվում են քաղաքների արդյունաբերական հատվածներում և հանդիսանում են իտալական արդյունաբերության ողնաշարը: Սա է պատճառը, որ արդյունաբերական հատվածը հաճախ իր ուշադրությունը կենտրոնացնում է մասնագիտացված շուկայի և բարձրակարգ ապրանքների արտահանման վրա: Եթե որակի ապահովման և բարձրակարգ ապրանքների արտադրության տեսանկյունից Իտալիան ունի լուրջ առավելություն, ապա ցածրորակ ապրանքների արտադրության գործընթացում զիջում է չինական և ասիական մյուս շուկաներում արտադրվող ապրանքների արտադրությանը: Այդ իսկ պատճառով, տեղական շուկայում հայրենական արտադրության ցածրորակ ապրանքները զիջում են չինական և ասիական մյուս շուկաների կողմից արտադրված ապրանքներին: 2016 թվականի տվյալներով, Իտալիան աշխարհի յոթերորդ ամենախոշոր արտահանողն է: Նա առևտրական սերտ հարաբերություններ ունի Եվրոպական Միության անդամ բոլոր պետությունների հետ, որոնց հետ իրականացվում է արտաքին առևտրի ընդհանուր ծավալների 59 %-ը: Ի շնորհիվ միասնական շուկայի, Իտալիայի ԵՄ անդամ խոշոր առևտրական գործընկերներն են Գերմանիան (12.9%), Ֆրանսիան (11.4%) և Իսպանիան (7.4%):

Իտալիան Արժութային միության, Եվրագոտու (մուգ կապույտ) և Եվրոպական միասնական շուկայի անդամ է:

Իտալիայում մեքենաշինական արտադրությունը Իտալիայի արդյունաբերության կարևոր հատվածներից մեկն է: 2015 թվականի տվյալներով, Իտալիայում գործում են 144 000 ընկերություններ, որտեղ աշխատում է մոտ 485 000 մարդ: Վերջինս ապահովում է երկրի ՀՆԱ-ի 8,5 %-ը: Fiat Chrysler Automobiles-ը (կրճատ FCA) ներկայումս յոթերորդ ամենախոշոր ավտոարտադրողն է աշխարհում: Երկիրը հայտնի է ավտոմեքենաների արտադրության իր լայն տեսականիով՝ սկսած էժան ավտոմեքենաներից, մինչև թանկարժեք, բարձրակարգ ավտոմեքենաներ, ինչպես օրինակ Մազերատին, Լամբորջինին և Ֆերրարին: Վերջինս «Brand Finance»-ի կողմից ճանաչվել է որպես աշխարհի ամենահզոր ապրանքանիշ: Իտալական ավտոմեքենաները 12 անգամ հաղթել են «Եվրոպայի տարվա ավտոմեքենա» մրցանակը, որոնցից 9-ը հաղթել է Ֆիատը (առավել շատ, քան որևէ ավտոարտադրող ընկերություն), 2-ը՝ Ալֆա Ռոմեոն և 1-ը՝ Lancia-ն:

Իտալիան Եվրոպական միացյալ շուկայի մի մասն է, որն ներառում է շուրջ 500 միլիոն սպառողների: ԵՄ անդամ երկրների տարածքներում առևտրային քաղաքականություններն իրականացվում են Եվրոպական Միության (ԵՄ) օրենսդրությանը համապատասխան: Իտալիան միասնական արժութային համակարգին՝ եվրոյի գոտուն միացել է 2002 թվականին: Իտալիան նաև Եվրագոտու անդամ, որն ներառում է 330 միլիոն սպառողների: Իտալիայի դրամային քաղաքականությունն իրականացվում է Եվրոպական կենտրոնական բանկի հետ համատեղ:

Իտալիան մեծապես տուժել է 2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, որն էլ ավելի թեժացրեց երկրի կառուցվածքային խնդիրները: 1950- 1970-ական թվականներին տարեցտարի գրանցվել է երկրի ՀՆԱ-ի 5-6 % աճ, իսկ 1980-1990-ական թվականներին՝ տնտեսական անկում, որը ստագնացիոն փուլ մտավ միայն 2000-ական թվականների սկզբին: Կառավարության կողմից իրականացվող քաղաքական ջանքերը՝ բարձրացնելու տնտեսական աճը հանգեցրեցին պետական պարտքի կտրուկ աճին: 2014 թվականի տվյալներով, Իտալիայի պետական պարտքը կազմել է ՀՆԱ-ի ցուցանիշների 135 %-ը և այս ցուցանիշով ԵՄ կազմում Իտալիան զիջել է միայն Հունաստանին, որի պետական պարտքը կազմել է ՀՆԱ-ի ցուցանիշների 174 %-ը: Սակայն ի տարբերություն Հունաստանի, Իտալիայում մեծ է ներքին պարտքը, այսինքն պետությունը պարտք է ներքին սուբյեկտներին, իսկ պետական պարտքի միջին ծավալները ավելի քիչ, քան ՏՀԶԿ-ի կողմից սահմանված միջին ցուցանիշը:

Իտալիայի հյուսիսի և հարավի միջև ընկած տարբերությունները լուրջ սոցիալ-տնտեսական հիմնախնդիր են երկրի համար: Եթե ուշադրություն դարձենք հյուսիսի և հարավի միջև առկա վիճակագրական ցուցանիշներին, ապա տեսանելի կլինի այդ հիմնախնդիրը : Ամենահարուստ գավառ համարվող Բոլցանոյում կամ Հարավային Տիրոլում յուրաքանչյուր շնչին բաժին է ընկնում ազգային ՀՆԱ-ի 152 %-ը, իսկ ամենաաղքատ մարզում՝ Կալաբրիայում միայն 61 %-ը: Իտալիայում գործազրկության միջին մակարդակը Եվրագոտու միջին մակարդակից բարձր է և կազմում է 11,1 %: Գործազրկության մակարդակը հյուսիսում կազմում է 6.6 %, իսկ հարավում՝ 19.2 %:

Գյուղատնտեսություն

Խաղողի վազեր Տոսկանայում: Իտալական սնունդը հայտնի է իր բարձր որակով և ապրանքների բազմազանությամբ:

Համաձայն գյուղատնտեսական վերջին մարդահամարի՝ 2010 թվականին Իտալիայում եղել են 1.6 միլիոն գյուղացիական տնտեսություններ (-32.4% 2000 թվականի համեմատ): Այդ գյուղացիական տնտեսությունները զբաղեցնում են 12.7 միլիոն հեկտար, որոնց 63 %-ը գտնվում են Հարավային Իտալիայում: Գյուղացիական տնտեսությունների ճնշող մեծամասնությունը (99 %) ընտանեկան փոքր ֆերմաներ են, որոնք միջինում կազմում են 8 հեկտար: Գյուղատնտեսական հողատարածքների ընդհանուր ծավալների կազմում (բացառությամբ անտառատարածքների) հացահատիկների դաշտերը կազմում են 31 %, Ձիթենիների դաշտերը՝ 8.2 %, խաղողի վազերը՝ 5.4 %, ցիտրուսի պլանտացիաները՝ 3.8 %, շաքարի ճակնդեղը՝ 1.7 %, իսկ բուսաբածական հողատարածքները՝ 2.4 %: Հողատարածքների մնացած մասը զբաղեցնում են արոտավայրերը (25.9 %) և կերակրի հացահատկի դաշտերը (11.6 %):

Իտալիան գինեգործության ծավալներով աշխարհի առաջատար պետությունն է, ինչպես նաև ձիթապտղի ձեթի, մրգերի (խնձոր, ձիթապտուղ, խաղող, նարինջ, կիտրոն, տանձ, ծիրան, պնդուկ, դեղձ, բալ, սալոր, ելակ, կիվի) և բանջարեղենի (հատկապես լոլիկի և կանկարի) խոշոր արտադրող: Իտալական ամենահայտնի գինիներից են տոսկանյան Կիանտին և պիեմոնտյան Բարոլոն: Այլ հայտնի գինետեսակներ են Բարբարեսկոն, Բարբերա Դ՚Աստին, Բրունելո դի Մոնտալչինոն, Ֆրասկատի ԴՈԿ-ը, Մոնտեպուլչիանո դ՚Աբրուցո, Մորելինո դի Սկանսանն և պղպջակավոր գինետեսակներից Ֆրանչիակորտան և պրոսեկոն: Իտալիայի կողմից արտադրվող բարձրակարգ ապրանքները, մասնավորապես գինիները և պանրատեսակները, պաշտպանվում են Denominazione di Origine Controllata չափանիշներով և լեյբլներով: Եվրոպական Միության կողմից սահմանված այս խիստ չափանիշները նպաստում են ցածրորակ ապրանքներից շուկան պաշտպանելու գործընթացին:

Ենթակառուցվածքներ

Հիմնական հոդված՝ Տրանսպորտն Իտալիայում

Frecciarossa 1000 ճեպընթաց գնացքը, որը զարգացնում է մինչև 400 կմ/ժ (249 mph) արագություն, Իտալիայի և Եվրոպայի ամենաարագընթաց գնացքն է:

2004 թվականին Իտալիայի տրանսպորտային հատվածը ապահովել է շուրջ 119.4 միլիարդ եվրոյի շրջանառություն: Երկրի 153,700 ձեռնարկություններում աշխատում են 953,700 քաղաքացիներ: 2002 թվականի տվյալներով, Իտալիայի ճանապարհային ցանցն ունի 668721 կիլոմետր (415,524 մղոն) ընդհանուր երկարություն, ներառյալ 6,487 կիլոմետր (4,031 մղոն) երկարություն ունեցող ցանցը, որը պետական է, սակայն կառավարվում է Atlantia մասնավոր կազմակերպության կողմից: 2005 թվականի տվյալներով, Իտալիայում առկա են եղել 34,667,000 ավտոմեքենաներ, ընդորում յուրաքանչյուր 1000 մարդուն բաժին է ընկնում 590 ավտոմեքենա: Նույն 2005 թվականի տվյալներով, Իտալիայի ճանապարհներով անցնում են 4,015,000 տրանսպորտային միջոցներ:

Իտալիայի պետական երկաթուղային ցանցը, որի ղեկավարումն իրականացվում է Ferrovie dello Stato պետական ընկերության կողմից: 2008 թվականի տվյալներով ընդհանուր 16,529 կիլոմետր (10,271 մղոն) երկարությամբ երկաթգծից 11,727 կիլոմետրը (10,271 մղոն) էլեկտրացված է, իսկ 4802 կիլոմետրը նախատեսված է լոկոմոտիվների և ակնավոր երկաթուղային փոխադրամիջոցների համար:

Ջրային փոխադրման պետական համակարգը, որն ունի 1477 կիլոմետր (918 մղոն) ընդհանուր երկարություն, ապահովում է նավարկելի գետերով և ջրանցքներով քաղաքացիների ուղևորափոխադրումները: Ջրային փոխադրման պետական համակարգը ստեղծվել է 2002 թվականին: 2004 թվականին Իտալիայում գործել են 30 հիմնական միջազգային օդանավակայաններ, ներառյալ նաև հաբեր համարվող Միլանի Մալպենսա օդանավակայանը և Հռոմի Լեոոնարդո դա Վինչիի անվան միջազգային օդանավակայանը: Երկրում գործում են 43 խոշոր նավահանգիստներ, ներառյալ Ջենովայի նավահանգիստը, որն Իտալիայի ամենախոշոր և Միջերկրական ծովի երկրորդ խոշոր նավահանգիստն է: 2005 թվականի տվյալներով, Իտալիայի քաղաքացիական ավիացիան իրականացրել է շուրջ 389,000 չվերթներ: Բացի այդ, երկրում գործում են 581 առևտրային նավեր:

Իտալիան ստիպված է ներկրման հաշվին ապահովել էլեկտրականության պահանջարկի շուրջ 80%-ը:

Իտալիան բավարար ներդրումներ չի իրականացնում՝ ապահովելու խմելու ջրի կայուն մատակարարումը և սանիտարական ենթակառուցվածքների զարգացումը, չնայած այն հանգամանքին, որ խմելու ջրի և աղբահանության համար սահմանված վճարաչափերն ամենացածրն են Եվրոպական Միությունում: Գալլի օրենքը, որն ընդունվել է 1993 թվականին, նպատակամիտված է բարձրացնելու ներդրումների ծավալները և կոնսոլիդացնելով ծառայություններ մատուցողներին՝ բարելավելու սպասարկման որակական հատկանիշները: Արդյունքում բարձրացվել է մատուցվող ծառայությունների որակը, իսկ սակագները չեն բարձրացվում՝ ի հաշիվ վճարվող հարկերի: Բացի այս բարեփոխումներից, ներդրումային մակարդակները նվազել են և դեռևս բավարար չեն իրական արդյունքների հասնելու համար:

Գիտություն և տեխնոլոգիա

Հիմնական հոդված՝ Գիտությունն ու տեխնոլոգիան Իտալիայում

Ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ պատկերված են էլեկտրական մարտկոցի և մեթանի հայտնագործող Ալեսանդրո Վոլտան
, ֆիզիկոս և աստղագետ Գալիլեո Գալիլեյը, ով համարվում է ժամանակակից գիտության հայրը
Գուլիելմո Մարկոնին, ով իրականացրել է առաջին ռադիոկապը՝ Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով
և Էնրիկո Ֆերմի, ով ստեղծել է առաջին միջուկային ռեակտորը՝ «Chicago Pile-1»-ը:

Դարեր ի վեր Իտալիան ձևավորել է գիտական միջավայր, որը ֆիզիկայի և գիտության մյուս ճյուղերին տվել է բազմաթիվ հայտնի գիտնականներ: Վերածննդի ժամանակաշրջանի իտալացի պոլիմատները (տարբեր ոլորտներում մեծ ազդեցություն ունեցող մարդիկ), ինչպես օրինակ Լեոնարդո դա Վինչի ն (1452–1519), Միքելանջելոն (1475–1564) և Լեոն Բատիստա Ալբերտին (1404–72) մեծ ներդրում են ունեցել գիտության տարբեր ճյուղերի զարգացման գործընթացում, ինչպես օրինակ ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի և աստղագիտության բնագավառներում: Նրանք մեծ դերակատարություն են ունեցել գիտության հեղափոխության մեջ: Նրանք մեծ ներդրում են ունեցել հեռադիտակի բարելավման և աստղագիտական հետագա հայտնագործությունների ոլորտներում: Գիտական հեղափոխության շարունակությունը դարձավ նաև Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի կողմից առաջ քաշված Կոորդինատների երկրակենտրոն համակարգի մոդելը:

Այլ աստղագետներ, ինչպես օրինակ Ջովաննի Դոմենիկո Կասինին (1625–1712) և Ջովանի Սկիապարելլին (1835–1910) արեգակնային համակարգի վերաբերյալ իրականացրել են խոշոր հայտնագործություններ: Մինչ Իտալիան լքելը, մաթեմատիկայի բնագավառում հայտնի գիտնական է եղել Ժոզեֆ Լուի Լագրանժը (ի ծնե Ջուզեպպե Լյուդովիկո Լագրանժ, 1736-1813): Ֆիբոնաչին (1170–1250) և Ջերոլամո Կարդանոն (1501–76) մաթեմատիկայի բնագավառում իրականացրել են ֆունդամենտալ զարգացումներ: Լուկա Պաչոլին առաջին անգամ աշխարհում հայտնաբերել է հաշվապահական հաշվառումը: Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, ֆիզիկոս Էնրիկո Ֆերմին (1901-1954) Չիկագոյում գլխավորել ամերիկյան միջուկային ծրագիրը, որը մշակել էր աշխարհում առաջին միջուկային ռեակտորը՝ «Chicago Pile-1»-ը: Բացի այդ, Էնրիկո Ֆերմին մեծ ներդրում է ունեցել ֆիզիկայի բնագավառում, հատկապես քվանտային մեխանիկայի զարգացման գործընթացում և եղել է միջուկային զենքի ստեղծման կարևոր դերակատարներից մեկը: Նա, Էմիլիո Սեգրեն ((1905-1989), ով հայտնաբերել է տեխնեցիումի ու աստատի տարրերը և հակապրոտոնը), Բրունո Ռոսսին ((1905-1993), ով եղել է Cosmic Rays-ի և X-ray աստղագիտության հիմնադիր) և իտալացի մի շարք գիտնականներ 1930-ական թվականներին ստիպված են եղել լքել Իտալիան՝ «Հակահրեական ֆաշիստական օրենքի» պատճառով:

Այլ հայտնի ֆիզիկոսներ են Ամեդեո Ավոգադրոն, ով հայտնի է մոլեկուլային ֆիզիկայի ոլորտում և առաջ է քաշել Ավոգադրոյի օրենքը և Ավոգադրոյի հաստատունը, Էվանջելիստա Տորիչելլին, ով հայտնաբերել է բարոմետրը, Ալեսանդրո Վոլտան, ով հայտնաբերել է էլեկտրական մարտկոցը, Գուլիելմո Մարկոնին, ով Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով ապահովել է առաջին ռադիոկապը, Գալիլեո Ֆերարիսը և Անտոնիո Պաչինետին, ովքեր համարվում են ասինխրոն մեքենայի հիմնադիրները, Ալեսանդրո Կրուտոն, ով համարվում է լամպի ստեղծողը և Ինոկենո Մանզետին, ով համարվում է ավտոռոբոտաշինության հիմնադիրներից մեկը, Էտորե Մայորանան, ով հայտնաբերել է Մայորանայի ֆերմիոնը (տարրական մասնիկ), ֆիզիկայի ոլորտում Նոբելյան մրցանակակիր Կառլո Ռուբիան, ով ՑԵՌՆ-ում հայտնաբերել է W- և Z-բոզոնները: Անտոնիո Մեուչին հայտնի է առաջին ձայնահաղորդակցային սարքի հայտնաբերման համար, որը հաճախ անվանում են նաև առաջին հեռախոս: 1964 թվականին Պիեռ Ջորջիո Պերոտտոն նախագծել է սեղանի առաջին համակարգիչը՝ «Programma 101»-ը, որը դարձավ անհատական առաջին համակարգիճը աշխարհում: Բուսաբանության ոլորտում Ֆրանչեսկո Ռեդի դարձավ առաջինը, ով վիճարկեց սպոնտան սերնդի տեսությունը՝ ցույց տալով, որ թրթուրները առաջանում են ճանճերի ձվերից: Բացի այդ, նա մանրամասնորեն նկարագրել է 180 մակաբույծների: Մարչելլո Մալպիգին համարվում է հյուսվածքաբանության հայրը, Լուձարո Սպալանցանին կարևոր ուսումնասիրություններ է իրականացրել ողնաշարի գործառույթների, կենդանիների վերարտադրութան և բջջային տեսության ոլորտներում, Կամիլո Գոլջին, որի բազմաթիվ հայտնագործություններ, ներառյալ Գոլջիի ապարատը, նպաստել է նեյրոնային դոկտրինայի ձևավորմանը, Ռիտա Լևի-Մոնտալչինին բացահայտել է նյարդերի աճի գործոնը: Վերջինս 1986 թվականին ստացել է Նոբելյան մրցանակ: Քիմիայի բնագավառում Ջուլիո Նատան 1963 թվականին ստացել է Նոբելյան մրցանակ: Մրցանակը շնորհվել է բարձր պոլիմերների ոլորտում աշխատելու համար: Ջուզեպե Օկիալինին ստացել է Ֆիզիկայի բնագավառում Վոլֆի մրցանակ՝ 1947 թվականին պիոնների կամ պի-մեզոնի քայքայման եղանակի հայտնաբերման համար: Էննիո դե Ջորջիոն, ով 1990 թվականին ստացել է Մաթեմատիկայի ոլորտում Վոլֆի մրցանակ, լուծել է Բերնշթեյնի խնդիրը և մեծ ներդրում ունեցել Իտալիայում մաթեմատիկական հետազոտությունների և ուսումնասիրությունների տարածման և զարգացման գործընթացում:

Զբոսաշրջություն

Հիմնական հոդված՝ Զբոսաշրջությունն Իտալիայում

ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ հանդիսացող Ամալֆիի ափը Իտալիա այցելող զբոսաշրջիկների նախընտրելի վայրերից մեկն է:

Իտալիան հինգերորդ ամենաշատ զբոսաշրջիկներ ընդունող երկիրն է աշխարհում: 2015 թվականի տվյալներով, Իտալիա են այցելել 50,7 միլիոն արտասահմանցի զբոսաշրջիկներ: 2014 թվականի տվյալներով, տուրիստական ոլորտը (ներառյալ նաև տուրիստական ներդրումների ազդեցությունները, մատակարարման ցանցը և եկամուտների ազդեցությունը) պետական բյուջեի համար ապահովել է 162,7 միլիարդ եվրո եկամուտ, որը կազմում է Իտալիայի ՀՆԱ-ի 10,1 %-ը: 2014 թվականին, տուրիստական ոլորտը Իտալիայում ապահովել է 1,082,000 աշխատատեղ, որը կազմում է երկրում ընդհանուր զբաղվածության 4.8 %-ը:

Իտալիան առավել հայտնի է իր մշակութային և բնության հուշարձաններով, որտեղ տարեկան այցելում են միլիոնավոր զբոսաշրջիկներ: Իտալիայում են գտնվում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտներից 53-ը: Այս ցուցանիշով Իտալիան աշխարհում առաջինն է: Միլանը Եվրոպայի 6-րդ ամենաշատ զբոսաշրջիկներ ընդունող քաղաքն է և 14-րդը՝ աշխարհում: 2016 թվականի տվյալներով, Միլան է այցելել 7.65 միլիոն մարդ, մինչդեռ Հռոմը այցելությունների թվաքանակով 8-րդն է Եվրոպայում և 16-րդը աշխարհում: 2016 թվականի տվյալներով, Հռոմ է այցելել 7,12 միլիոն արտասահմանցի զբոսաշրջիկ: Ի հավելումն, Վենետիկը և Ֆլորենցիան մտնում են աշխարհի 100 ամենաայցելվող քաղաքների ցանկի մեջ:

Իտալիայի ամենաայցելվող տեսարժան վայրերի ցանկում են Կոլիզեյը, Հռոմի ֆորումը, Պոմպեյը, Ուֆֆիցին, Ֆլորենցիայի գեղարվեստի ակադեմիան, Սուրբ Հրեշտակի ամրոցը, Բոբոլի այգիները, Վենարիա Ռեալեն, Թուրինի եգիպտական թանգարանը, Բորգեզե պատկերասրահը, Կազերտայի պալատը, Սանտա Մարիա դելլա Գրացիեն, Վիլա դ՚Էստեն, Պիտտին, Հերկուլանումը, Նեապոլի ազգային հնագիտական թանգարանը, Մեդիչիի եկեղեցին, Օստիա Անտիկան, Կապույտ քարայրը, Վենետիկի ազգային հնագիտական թանգարանը, Կոմո լիճը և Բրերա պատկերասրահը:

Ժողովրդագրություն

Հիմնական հոդված՝ Ժողովրդագրությունն Իտալիայում

Իտալիայի բնակչության խտության քարտեզը ըստ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալների:

2013 թվականի վերջին Իտալիայում բնակվում էր 60,782,668 մարդ: Իտալիայում բնակչությունը խիտ է բնակեցված: Այսպես, 1 քառակուսի կիլոմետր տարածքում միջինում բնակվում է 202 մարդ և այս ցուցանիշներով Իտալիան առաջիններից մեկն է Արևմտյան Եվրոպայում: Այդուհանդերձ, բնակչության բաշխվածությունը անհավասարաչափ է բաշխված: Ամենախիտ բնակեցված տարածաշրջաններն են համարվում Պո գետի հարթավայրը, որտեղ բնակվում է երկրի բնակչության գրեթե կեսը և Հռոմի ու Նեապոլի մետրոպոլ շրջանները: Մինչդեռ այնպիսի շրջաններ, ինչպիսիք են Ալպերը և Ապենինյան բարձրավանդակը, Բազիլիկատայի սարահարթը և Սարդինիա կղզին ավելի քիչ են բնակեցված:

20-րդ դարում Իտալիայի բնակչությունը գրեթե կրկնապատկվել է, սակայն բնակչության աճը պայմանավորված էր ոչ թե օտարերկրյա պետություններից ներգաղթի ցուցանիշների ավելացմամբ, այլ ներքին միգրացիայի հաշվին, երբ հարավի աղքատ գյուղացիակ բնակչությունը շարժվեց դեպի հյուսիսի արդյունաբերական քաղաքներ: Վերջինս տեղի ունեցավ 1950-1960-ական թվականներին տեղի ունեցած Իտալական տնտեսական հրաշքի արդյունքում: Բնակչության ծնելիության բարձր տեմպերը շարունակվեցին ընդհուպ մինչև 1970-ական թվականները, որից հետո ծնելիության աճը սկսեց կրճատվել: Իտալիայի բնակչությունը արագորեն ծերանում է: 2000-ական թվականների վերջին, Իտալիայի հինգ բնակչից մեկը 65 տարեկան և ավելի էր: Սակայն, վերջին տարիներին Իտալիայում դարձյալ սկսել է աճել ծնելիության մակարդակը: Ծնելիության միջին ընդհանուր ցուցանիշը նույնպես սկսել է աճել: Այսպես, եթե 1995 թվականին մեկ կնոջը բաժին էր ընկնում 1.18 երեխա, ապա 2008 թվականի տվյալներով, մեկ կնոջը բաժին է ընկնում 1.41 երեխա: Նախատեսվում է, որ մինչև 2030 թվականը այդ ցուցանիշը կտատանվի 1.6-1.8 երեխայի սահմաններում:

19-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև 1960-ական թվականները, Իտալիան զանգվածային էմիգրացիոն պետություն էր: 1898-1914 թվականներին, որը դարձավ իտալական սփյուռքի գագաթնակետը, ամեն տարի Իտալիայից արտագաղթում էր մինչև 750,000 մարդ: Իտալիայի սահմաններից դուրս բնակվում էր շուրջ 25 միլիոն իտալացիներ: Վերջինս իր մեծությամբ ժամանակի ամենախոշոր սփյուռքներից մեկն էր աշխարհում: Արդյունքում, այսօր Իտալիայի շուրջ 4.1 միլիոն քաղաքացիներ բնակվում են երկրի սահմաններից դուրս: Ներկայումս շուրջ 60 միլիոն իտալացիներ կամ իտալական ծագում ունեցող անձինք բնակվում են Իտալիայի սահմաններից դուրս, հիմնականում Արգենտինայում, Բրազիլիայում,, Ուրուգվայում,, Վենեսուելայում,, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում,, Կանադայում,, Ավստրալիայում և Ֆրանսիայում:

Մետրոպոլ քաղաքներ և խոշոր ուրբանիզացիոն կենտրոններ

Աղբյուրներ:

Մետրոպոլ քաղաք	Շրջան	Տարածք (կմ2)	Բնակչություն(հունվարի 1, 2016)	Ուրբանիզացիոն տարածքներ (բնակչություն (2014))
Հռոմ	Լացիո	5,352	4,340,474	4,370,538
Միլան	Լոմբարդիա	1,575	3,208,509	4,252,246
Նեապոլ	Կամպանիա	1,171	3,113,898	3,627,021
Թուրին	Պիեմոնտ	6,829	2,282,127	1,801,729
Պալերմո	Սիցիլիա	5,009	1,271,406	1,006,602
Բարի	Ապուլիա	3,821	1,263,820	589,407
Կատանիա	Սիցիլիա	3,574	1,115,535	657,293
Ֆլորենցիա	Տոսկանա	3,514	1,113,348	760,325
Բոլոնիա	Էմիլիա Ռոմանիա	3,702	1,005,831	770,998
Ջենովա	Լիգուրիա	1,839	854,099	723,959
Վենետիկ	Վենետո	2,462	855,696	499,966
Մեսինա	Սիցիլիա	3,266	640,675	277,584
Ռեջիո դի Կալաբրիա	Կալաբրիա	3,183	555,836	221,789
Կալյարի	Սարդինիա	1,248	430,413	476,974

Էմիգրացիա

Հիմնական հոդված՝ Էմիգրացիա դեպի Իտալիա

Իտալիայում բնակվում են մեծ թվաքանակով ներգաղթյալներ, ովքեր այստեղ են եկել Արևելյան Եվրոպայի և Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրներից:

2016 թվականի դրությամբ, Իտալիայում բնակվում են 5,05 միլիոն օտարերկրացիներ, որոնք կազմում էին երկրի բնակչության ընդհանուր թվաքանակւ 8,3 %-ը: Այս թվերը ներառում են ավելի քան մեկ ու կես միլիոն երեխաների, ովքեր ծնվել են Իտալիայում, սակայն համարվում են երկրորդ սերնդի ներգաղթյալները: Այս թվերի մեջ ներառված չեն այն օտարերկրացիները, ովքեր դիմել են Իտալիայի քաղաքացիություն ստանալու համար: 2016 թվականին մոտ 201,000 մարդ դիմել է Իտալիայի քաղաքացիություն ստանալու համար, այն դեպքում, երբ 2014 թվականին այդ ցուցանիշը կազմում էր 130,000: Պաշտոնական թվերը նույնպես չեն ներառում անօրինական ներգաղթի թվերը, որը, ըստ 2008 թվականի տվյալների, կազմել է առնվազն 670,000 մարդ:

Մինչ 1980-ական թվականները Իտալիան ունեցել է թե լեզվական, և թե մշակութային տեսանկյունից միասեռ հասարակություն: 1980-ական թվականներից հետո, դեպի Իտալիա սկսեցին շարժվել ներգաղթյալների խոշոր հոսքեր: Բեռլինի պատի փլուզումից հետո և, հատկապես Եվրոպական Միության 2004 և 2007 թվականներին ընդլայնումից հետո, միգրանտների խոշոր հոսքեր նախկին սոցիալիստական ճամբարի երկրներից (հատկապես Ռումինիա, Ալբանիա, Ուկրաինա և Լեհաստան) սկսեցին շարժվել դեպի Իտալիա: Դեպի Իտալիա միգրանտների հոսքը տեղի է ունենում նաև Հյուսիսային Աֆրիկայից, հատկապես Մարոկկոյից, Եգիպտոսից և Թունիսից, որոնց հոսքը ավելի ուժեղացավ Արաբական գարնան մեկնարկից հետո: Այդուհանդերձ, վերջին տարիներին նկատվում են նաև Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի (հատկապես Չինաստանից ու Ֆիլիպիններից) և Լատինական Ամերիկայի բնակիչների ներգաղթ դեպի Իտալիա:

Ներկայումս, Ռումինիայի մեկ միլիոն քաղաքացիներ, որոնց 10 %-ը գնչուներ են, փաստացիորեն բնակվում են Իտալիայում: Ռումինական համայնքը Իտալիայում ամենախոշորն է: Երկրորդ և երրորդ փոքրամասնությունները ալբանական և մարոկկական համայնքներն են, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի կես միլիոն ներկայացուցիչ: Իտալիայում չգրանցված ռումինացիների թիվը դժվար է հաշվել, սակայն Բալկանյան ուսումնասիրությունների վերլուծական կենտրոնի 2007 թվականի տվյալներով չգրանցված ռումինացիների թիվը կարող է գերազանցել 1,5 միլիոնը: 2000-ական թվականների վերջին Իտալիայի արտասահմանցի բնակչության 54 %-ը Եվրոպայից էին, 22 %-ը՝ Աֆրիկայից, 16 %-ը՝ Ասիայից, 8 %-ը՝ Ամերիկայից և 0.06 %-ը՝ Օվկիանիայից: Միգրանտների բաշխվածությունը Իտալիայում խիստ անհամաչափ է: Միգրանտների 87 %-ը բնակվում է երկրի հյուսիսային և կենտրոնական մասերում (տնտեսապես առավել զարգացած մարզերում), մինչդեռ միայն 13 %-ն է ապրում թերակղզու հարավային մարզերում:

Լեզուներ

Հիմնական հոդվածներ՝ Իտալիայի լեզուներ և Իտալերեն

Աշխարհում իտալերենի տարածման աշխարհագրական շրջանները      Մայրենի լեզու      Երկրորդ կամ ոչ պաշտոնական լեզու      Իտալախոս փոքրամասնություններ

Համաձայն N 482/99 շրջանակային օրենքի առաջին հոդվածի և Իտալիայի սահմանադրության 6-րդ հոդվածի, երկրի պաշտոնական լեզուն իտալերենն է: Իտալիայում բնիկ իտալախոսների թիվը կազմում է 64 միլիոն, մինչդեռ իտալախոսների ընդհանուր թվաքանակը, ներառյալ նրանք, ովքեր իտալերենը դիտարկում են որպես երկրորդ լեզու, կազմում է 85 միլիոն: Տարբեր մարզերում առօրյա-խոսակցական ձևաչափում օգտագործվում է ռեգիոնալ իտալերենը, որը չպետք է շփոթել իտալերենի բարբառների կամ փոքրամասնությունների լեզուների հետ: Այդուհանդերձ, 20-րդ դարում ազգային կրթական համակարգի ներդրման արդյունքում մարզերի միջև խոսակցական տարբերությունների սկսեցին կրճատվել: Ստանդարտացման գործընթացը սկսեց ավելի տարածվել 1950-ական թվականներին, իսկ 1960-ական թվականներին տեղի ունեցած տնտեսական աճի արդյունքում զարգացան իտալական մեդիան և հեռուստատեսությունը: RAI հանրային հեռուստատեսությունը օգնեց տարածել ստանդարտ իտալերենը:

Իտալիայի պաշտոնապես ճանաչված լեզվային փոքրամասնությունները:

N 482/99 շրջանակային օրենքով ճանաչվում են 12 պատմական լեզվային փոքրամասնություններ՝ ալբաներեն, կատալոներեն, գերմաներեն, հունարեն, սլովեներեն, խորվաթերեն, ֆրանսերեն, ֆրանկոպրովանսերեն, ֆրիուլիերեն, լադիներեն (ռոմանական լեզու), օքսիտաներեն և սարդիներեն: Այս լեզուներից չորսը որոշ մարզերում ունեն իտալերենին հավասար կարգավիճակ: Ֆրանսերենը պաշտոնական լեզու է Վալլե Դ'Աոստայում, չնայած որ ֆրանկոպրովանսերենը առավել տարածված է մարզում, գերմաներենը՝ Հարավային Տիրոլում, լադիներենը՝ Հարավային Տիրոլի և Տրենտինո Ալտո Ադիջեի որոշ գավառներում, իսկ սլովեներենը՝ Տրիեստեում, Գորիցիայում և Ուդինեում: ISO-ի և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչված այլ լեզուներ իտալական օրենքով ճանաչված չեն: Ֆրանսիայի նման Իտալիան ստորագրել է Ռեգիոնալ լեզուների եվրոպական խարտիան, սակայն չի վավերացրել:

Վերջին տարիներին գրանցված ներգաղթի ներհոսքի պատճառով, Իտալիայի բնակչության մեջ քիչ է այն քաղաքացիների թվաքանակը, որոնք իտալախոս չեն կամ էլ չեն խոսում ազգակից լեզուներից որևիցե մեկով: Համաձայն Իտալիայի ազգային վիճակագրական ինստիտուտի տվյալների, ռումիներենը Իտալիայի բնակչության շրջանում տարածված երկրորդ ամենախոշոր լեզուն է: Իտալիայում շուրջ 800 000 մարդու համար ռումիներենը համարվում է մայրենի լեզու: Այդ բնակչության 21.9 %-ը 6 տարեկանից ցածր քաղաքացիներ են: Տարածված մյուս լեզուներից է արաբերենը, որով խոսում է 475,000 մարդ: Ընդորում, արաբերենով խոսում են Իտալիայում բնակվող օտարերկրացիների 13.1 %-ը: Ալբաներենով խոսում է 380,000 մարդ, իսկ իսպաներենով՝ 255,000 մարդ: Տարածված լեզուներ են նաև ուկրաիներենը, հինդին, լեհերենը և թամիլերենը:

Կրոն

Հիմնական հոդված՝ Կրոնն Իտալիայում

Իտալիայում են գտնվում աշխարհի ամենախոշոր տաճարները և ճարտարապետական հուշարձանները: Ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ ձախից աջ՝ Ֆլորենցիայի տաճարն է, որն ունի աշխարհի ամենամեծ աղյուսե գմբեթը, Սուրբ Պետրոսի տաճարը, որը համարվում է քրիստոնյա աշխարհի ամենամեծ տաճարը, Միլանի տաճարը, որը Իտալիայի ամենամեծ տաճարն է և իր մեծությամբ երրորդը աշխարհում և Սուրբ Մարկոսի տաճարը, որը համարվում է իտալա-բյուզանդական ճարտարապետության ամենահայտնի օրինակներից մեկը:

Իտալիայի բնակչության մեծ մասը կաթոլիկներ են, չնայած, որ 1985 թվականից երկիրը չունի պետական կրոն: 2017 թվականին տեղի ունեցած հարցումների համաձայն, իտալացիների միայն 74,4 %-ն է իրեն համարում Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդ:

Սուրբ աթոռը համակարգում է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու ողջ գործունեությունը, այդ թվում նաև տարբեր գործակալությունների գործունեությունը, որոնք կազմակերպում են եկեղեցու վարչական գործունեությունը: Դիվանագիտական տեսանկյունից, Սուրբ աթոռը ճանաչվել է որպես միջազգային իրավունքի առանձին սուբյեկտ, ինքնիշխան ամբողջություն, որի ղեկավարը համարվում է Հռոմի պապը: Վերջինս համարվում է նաև Հռոմի հոգևոր առաջնորդը, ում հետ երկրները հաստատում են իրենց դիվանագիտական հարաբերությունները: Հաճախ սխալմամբ Սուրբ աթոռը և Վատիկանը նույնացվում են, սակայն այս երկու հասկացությունները աշխարհագրական տարբեր տարածքներ են ներառում: Վատիկանը, որպես միջազգային հարաբերությունների առանձին սուբյեկտ, ի հայտ է եկել 1929 թվականին, իսկ Սուրբ աթոռը հայտնի է դեռևս վաղ քրիստոնեական ժամանակաշրջանից: Օտարերկրյա դեսպանները իրենց հավատարմագրերն են հանձնում ոչ թե Վատիկանին, այլ Սուրբ աթոռին, իսկ այլ երկրներում և միջազգային կազմակերպություններում պապի ներկայացուցիչները ներկայացնում են Սուրբ աթոռը, այլ ոչ Վատիկանը:

Իտալիայում քրիստոնեական փոքրամասնություններ են հանդիսանում ուղղափառները, վալդենսները և բողոքական եկեղեցու հետևորդները: 2011 թվականին Իտալիայում գրանցված էին 1.5 միլիոն ուղղափառ քրիստոնյաներ, որոնք կազմում են բնակչության ընդհանուր թվաքանակի 2.5 %-ը, կես միլիոնը՝ հոգեգալստականներ և ավետարանչականներ, որոնցից 400.000-ը՝ Աստծո ասամբլեայի ներկայացուցիչներ, 235,685-ը՝ Եհովայի վկաներ, 30,000-ը՝ վալդենսներ, 25,000-ը՝ աքվենդիստներ, 22,000-ը՝ Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրվա սրբերի եկեղեցու հետևորդներ, 15,000-ը՝ Բապտիստներ, ընդորում 5000-ը՝ ազատ բապտիստներ, 7000-ը՝ լյութերականներ, 4000-ը՝ մեթոդիստներ (Մեթոդիստների և վալդենսների միացյալ եկեղեցի):

Իտալիայի կրոնական պատկերը (2017)
Կաթոլիկություն			74.2 %
Չեն հարում որևէ կրոնի			21.4 %
Այլ կրոններ			2.0 %

Իտալիայի ամենահին կրոնական համայնքներից մեկը համարվում է հրեական համայնքը: Հրեաները Իտալիայում բնակվել են մեր թվարկությունից առաջ՝ դեռևս Հին Հռոմում: Մի քանի դար շարունակ հրեաները, հատկապես Իսպանիայից, ներգաղթել են Իտալիա: Այդուհանդերձ, Հոլոքոստի պատճառով, Իտալիայի հրեաների 20 %-ը ոչնչացվեց: Ոչ միայն Հոլոքոստի, այլև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին նախորդած և հաջորդած գաղթից պատճառով, ներկայումս Իտալիայում հրեաների թիվը կազմում է 28,400:

Վերջին երկու տասնամյակում տեղի ունեցած միգրացիոն խոշոր ներհոսքից հետո, երկրում մեծացել է ոչ քրիստոնյա բնակչության և կրոնական համայնքների թիվը: Երկրի մոտ 800,000 բնակիչներ հնդկական թերակղզում առաջացած հավատալիքների հետևորդներ են: Երկրում բնակվում են 70,000 սիկհեր, իսկ Իտալիայի տարածքում գործում են 33 գուրդվարաներ:

Իտալիան, կրոնական ազատությունը ապահովելու համար, եկամտահարկից մնացած միջոցների որոշակի մի մասը փոխանցում է պետության կողմից ճանաչված կրոնական համայնքներին, որն առավել հայտնի է «Յուրաքանչյուր 1000-ից 8-ը» անվամբ (իտալ.՝ Otto per mille): Հատկացումներն ուղղվում են քրիստոնեական, հրեական, բուդդիստական և հինդու համայնքներին: Ցուցակից դուրս են մնացել մուսուլմանական համայնքները, քանի որ վերջիններս, որպես այդպիսին, չեն գրանցվել Իտալիայի պետական ռեգիստրում՝ որպես կրոնական կառույց: Վերջիններս հիմնականում հանդես են գալիս մշակութային կառույցների տեսքով: Հարկատու, ովքեր չունեն պետության կողմից տրամադրվող ֆինանսական միջոցների կարիքը, այդ միջոցները ուղղում են պետության սոցիալական ոլորտի զարգացմանը:

Կրթություն

Հիմնական հոդված՝ Կրթությունը Իտալիայում

Բոլոնիայի համալսարանը, որը հիմնադրվել է 1088 թվականին, աշխարհի ամենահին բարձրագույն ուսումնական հաստատությունն է:

Իտալիայում կրթությունը անվճար ու պարտադիր է 6-16 տարեկան երեխաների համար և բաղկացած է հինգ աստիճաններից. մանկապարտեզ (իտալ.՝ scuola dell'infanzia, պաշտոնապես կոչվում է նաև asilo), տարրական դպրոց (իտալ.՝ scuola primaria, պաշտոնապես կոչվում է նաև scuola elementare), միջնակարգ դպրոց (իտալ.՝ scuola secondaria di primo grado, պաշտոնապես կոչվում է նաև scuola media), ավագ դպրոց (իտալ.՝ scuola secondaria di secondo grado, պաշտոնապես կոչվում է նաև scuola superiore) և համալսարան (իտալ.՝ università):

Առաջնային կրթությունը տևում է ութ տարի: Դպրոցականները անցնում են իտալերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, մաթեմատիկա, բնական գիտություններ, պատմություն, աշխարհագրություն, հասարակական գիտություններ, ֆիզիկական պատրաստություն, ինչպես նաև կերպարվեստ և երգ-երաժշտություն: Երկրորդային կրթությունը տևում է հինգ տարի և ներառում է դպրոցների երեք հիմնական տիպեր, որոնք բևեռացված են ակադեմիական տարբեր մակարդակների վրա: Liceo-ն պատրաստում է բուհերի դիմորդներ, ովքեր շարունակելու են կրթությունը բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում, մինչդեռ տեխնիկական ինստիտուտները և մասնագիտական ինստիտուտները պատրաստում են հատուկ մասնագիտական կադրեր: 2012 թվականին, սկսվեց իտալական միջնակարգ կրթության համապատասխանեցումը Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության կողմից սահմանված չափանիշներին՝ 2003 թվականից ի վեր իրականացնելով լուրջ և համապարփակ բարեփոխումներ գիտության և մաթեմատիկայի ոլորտներում: Այդուհանդերձ, խորը անդունդ գոյություն ունի Հյուսիսային Իտալիայի դպրոցների, որոնց արդյունքները միջին համապետական ցուցանիշներից ավելի բարձր են (ընդորում, որոշ ասպեկտների տեսանկյունից այդ ցուցանիշները աշխարհում առաջատար դիրքերում են գտնվում) և Հարավային Իտալիայի դպրոցների միջև, որոնց արդյունքները այդքան էլ գոհացուցիչ չեն:

Իտալիայում երրորդային կրթությունը բաշխված է պետական համալսարանների, մասնավոր համալսարանների և հեղինակավոր ու սելեկտիվ բարձրակարգ դպրոցներում, որտեղ սովորելը պարտադիր է, եթե քաղաքացին ցանկանում է մասնագիտանալ այս կամ այն ոլորտներում, ինչպես օրինակ դիվանագիտական դպրոցները: Իտալիայում հայտնի սելեկտիվ դպրոց է Պիզայի բարձրագույն նորմալ դպրոցը: Իտալիայի բուհական համակարգը աշխարհի առաջատար բուհական համակարգերի ցանկում չի ներառվում: Իտալական որևէ բուհ չկա աշխարհի 100 ամենահեղինակավոր բուհերի ցանկում, իսկ աշխարհի 500 ամենահեղինակավոր բուհերի ցանկում ներառված են իտալական 20 բուհեր: Այդուհանդերձ, ներկայիս կառավարությունը իրականացնում է խոշոր բարեփոխումներ և փոփոխություններ՝ բարելավելու կրթական համակարգի ինստիտուցիոնալ մակարդակը և որակական արդյունքները:

Առողջապահություն

Հիմնական հոդված՝ Առողջապահությունն Իտալիայում

Ձիթապտղի ձեթը և բանջարեղենը միջերկրածովյան խոհանոցի և դիետայի բաղկացուցիչ մասերն են:

1978 թվականից սկսած Իտալիայում ներդրվել է հանրային առողջապահության համընդհանուր համակարգը: Այդուհանդերձ, երկրում քաղաքացիներին առողջապահական ծառայությունները մատուցվում են հանրային-մասնավոր խառը համակարգի կողմից: Առողջապահության հանրային հատվածը հանդիսանում է Ազգային առողջապահական ծառայությունը (իտալ.՝ Servizio Sanitario Nazionale), որը գործում է Իտալիայի առողջապահության նախարարության կազմում և իրականացվում է տարածաշրջանային մակարդակով: 2012 թվականին Իտալիայում առողջապահական ծախսերը կազմում էին ազգային ՀՆԱ-ի 9.2 %-ը, որը բավականին մոտ է ՏՀԶԿ անդամ պետությունների միջին ցուցանիշին՝ 9.3 %: 2000 թվականին իտալական առողջապահական համակարգը աշխարհում ռեյտինգային ինդեքսներում երկրորդն էր: Իտալական առողջապահական համակարգը աշխարհում կրկին երկրորդն էր՝ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կողմից կազմված էֆֆեկտիվ առողջապահական համակարգերի ինդեքսում:

Իտալիայում կյանքի միջին տևողությունը բավականին բարձր է: Տղամարդկանց պարագայում այն կազմում է 80 տարեկան, իսկ կանանց համար՝ 85: Այս ցուցանիշով Իտալիան աշխարհում հինգերորդն է: Ի համեմատություն արևմտյան մյուս երկրների, Իտալիայում չափահաս բնակչության ավելորդ քաշի մակարդակը բարձր չէ: Այն ցածր է 10 %-ից): Շատ գիտնականների կարծիքով, այս ցուցանիշի պատճառը հայտնի Միջերկրածովյան դիետան է: 2012 թվականի տվյալներով Իտալիայում օրական ծխում է բնակչության 22 %-ը: Ընդորում, 2000 թվականին այդ ցուցանիշը կազմել է 24,4 %: Այդուհանդերձ, ցուցանիշը ՏՀԶԿ միջին ցուցանիշից բարձր է: 2005 թվականից սկսած հանրային վայրերում ծխելու համար, այդ թվում սրճարաններում, ռեստորաններում, գիշերային ակումբներում և գրասենյակներում, ստեղծվել են հատուկ իզոլացված սենյակներ: 2013 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն միջերկրածովյան դիետան ներառել է մարդկության ոչ նյութական արժեքների ցանկում: Ընդորում, դիետայի այս տեսակը ներառվել է ոչ միայն Իտալիայի, այլև Մարոկկոյի, Իսպանիայի, Պորտուգալիայի, Հունաստանի, Կիպրոսի և Խորվաթիայի ցանկերում:

Մշակույթ

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի մշակույթ

Վիլա Ռոտոնդան Վենետոյի ամենահայտնի առանձնատներից մեկն է:

Ընդհուպ մինչև 1861 թվականը դարեր շարունակ քաղաքական և աշխարհագրական տեսանկյունից բաժանված լինելով՝ Իտալիան ունեցել է յուրօրինակ մշակույթ, որը ներառել է տարբեր տարածաշրջանների ավանդույթներն և դարձել ուժի և հովանավորության յուրահատուկ համադրություն: Միջնադարում և Վերածննդի ժամանակաշրջանում, մի շարք հայտնի պալատական արքունիքներ մրցակցել են աշխարհի հայտնի ճարտարապետներին, արտիստներին և գիտնականներին իրենց մոտ հրավիրելու համար, որի արդյունքում ստեղծվել է հուշարձանների, կտավների, երաժշտության և գրականության խոշոր ժառանգություն:

Իտալիայում են գտնվում ամենաշատ թվող ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում գտնվող հուշարձանները: Ներկայումս այդ հուշարձանների թիվը կազմում է 53: Իտալիան ունի տարբեր ժամանակաշրջանների արվեստի, մշակույթի և գրականության խոշոր ժառանգություն: Երկիրն աշխարհի վրա ունեցել է խոշոր մշակութային ազդեցություն: Մեծ թվաքանակով իտալացիներ տարբեր ժամանակաշրջաններում գաղթել են Իտալիայից՝ ձևավորելով իտալական սփյուռքը: Ավելին, երկրում առկա են տարբեր տիպի մոտ 100,000 հուշարձաններ՝ թանգարաններ, պալատներ, կառույցներ, արձաններ, եկեղեցիներ, արվեստի պատկերասրահներ, առանձնատներ, շատրվաններ, պատմական տներ և հնագիտական մնացորդներ:

Ճարտարապետություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալիայի ճարտարապետություն

Իտալական ճարտարապետական ոճը խիստ բազմազան է, որը չի կարող բնորոշվել կոնկրետ որևէ ժամանակաշրջանի կամ տարածաշրջանի, քանի որ Իտալիան, ընդհուպ մինչև 1861 թվականը, մասնատված է եղել մանր իշխանությունների և մարզերի միջև: Այս գործոնի ազդեցության պատճառով էլ իտալական ճարտարապետական ոճն ունի իրեն բնորոշ առանձնահատկությունները և գեղագիտական նրբությունները:

Իտալիան հայտնի է իր ճարտարապետական նվաճումներով, որոնք մեծ նշանակություն ունեն համաշխարհային ճարտարապետության համար: Դրանց շարքին են դասվում կամարները, գմբեթները, որոնք մեծապես օգտագործվել են Հին Հռոմի ժամանակաշրջանում: Կամարները և գմբեթները օգտագործվել են նաև 14-16-րդ դարերում՝ Վերածննդի ժամանակաշրջանում: Իտալիան համարվում է Պալադինիզմի հայրենիքը: Վերջինս ճարտարապետական ոճ է, որն իր վրա կրել նեոդասական ճարտարապետության ազդեցությունը և իր հերթին ազդեցություն ունեցել 17-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Մեծ Բրիտանիայում, Ավստրալիայում և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում կառուցված տների վրա: Արևմտյան ճարտարապետության գլուխգործոցներ համարվող Կոլիզեյը, Միլանի տաճարը, Սանտա Մարիա դել Ֆիորեն, Պիզայի աշտարակը և Դոժերի պալատ նույնպես գտնվում են Իտալիայում:

• 
  Վենետիկը կառուցված է 117 կղզիների վրա:
• 
  Պիզայի աշտարակը և տաճարը
• 
  Կազերտայի թագավորական պալատը
• 
  Կաստել դել Մոնտեի ամրոցը, որը կառուցվել է Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր Ֆրիդրիխ II Հոհենշտաուֆենի կողմից:
• 
  Կոնկորդիայի տաճարը,որը գտնվում է Տաճարների հովտում, Ագրիջենտոյում:

Իտալիայի ճարտարապետությունը մեծապես իր ազդեցությունն է թողել համաշխարհային ճարտարապետության վրա: Բրիտանացի հնագետԻնիգո Ջոնս, լինելով իտալական կառույցների և քաղաքների ճարտարապետության ազդեցության տակ, իտալական վերածննդի ժամանակաշրջանի ճարտարապետությանը բնորոշ տարրերը 17րդ դարում բերեց Անգլիա: Ընդորում, իր գործունեության ընթացքում Ջոնսը եղել է Անդրեա Պալլադիոյի ազդեցության տակ: Բացի այդ, «italianizzante» ճարտարապետական ոճով (բառացի իտալացված), որը բավականին հայտնի է եղել 19-րդ դարում, ընդունված է բնորոշել այլ պետությունների ճարտարապետական այն շինությունները, որոնք կառուցվել են իտալական ոճով, հատկապես Վերածննդի դարաշրջանի ոճով:

Կերպարվեստ

Հիմնական հոդված՝ Իտալական արվեստ

Լեոնարդո դա Վինչիի Խորհրդավոր ընթրիքը (1494–1499) կտավը, որը գտնվում է Միլանի Սանտա Մարիա դելլա Գրացիե եկեղեցում

Իտալական կերպարվեստի պատմությունը հանդիսանում է արևմտյան նկարչական արվեստի բաղկացուցիչ մասը: Հռոմեական արվեստի վրա մեծ ազդեցություն ունեցել է Հունաստանը և ընդունված է ասել, որ հռոմեական արվեստը հանդիսանում է հին հունական արվեստի ժառանգորդը: Այդուհանդերձ, հռոմեական նկարչական արվեստը ունի եզակի և կարևոր առանձնահատկություններ: Հռոմեական նկարչական արվեստի միակ պահպանված նմուշները պատերին պատկերված նկարներն են, որոնց մեծ մասը գտնվում է Հարավային Իտալիայում՝ Կամպանիայի վիլլաներում: Այսպիսի նկարները կարելի է խմբավորել 4 հիմնական ոճերի կամ ժամանակաշրջանների միջև:

Բարակ տախտակների վրա կատարված նկարազարդումները առավել հայտնի են դարձել ռոմանական արվեստի ժամանակաշրջանում: Վերջիններիս վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել բյուզանդական սրբապատկերները: 13-րդ դարի կեսերին միջնադարյան արվեստը և գոթական արվեստը դարձել են առավել իրական, երբ հասարակության մոտ առաջացավ հետաքրքրություն Չիմաբուեի և նրա աշակերտի՝ Ջիոտտոյի արվեստի նկատմամբ, որոնք դարձան արվեստի այս ճյուղի կարկառուն ներկայացուցիչներն Իտալիայում: Ջիոտտոյից սկսած, արվեստի այս ճյուղի նմուշները սկսեցին էլ ավելի մշակվել՝ դառնալով ավելի ազատ և նորարական: Չիմաբուեն և նրա աշակերտը՝ Ջիոտտոն համարվում են արևմտյան մշակույթի միջնադարյան ժամանակաշրջանի ամենակարկառուն դեմքերը:

Միքելանջելոյի Դավիթը (1501–1504), որը գտնվում է Ֆլորենցիայի Գալերիա դել Ակադեմիայում:

Իտալական Վերածնունդը շատերի կարծիքով համարվում է նկարչական արվեստի ոսկեդարը, որը ձգվել է 14-րդ դարից մինչև 17-րդ դարի կեսերը: Վերջինս լուրջ ազդեցություն է ունեցել ոչ միայն իտալական, այլև համաշխարհային նկարչական արվեստի վրա: Իտալացի մի շարք նկարիչներ, ինչպես օրինակ Պաոլո Ուչելլոն, Անջելիկոն, Մազաչչոն, Պիեռա Դելլա Ֆրանչեսկան, Անդրեա Մանտենյան, Ֆրա Ֆիլիպպո Լիպպին, Ջորջոնեն, Տինտորետտոն, Սանդրո Բոտիչելլին, Լեոնարդո դա Վինչին, Միքելանջելոն, Ռաֆայել Սանտին, Ջովաննի Բելլինին և Տիցիանը, հեռանկարային պատկերի, մարդու անատոմիայի ուսմունքի, համաչափության, ինչպես նաև նկարչության տեխնիկական հնարքների զարգացման արդյունքում, իտալական նկարչական արվեստը հասցրել են բարձր մակարդակի: Միքելանջելոն եղել է հայտնի քանդակագործ, ով հիմնականում գործել է 1550-1520 թվականներին: Նրա գլուխգործոցներից են Դավիթը, Պիետան և Մովսեսը: Վերածննդի ժամանակաշրջանի հայտնի քանդակագործներ են նաև Լորենցո Գիբերտին, Լուկա դելա Ռոբիան, Դոնատելլոն, Ֆիլիպո Բրունելեսկին և Անդրեա դել Վերոկկիոն:

Վեներայի ծնունդը (1484-86), Սանդրո Բոտիչելլի, Ուֆֆիցի, Ֆլորենցիա

15-րդ և 16—րդ դարերում, Բարձր Վերածնունդը Իտալիայում սկիզբ դրեց արվեստի մի նոր ճյուղի՝ մաներիզմի: Բալանսավորված ստեղծագործությունների և հեռանկարների ուղղությամբ ռացիոնալ մոտեցման փոխարեն, որոնցով բնութագրվում էր արվեստը 16-րդ դարին, մանիերիստները փնտրում էին անկայունություն, արհեստականություն և կասկածանք: Պիեռա Դելլա Ֆրանչեսկայի անխռով դեմքը և ժեստերը ու Ռաֆայելի Կույսերի անդորրը փոխարինվեցին Պոնտորմոյի անհանգստացնող արտահայտություններով և Էլ Գրեկոյի էմոցիոնալ լարվածությամբ: 17-րդ դարում իտալական բարոկկոյի հայտնի ներկայացուցիչներ էին Կարավաջոն, Անիբալե Կարաչին, Արտեմիզիա Ջենտիլեսկին, Մատիա Պրետին, Կարլո Սարաչենին և Բարտոլոմեո Մանֆրեդին: Ավելի ուշ, 18-րդ դարում, իտալական ռոկոկոյի վրա մեծապես ազդել է ֆրանսիական ռոկոկոն, քանի որ արվեստի այս ուղղությունը առաջացել է Ֆրանսիայում: Իտալական ռոկոկոյի հայտնի ներկայացուցիչներ են Ջովաննի Բատիստա Տիեպոլոն և Ջովաննի Անտոնիո Կանալետտոն: Իտալական նեոդասական քանդակագործությունը հիմնված էր շարժման գաղափարախոսական ասպեկտի վրա: Իտալական նեոդասական քանդակագործության նմուշներից են Անտոնիո Կանովայի մերկ քանդակները:

19-րդ դարում իտալական ռոմանտիզմի ներկայացուցիչներ էին Ֆրանչեսկո Հայեցը, Ջուզեպպե Բեզուոլին և Ֆրանչեսկո Պոդեստին: Իմպրեսիոնիզմը Ֆրանսիայից Իտալիա է բերվել Մաքիայոլի շարժմա կողմից, որը հայտնի ներկայացուցիչներ են եղել Ջովանի Ֆատորին և Ջովանի Բոլդինին: Իտալական ռեալիզմի հայտնի ներկայացուցիչներ են Ջիոչինո Տոման և Ջուզեպպե Պելիզա դա Վոլպեդոն: 20-րդ դարում, ֆուտուրիզմի օգնությամբ, հատկապես Ումբերտո Բոչոնին և Ջակոմո Բալլան, Իտալիան դարձավ նկարչության և քանդակագործության գեղարվեստական էվոլյուցիայի հայրենիքը: Իտալական ֆուտուրիզմի հայտնի ներկայացուցիչներից է Ջորջո դե Կիրիկոն, ով մեծ ազդեցություն է ունեցել սյուրռեալիզմի և արվեստի մյուս ուղղությունների իտալացի ներկայացուցիչների վրա:

Գրականություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալական գրականություն

Իտալական գրականությունը սկսվել է մ.թ.ա. 753 թվականին՝ Հռոմի հիմնադրումից հետո: Լատինական գրականությունը եղել և շարունակում են մեծ դերակատարություն ունենալ համաշխարհային գրականության մեջ: Լատինական գրականությունը համաշխարհային գրականությանը տվել է հեղինակավոր գրողների, բանաստեղծների, փիլիսոփաների և պատմիչների, ինչպես օրինակ Պլինիոս Ավագը, Պլինիոս Կրտսերը, Վերգիլիոսը, Հորացիոսը, Սեքստոս Պրոպերցիոսը, Պուբլիուս Օվիդիուս Նասոն և Տիտոս Լիվիոսը: Հռոմեացիները նույնպես հայտնի էին իրենց բանավոր ճառերով, բանաստեղծական ձիրքով, դրամաներով և էպիգրամներով: 13-րդ դարի առաջին տարիներին սուրբ Ֆրանցիսկ Ասսիզեցին գրաքննադատների կողմից ճանաչվել է որպես առաջին իտալացի բանաստեղծ: Նրա ամենահայտնի ստեղծագործությունը համարվում է «Արևի օրհներգը» կրոնական երգը:

Դանթե Ալիգիերին, պատկերված Քավարանի լեռների և Ֆլորենցիայի ֆոնին, ցուցադրում է Աստվածային կատակերգության հայտնի "Nel mezzo del cammin di nostra vita" նախադասությունը, Դոմենիկո դի Միկելինոյի պատկերը, 1465 թվական:

Իտալական քնարական մեկ այլ ուղղություն ծագել է Սիցիլիայում։ Կայսր Ֆրեդերիկ II-ի պալատում, որը Սիցիլիական թագավորությունը կառավարել է 13-րդ դարի առաջին կեսին, պրովանսյան ոճով գրված բառերը և ձևերը շարադրվել են տեղական լեզվի պարզ հնչերանգով։ Այդ բանաստեղծներից ամենահայտնին եղել է նոտար Ջակոմո Լենտինին, ով համարվում է սոնետի ստեղծողը, չնայած, որ ամենահայտնի սոնետիստը համարվում է Պետրարկան։

Գվիդո Գվինցելին համարվում է Դոլչե ստիլ նովո ուղղության հիմնադիր։ Վերջինս դպրոց-ուղղություն է, որի հետևորդները ավանդական սիրային պոեզիայում ավելացնում էին փիլիսոփայական տարածականությունը։ Սիրո այս նոր ընկալումը, որն արտահայտվում էր պարզ, անաղարտ ձևով, մեծ ազդեցություն է ունեցել Գվիդո Կավալկանտիի և ֆլորենսիացի բանաստեղծ Դանթե Ալիգիերիի վրա, ով դրել է ժամանակակից իտալերենի հիմքերը։ Նրա հայտնի «Աստվածային կատակերգություն» աշխատությունը համարվում է միջնադարյան Եվրոպայում ստեղծված ամենահայտնի գրական աշխատություններից մեկը։ Ավելին, բանաստեղծը ստեղծել է տերցին բանաստեղծական ձևը։ 14-րդ դարի երկու մեծագույն գրողներ՝ Ֆրանչեսկո Պետրարկան և Ջովաննի Բոկաչչոն, ուսումնասիրել և նմանեցրել են անտիկ գրականությանը բնորոշ տարրերն իրենց գրական առանձնահատկությունների և ոճերի հետ։ Պետրարկան փառքի է հասել իր «Երգերի գիրք» բանաստեղծական ժողովածուի շնորհիվ։ Պետրարկայի սիրային պոեզիան դարերի ընթացքում եղել է որպես ժանրի լավագույն մոդելներից մեկը։ Նույնչափ ազդեցիկ էր նաև Բոկաչչոյի «Դեկամերոնը», որը համարվում է երբեմնի գրված պատմվածքների ամենահայտնի ժողովածուներից մեկը։

Ժամանակակից քաղաքագիտության և էթիկայի հիմնադիր Նիկոլո Մաքիավելին։

Իտալական վերածննդի հեղինակները ստեղծել են մի շարք արժեքավոր աշխատություններ։ Նիկոլո Մաքիավելիի «Տիրակալը» աշխատությունը համարվում է քաղաքագիտության և ժամանակակից փիլիսոփայության ամենահայտնի գործերից մեկը, որտեղ արդյունավետ ճշմարտությունը համարվում է առավել կարևոր, քան որևէ աբստրակտ իդեալ։ Այդ ժամանակաշրջանի մեկ այլ կարևոր աշխատություն է Լուդովիկո Արիոստոյի «Կատաղած Օռլանդոն» աշխատությունը, որը համարվում է Մատեո Մարիա Բոյարդոյի անավարտ «Սիրահարված Օռլանդոն» աշխատության շարունակությունը։ «Կատաղած Օռլանդոն», թերևս, համարվում է երբևիցե գրված ամենավեհանձն (ամենախրոխտ) բանաստեղծություններից մեկը։ Բալդասարե Կաստիլիոնեի «Պալատականի գիրքը» երկխոսությունը նկարագրում է իդեալական պալատական ջենթլմենի կերպարը և հոգևոր գեղեցկությունը։ Լիրիկական բանաստեղծ Տորկվատո Տասսոն իր «Ազատագրված Երուսաղեմ» վեպում օգտագործելով օկտավներ, նկարագրում է քրիստոնեության դարաշրջանը, ուշադրություն դարձնելով նաև հանգավորվածության արիստոտելյան սկզբունքներին։

Ջովաննի Ֆրանչեսկո Ստրապարոլան և Ջամբատիստա Բազիլեն, որոնք գրել են համապատասխանաբար «Ստրապարոլայի զվարճալի գիշերները» (1550–1555) և «Պենտամերոն» աշխատությունները, Եվրոպայի ողջ տարածքում առաջինն են հեքիաթները։ 17-րդ դարի սկզբին ստեղծվել են մի շարք հայտնի գրական գլուխգործոցներ, ինչպես օրինակ, Ջամբատիստա Մարինոյի երկարաշունչ առասպելական բանաստեղծությունը՝ «Ադոնիսը»։ Բարոկկո ժամանակաշրջանը ներկայացվում է Գալիլեո Գալիլեյի գիտական արձակով, ինչպես նաև Թոմազո Կամպանելայի «Արևի քաղաքը» աշխատություններով, որտեղ նկարագրվում է փիլիսոփա քահանայի կողմից ղեկավարվող օրինակելի հասարակություն։ 17-րդ դարի վերջին, Արկադիայի ակադեմիկոսները սկսել են շարժում, որի նպատակը պոեզիայում պարզության և դասական սահմանափակման վերականգնումն էր։ Վերջինիս վառ օրինակ համարվում է Պիետրո Մետաստազիոյի հերոսական մելոդրամաները։ 18-րդ դարում թատերագիր Կարլո Գոլդոնին ստեղծել է թատերական պիեսների մի ամբողջ շարք, որոնցից շատերը նկարագրում էին այդ ժամանակների միջին դասը։

Պինոկիոյի արկածները աշխարհի ամենաշատ թարգմանված ոչ կրոնական աշխատությունն էև համարվում է մանկական գրականության անբաժան մասնիկներից մեկը։

Ռոմանտիզմի ժամանակաշրջանը համընկնում է Ռիսորջիմենտոյի որոշ գաղափարների հետ։ Վերջինը հայրենասիրական շարժում է, որը խորհրդանշում է Իտալիայի քաղաքական միասնականությունը և օտար պետություններից ազատությունը։ Իտալացի գրողները հարել են ռոմանտիզմով 19-րդ դարի սկզբին։ Իտալական վերածննդի ժամանակաշրջանը փառաբանվել է բանաստեղծներ Վիտորիո Ալֆիերիի, Ուգո Ֆոսկոլոյի և Ջակոմո Լեոպարդիի կողմից։ Ռոմանտիզմի իտալացի հայտնի ներկայացուցիչ Ալեսանդրո Մանձոնիի աշխատությունները իտալական միասնականության խորհրդանիշներ են։ Պատճառը աշխատությունների հայրենասիրական ուղերձն է, ինչպես նաև նրա ջանքերը՝ արդիականացնելու իտալերենը։ Նրա «Նշանվածները» իտալական առաջին պատմական վեպն է, որը գովերգում է արդարադատության և նախախնամության քրիստոնեական արժեքները և համարվում է իտալերենով ամենալայն տարածված և կարդացված վեպը։

19-րդ դարի վերջին, վերիզմ ռեալիստական գրական շարժումը մեծ դերակատարություն է ունեցել իտալական գրականության մեջ։ Այդ շարժման ամենահայտնի ներկայացուցիչները եղել են Ջովաննի Վերգան և Լուիջի Կապուանան։ Նույն ժամանակաշրջանում, Էմիլիո Սալգարին, որը գրել է ավազակների մասին արկածային աշխատություններ և համարվում է արկածային գրականության հիմնադիրներից մեկը, տպագրել է իր «Սանդոկան» շարքը։ 1883 թվականին Կառլո Կոլլոդին նույնպես տպագրել է «Պինոկիոյի արկածները: Փայտե տիկնիկի պատմությունը» աշխատությունը, աշխարհի ամենաշատ թարգմանված ոչ կրոնական աշխատությունն է և համարվում է մանկական գրականության անբաժան մասնիկներից մեկը։ Ֆուտուրիզմ կոչվող շարժումը իտալական գրականության վրա մեծապես ազդել է 20-րդ դարի սկզբին։ Ֆիլիպո Մարինետտին գրել է «Ֆուտուրիզմի մանիֆեստը» աշխատությունը, որը կոչ է անում օգտագործել լեզուն և փոխաբերությունները, որոնք ցույց են տալիս են մեխանիկական ժամանակաշրջանի (20-րդ դարի առաջին կես) արագությունը, դինամիզմը և դաժանությունը կամ բռնությունը։

Նոբելյան մրցանակակիր իտալացի ժամանակակից գրողներ են Գաբրիելե Դ՛Անունցիոն (ստեղծագործել է 1889-1910 թվականներին), ազգայնական գրող Ջոզուե Կարդուչչին՝ 1906 թվականին, ռեալիստ գրող Գրացիա Դելեդան՝ 1926 թվականին, ժամանակակից գրող Լուիջի Պիրանդելլոն՝ 1936 թվականին, պատմվածքների հեղինակ Իտալո Կալվինոն՝ 1960 թվականին, բանաստեղծներ Սալվատորե Քվազիմոդոն և Էուջենիո Մոնտալեն՝ համապատասխանաբար 1959 և 1975 թվականներին, Ումբերտո Էկոն՝ 1980 թվականին, սատիրիստ և թատերագիր Դարիո Ֆոն՝ 1997 թվականին։

Իտալացի հայտնի փիլիսոփաներ են Չեզարե Բեկարիան, Ջորդանո Բրունոն, Բենեդետտո Կրոչեն, Մարսիլիո Ֆիչինոն և Ջամբատիստա Վիկոն։

Թատրոն

Հիմնական հոդված՝ Կոմեդիա դել'արտե

Տե՛ս նաև՝ Հին Հռոմի թատրոն

Կոմեդիա դել'արտե ժողովրդական թատրոնի երկու կերպարները՝ Արլեկինը և Կոլոմբինա, Ջիովանի Դոմենիկո Ֆերրետիի կտավը։

Իտալական ժամանակակից թատրոնը համարվում է հռոմեական ավանդույթների կրող։ Հին հռոմեական թատրոնը եղել է արվեստի զարգացող և բազմատեսակ ճյուղ, որն ներառել է փողոցային թատրոնների փառատոնային ներկայացումները, մերկապարերը և ակրոբատիկային։ Հռոմեական թատրոնում բեմադրվել են Տիտոս Մակկիոս Պլավտուսի լայնորեն տարածված կատակերգական տեսարաններից մինչև Սենեկայի ողբերգությունների բանավոր ներկայացումները։ Չնայած որ Հռոմն ունեցել է թատերական սեփական ավանդույթները, մ․թ․ա․ 3-րդ դարում Հռոմեական մշակույթի հելենիզացիան (հունականացման) ունեցել է հիմնարար և նշանակալի ազդեցություն հռոմեական թատրոնի վրա։ Վերջինիս զարգացման արդյունքում էականորեն զարգացել և տարածվել է նաև լատինական գրականությունը։ Գրականության մի շարք ժանրերի նման, հռոմեացի ողբերգակները եղել են հունական ազդեցության կրողը կամ հետևորդը։ Օրինակ, Սենեկայի «Ֆեդրայի» վրա մեծ ազդեցություն ունեն Եվրիպիդեսի ստեղծագործությունները, իսկ շատ հաճախ էլ նշվում է, որ այն Եվրիպիդեսի համանուն ստեղծագործության կրկնությունն է։ Կամ էլ օրինակ, Տիտոս Մակկիոս Պլավտուսի կատակերգությունների մեծ մասը համարվում են Մենանդրոսի աշխատությունների ուղղակի թարգմանություններ։

16-րդ դարում ր 18-րդ դարի սկզբին Կոմեդիա դել'արտեն եղել է իմպրովիզացիոն թատրոնի տարատեսակ։ Թատրոնի այս տարատեսակը մինչ օրս գործում է Իտալիայում։ Շրջիկ թատերախմբերը փողոցներում պատրաստում են բացօթյա բեմեր և ցուցադրում են ձեռնածության, ակրոբատիկայի, հումորային տեսարաններ, որոնք ուղեկցվում են սուր սյուժեով և մատուցվում հատուկ դերասանների կողմից։ Կոմեդիա դել'արտեում օգտագործվող սցենարը կոչվում է կանովաչո։ Ներկայացումները չեն հիմնվում որևէ գրավոր դրամայի վրա, այլ հիմքում ընկած են հատուկ սցենարները, որոնք կոչվում են լացի։ Վերջիններս հանդիսանում են չկաղապարված իրավիճակներ, գործողության բարդություն կամ վերջնարդյունք, որի շուրջը դերասանները կատարում են իմպրովիզացիա։ Կոմեդիայի կերպարները սովորաբար հանդիսանում են խառը սոցիալական տիպերի ներկայացուցիչներ և ընդգծված խառնվածք ունեցող անձինք, որոնցից յուրաքանչյուրը ունի հստակ կերպար, հագուստ, ինչպես օրինակ խելառ ծերունի, անազնիվ, կաշառակեր պետական պաշտոնյա կամ վախկոտ ռազմական գործիչ։ Այս կերպարների հիմնական կատեգորիաները ներառում են պետական ծառայողներին, տարեց մարդկանց, սիրահարներին և նավապետերին։

Կառլո Գոլդոնին, ով 1734 թվականին գրել է մի քանի սցենարներ, դուրս մղեց դիմակներով կատակերգական ներկայացումները և իրավիճակային կատակերգությունները՝ փոխարինելով այն կենցաղային ներկայացումներով և իրավիճակներով։ Այս ներկայացումներում առանձնահատուկ դերակատարություն են ունեցել դերասանները և նրանց վարքագիծը։ Նա իրավացիորեն պնդում է, որ իտալական կյանքն ու բարքերը ենթակա են գեղարվեստական վերաբերմունքի, որը, որպես այդպիսին, չի եղել նախկինում։

Նեապոլում գտնվող Սան Կառլո թատրոնը աշխարհի ամենահին շարունակական գործող օպերան է, որը բացվել է 1737 թվականին՝ Միլանի Լա Սկալա և Վենետիկի Լա Ֆենիչե թատրոններից մի քանի տասնամյակ առաջ։

Երաժշտություն

Հիմնական հոդված՝ Իտալական երաժշտություն

Իտալացի կոմպոզիտոր Ջակոմո Պուչինիի օպերաները, որոնց թվում են «Բոհեմը», «Տոսկան», «Մադամ Բատերֆլայը» և Տուրանդոտը», դասվում են աշխարհում ամենաշատ բեմադրված օպերաների ցանկում։

Իտալական ֆոլք երաժշտությունից մինչև դասական, երաժշտությունը մշտապես խոշոր դերակատարություն է ունեցել իտալական մշակույթում։ Դասական երաժշտության մի շարք գործիքներ, ինչպես օրինակ դաշնամուրը և ջութակը, հայտնաբերվել են Իտալիայում։ Դասական երաժշտության մի շարք ձևերի, ինչպես օրինակ սիմֆոնիայի կոնցերտի և սոնատի, արմատները ձգվում են դեպի 16-17-րդ դարերի իտալական երաժշտություն։

Վերածննդի դարաշրջանի իտալացի հայտնի կոմպոզիտորներ են Ջովաննի Պիեռլուիջի Պալեստրինան, Կլաուդիո Մոնտեվերդին և Կառլո Ջեզուալդոն, բարոկկո ոճի կոմպոզիտորներ Դոմենիկո Սկարլատին, Արկանջելո Կորելլին և Անտոնիո Վիվալդին, կլասիցիստ կոմպոզիտորներ Ջովաննի Պաիզելլոն, Նիկոլո Պագանինին և Ջոակինո Ռոսսինին, ինչպես նաև Ջուզեպպե Վերդին և Ջակոմո Պուչինին, ովքեր քնարերգական ժանրի հայտնի կոմպոզիտորներ են։ Ժամանակակից իտալացի կոմպոզիտորները, ինչպես օրինակ Լուչանո Բերիոն և Լուիջի Նոնոն, մեծ ներդրում են ունեցել էքսպերիմենտալ և էլեկտրոնային երաժշտությունների զարգացման գործընթացում։ Դասական երաժշտության ավանդույթները մինչ օրս խորը արմատներ ունեն Իտալիայում։ Այստեղ են գտնվում այնպիսի հանրահայտ օպերաներ, ինչպիսիք են Միլանի Լա Սկալա և Նեապոլի Սան Կառլո թատրոնները։ Վերջինս, աշխարհի ամենահին գործող օպերային թատրոնն է։ Իտալական երաժշտարվեստի հայտնի ներկայացուցիչներ են Մաուրիսիո Պոլինին և տենոր Լուչանո Պավարոտտին։ Վերջիններիս Իտալիան երախտապարտ է՝ հայրենական երաժշտարվեստն ամենաբարձր մակարդակի հասցնելու համար։

Բոլոր ժամանակների ամենահայտնի տենորներից մեկը՝ Լուչանո Պավարոտտին:

Ընդունված է համարել, որ Իտալիան օպերայի հայրենիքն է։ Իտալական օպերան, որպես այդպիսին, ստեղծվել է 17-րդ դարի սկզբին իտալական Մանտովա և Վենետիկ քաղաքներում։ 19-րդ և 20-րդ դարերի իտալացի կոմպոզիտորների, ինչպես օրինակ, Ռոսսինիի, Վերդիի, Բելլինիի, Դոնիցետիի և Պուչինիի օպերաները համարվում են աշխարհի ամենահայտնի օպերաներից և բեմադրվում ամբողջ աշխարհում։ Միլանի Լա Սկալա օպերային թատրոնը համարվում է աշխարհի ամենահայտնի օպերային թատրոններից մեկը։ Իտալացի օպերային հայտնի երգիչներ են Էնրիկո Կարուզոն և Ալեսանդրո Բոնչին։

Ի սկզբանե առաջանալով 1920-ական թվականներին, ջազը խորը արմատներ է ձգել Իտալիայում։ Հետագա տարիներին այն շարունակել է մնալ տարածված, չնայած ֆաշիստական ռեժիմի քսենոֆոբիական մշակութային քաղաքականությանը։ Այսօր, Իտալիայում ջազի ամենահեղինակավոր կենտրոնները համարվում են Միլանը, Հռոմը և Սիցիլիան։ 1970-ական թվականներին Իտալիան դարձել է պրոգրեսիվ ռոքի և փոփ շարժման կենտրոններից մեկը։ Այս երաժշտական ուղղության իտալական հայտնի խմբեր են Premiata Forneria Marconi-ն, Banco del Mutuo Soccorso-ն, Le Orme-ն, Goblin-ը և Pooh-ը։ Նույն ժամանակաշրջանը եղել է բեկումնային նաև իտալական կինեմատոգրաֆիայի համար։ Չինեչիտտայի ֆիլմերում հնչում են իտալացի հայտնի կոմպոզիտորների, այդ թվում նաև Էնիո Մորիկոնեի, Արմանդո Տրովայոլիի, Պիեռո Պիչոնիի և Պիերո Ումիլիանիի ստեղծագործությունները։ 1980-ական թվականների սկզբին, իտալական հիփ հոփ երաժշտության հայտնի դեմքերից մեկը եղել է Ջովանոտին։ Իտալական հայտնի մետալ խմբեր Rhapsody of Fire-ը, Lacuna Coil-ը, Elvenking-ը, Forgotten Tomb-ը և Fleshgod Apocalypse-ը համարվում են մետալ ենթամշակույթի առաջնամարտիկներից։

Իտալական դիսկոյի և էլեկտրոնային երաժշտության հայրը՝ Ջորջո Մորոդերը, ով հայտնի է նաև «Դիսկոյի հայր» անվամբ։

Ժամանակակից դիսկոյի և էլեկտրոնային երաժշտության զարգացման գործում մեծ դերակատարություն է ունեցել Իտալիան։ Իտալական դիսկոն հայտնի է իր ֆուտուրիստական երաժշտությամբ և սինթեզատորների ու դրամ մեքենաների (անգլ.՝ Drum machine) էական կիրառմամբ։ Իտալական դիսկոն էլեկտրոնային պարային երաժշտության ամենավաղ տեսակներից մեկն է։ Դրանց թվին են դասվում նաև եվրո դիսկոն, որը հանդիսանում է դիսկո ոճի երաժշտության եղանակներից մեկը։ Վերջինս, հետագայում ենթարկվելով տարբեր ազդեցությունների տարանջատվել է եվրո դիսկո և նյու դիսկո երաժշտական ոճերի։ 1980-ական թվականներին ժանրը միաձուլվել է եվրոպական պարային և էլեկտրոնային երաժշտության այլ ոճերի հետ, ինչպես օրինակ իտալական հաուսի, որը հանդիսանում է իտալական դիսկոյի և ավանդական հաուս երաժշտության խառնուրդ։ Նրա երաժշտության տեմպը, որպես կանոն, բարձրանում էր վերև և օգտագործվում դաշնամուրային երաժշտության մեղեդիներ։ Այս ոճի իտալական խմբեր են «Black Box»-ը, «East Side Beat»-ը և «49ers»-ը։ 1990-ական թվականների երկրորդ կեսին, Եվրոդանսի ենթաժանրերից մեկը համարվող իտալո դանսը միաձուլվեց։ Իր վրա կրելով իտալո դիսկոյի և իտալո հաուսի ազդեցությունը՝ իտալո դանսը գլխավորապես ներառել է սինթեզային ռիֆեր, մեղեդային երաժշտություն և ձայնագրիչների կիրառություն։ Իտալացի հայտնի դիջեյներ և ռեմիքսերներ են Գաբրիել Պոնտեն (Eiffel 65 խմբի անդամ), Բենի Բենասին, Ջիջի Դ'Ագոստինոն և Տակաբրո եռյակը։

Այնպիսի պրոդյուսեր, ինչպիսին է եռակի օսկարակիր և Ոսկե գլոբուսի քառակի դափնեկիրՋորջո Մորոդերը, մեծ ազդեցություն է ունեցել էլեկտրոնային պարային երաժշտության զարգացման գործընթացում։ Այսօր, իտալական փոփ երաժշտությունը ներկայացվում է յուրաքանչյուր տարի կազմակերպվող Սան Ռեմոյի երաժշտական փառատոնում, որի հաղթողները շատ հաճախ մասնակցում են Եվրատեսիլ երգի մրցույթում և Սպոլետոյում կազմակերպվող «Festival dei Due Mondi»-ին։ Այնպիսի երգիչներ, ինչպիսիք են Մինան, Անդրեա Բոչելլին, Ալ Բանոն, Գրեմմի դափնեկիր Լաուրա Պաուզինին, Ձուկերոն, Էրոս Ռամազոտին և Տիցիանո Ֆերոն, ունեն միջազգային մեծ ճանաչում։

Կինեմատոգրաֆիա

Հիմնական հոդված՝ Կինեմատոգրաֆիան Իտալիայում

Իտալական կինեմատոգրաֆիայի պատմությունն սկսվել է Լյումիեր եղբայրների կողմից առաջին ֆիլմի ցուցադրությունից մի քանի ամիս անց։ Իտալական առաջին ֆիլմը տևել է ընդամենը մի քանի վայրկյան։ Ֆիլմում Հռոմի Լևոն XIII պապը օրհնում է տեսախցիկը։ Իտալական կինոարդյունաբերությունն ստեղծվել է 1903 թվականին։ 1908 թվականի դրությամբ Իտալիայում գործում են երեք կինոընկերություններ՝ «Società Italiana Cines», «Ambrosio Film» և « Itala Film»։ Հետագայում մի քանի կինոընկերություններ բացվել են Միլանում և Նեապոլում։ Կարճ ժամանակահատվածում այս ընկերությունները սկսեցին արտադրել բարձրորակ ֆիլմեր։ Արդյունքում, այդ ֆիլմերն սկսվեցին ցուցադրվել նաև Իտալիայի սահմաններից դուրս։ Ավելի ուշ, կինեմատոգրաֆիան օգտագործվել է Բենիտո Մուսոլինիի կողմից, որը Հռոմում հիմնադրեց Չինեչիտտա ստուդիան։ Մուսոլինին կինոստուդիան, մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջ, օգտագործում էր ֆաշիստական պրոպագանդայի տարածման նպատակով։

Պատերազմից հետո, իտալական կինոարդյունաբերությունն էականորեն տարածվել և ձեռք է բերել մեծ ճանաչում, մինչև 1980-ական թվականների գեղարվեստական անկումը։ Այս ժամանակաշրջանի հայտնի իտալացի ռեժիսորներ են Վիտտորիո դե Սիկան, Ֆեդերիկո Ֆելինին, Սերջիո Լեոնեն, Պիեռ Պաոլո Պազոլինին, Լուկինո Վիսկոնտին, Միքելանջելո Անտոնիոնին և Ռոբերտո Ռոսսելինին։ Նրանցից շատերը համարվում են բոլոր ժամանակների լավագույն և ամենազդեցիկ ռեժիսորներից մեկը։ Այս ռեժիսորները ստեղծել են այնպիսի ֆիլմեր, ինչպիսիք են «Հեծանվագողերը», «Քաղցր կյանք», «8½», «Լավը, վատը, չարը» և «Մի անգամ Վայրի Արևմուտքում»։ 1940-ական թվականների կեսերից մինչև 1950-ական թվականների սկիզբը եղել է իտալական նեոռեալիստական ֆիլմարտադրության ժամանակաշրջանը։ Այդ տարիներին նկարահանված ֆիլմերը ցույց էին տալիս հետպատերազմական Իտալիայի աղքատ բնակչության կեցությունը։

Չինեչիտտա ստուդիայի մուտքը Հռոմում, որն ամենամեծ կինոստուդիան է ամբողջ Եվրոպայում։

1950-ական թվականներից սկսած, երբ պետությունը սկսեց զարգանալ և հարստանալ, նեոռեալիզմի ձևերից մեկը, որն առավել հայտնի է վարդագույն նեոռեալիզմ, պսակվեց հաջողությամբ։ Ֆիլմերի այլ ժանրեր, ինչպես օրինակ, պեպլումը և սպագետի վեստերնները, առավել հայտնի դարձան 1960 և 1970-ական թվականներին։ Դերասանուհիներ Սոֆի Լորենը, Ջուլիետա Մազինան և Ջինա Լոլոբրիջիդան այս տարիներին դարձան համաշխարհային կինոարվեստի դեմքերից մեկը։ Իտալական էրոտիկ թրիլերները կամ ջալոները, որոնք 1970-ական թվականներին արտադրվում էին ռեժիսորներ Մարիո Բավայի և Դարիո Արջենտոյի կողմից, մեծ ազդեցություն են ունեցել սարսափ ժանրի համաշխարհային ֆիլմերի վրա։ Վերջին տարիներին իտալական ֆիլմարտադրությունն իր տեղը սկսել է աստիճանաբար զիջել։ 20-րդ դարի վերջի և 21-րդ դարի սկզբի իտալական հայտնի ֆիլմերից են Ռոբերտո Բենինյիի «Կյանքը հիասքանչ է», Մասսիմո Տրոիզիի «Փոստատար» և Պաոլո Սորրենտինոյի «Մեծ գեղեցկությունը»։

Չինեչիտտա ստուդիան ամենամեծ ֆիլմարտադրական ընկերությունն է մայրցամաքային Եվրոպայում և համարվում է իտալական կինեմատոգրաֆիայի կենտրոնը, որտեղ նկարահանվել են բազմաթիվ ֆիլմերի տեսարաններ։ Չինեչիտտան աշխարհի ամենամեծ ֆիլմ արտադրող համայնքերից մեկն է։ 1950-ական թվականներին, Հռոմում բազմաթիվ ֆիլմերի նկարահանման պատճառով, քաղաքը ստացել է «Տիբեր գետի Հոլիվուդ» անվանումը։ Ավելի քան 3 000 ֆիլմեր նկարահանվել են այստեղ, որոնցից 90-ը նոմինացվել են Օսկարի, իսկ 47-րդ դարձել այդ մրցանակի դափնեկիր։ Այդ ֆիլմերի շարքում են Հռոմեական արձակուրդներ, Բեն-Հուր, Կլեոպատրա, Ռոմեո և Ջուլիետ, Անգլիացի հիվանդը, Քրիստոսի չարչարանքները և Նյու Յորքի ավազակախմբերը ֆիլմերը։

Իտալիան ամենաշատ Օսկար ստացած պետությունն է՝ «Օսկար օտարալեզու լավագույն ֆիլմ» անվանակարգում։ Այդ մրցանակը իտալական ֆիլմերն ստացել են 14 անգամ, 3 անգամ արժանացել Ակադեմիայի պատվավոր մրցանակ և 31 անգամ նոմինացվել։ 2016 թվականի տվյալներով, իտալական ֆիլմերը 12 անգամ արժանացել են «Ոսկյա արմավենու ճյուղ» (երկրորդ պետությունը մրցանակների քանակով), 11 անգամ՝ «Ոսկե առյուծ» և 7 անգամ՝ «Ոսկե արջ» կինոմրցանակների։

Սպորտ

Հիմնական հոդված՝ Սպորտն Իտալիայում

Ազուրին՝ Իտալիայի ֆուտբոլի տղամարդկանց ազգային հավաքականն է։ Լուսանկարում 2012 թվականի ֆուտբոլի հավաքականն է։

Իտալիայում ամենատարածված և ամենապոպուլյար սպորտաձևը համարվում է ֆուտբոլը։ Իտալիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքականը, որը հաճախ անվանում են նաև Գլի Ազուրի՝ «Կապույտներ», աշխարհի ամենատիտղոսակիր և հաջողակ հավաքականներից մեկն է, որը չորս անգամ նվաճել է աշխարհի չեմպիոնի տիտղոսը (1934, 1938, 1982 և 2006 թվականներին)։ Իտալական ակումբները 48 անգամ նվաչել են եվրոպական գավաթները՝ դարձնելով Իտալիան երկրորդ ամենահաջողակ պետությունը եվրոպական ֆուտբոլում։ Իտալիայի ֆուտբոլի առաջնության բարձրագույն լիգան կոչվում է Սերիա A և համարվում է երրորդ լավագույնը՝ ՈՒԵՖԱ-ի վարկանիշային աղյուսակում։ Ամբողջ աշխարհում միլիոնավոր երկրպագուներ հետևում են իտալական ակումբների հանդիպումներին։

Հիմնվելով 1909 թվականին՝ «Ջիրո դ'Իտալիան» համարվում է երկրորդ ամենահին առաջնությունը Գրանդ տուրերի մեջ։

Բացի ֆուտբոլից, Իտալիայում տարածված սպորտաձևեր են վոլեյբոլը, բասկետբոլը և ռեգբին։ Իտալիայի տղամարդկանց և կանանց վոլեյբոլի ազգային հավաքականները դասվում են աշխարհի լավագույն հավաքականների շարքում։ Իտալիայի բասկետբոլի ազգային հավաքականը նվաճել է ոսկե մեդալներ Եվրոբասկետ 1983 և Եվրոբասկետ 1999 մրցաշարերում, ինչպես նաև արծաթե մեդալ՝ 2004 թվականին Աթենքի ամառային օլիմպիական խաղերում։ Լիգա Բասկետ Սերիան Ա-ն Եվրոպայում համարվում է ամենամրցակցային առաջնություններից մեկը։ Իտալիայում ռեգբին բավականին տարածված է, հատկապես երկրի հյուսիսային մարզերում։ Իտալիայի ռեգբիի ազգային հավաքականը մասնակցում է Վեց ազգերի առաջնությանը և զբաղեցնում բարձր հորիզոնականներ Ռեգբիի աշխարհի առաջնությանը։ Համաշխարհային ռեգբիում Իտալիայի հավաքականը համարվում է առաջնային հավաքականներից մեկը։ Իտալիայի վոլեյբոլի տղամարդկանց ազգային հավաքականը երեք անգամ անընդմեջ դարձել է Վոլեյբոլի աշխարհի առաջնության հաղթող (1990, 1994 և 1998 թվականներին), իսկ 1996, 2004 և 2016 թվականներին դարձել ամառային օլիմպիական խաղերի արծաթե մեդալակիր։

Scuderia Ferrari-ին իր Ferrari SF71H ավտոմեքենայով համարվում է «Ֆորմուլա 1» մրցաշարի ամենահին գործող և ամենահաջողակ թիմերից մեկն է։

Իտալիան անհատական սպորտաձևերում նույնպես ունի բազմամյա և հաջողակ պատմություն։ Հեծանվասպորտը բավականին տարածված սպորտաձև է երկրում։ Իտալիան, բացառությամբ Բելգիայի, ամենաշատն է նվաճել «UCI Road World Championships» առաջնության հաղթողի տիտղոսը։ Ջիրո դ'Իտալիան հեծանվասպորտի առաջնություն է, որը կազմակերպվում է յուրաքանչյուր տարի մայիս ամսին և համարվում Գրանդ երեք տուրերից մեկը՝ Tour de France-ի և Vuelta a España-ի հետ միասին։ Սրանցից յուրաքանչյուրը տևում է երեք շաբաթ։ Լեռնադահուկային սպորտը նույնպես տարածված սպորտաձև է Իտալիայում։ Իտալիան լեռնադահուկային տուրիզմի հայտնի վայրերից մեկն է, որը հայտնի իր լեռնադահուկային տուրիզմի կենտրոններով։ Իտալիացի լեռնադահուկորդները խոշոր նվաճումներ են արձանագրել Ձմեռային օլիմպիական խաղերին, Լեռնադահուկային սպորտի աշխարհի գավաթի և աշխարհի առաջնությունների ժամանակ: Թենիսը նույնպես մեծ հեղինակություն է վայելում երկրում: Ընդունված է ասել, որ այն չորրորդն է Իտալիայում՝ ամենատարածված սպորտաձևերի թվում: Հռոմի առաջնությունը, որը հիմնվել է 1930 թվականին, թենիսի աշխարհի ամենահայտնի առաջնություններից մեկն է: Իտալացի պրոֆեսիոնալ թենիսիստները 1976 թվականին նվաճել են Դևիսի գավաթը, իսկ 2006, 2009, 2010 և 2013 թվականներին՝ Ֆեդերացիայի գավաթը: Ավտոսպորտը նույնպես Իտալիայի տարածված սպորտաձևերից է: Իտալիան ամենաշատն է հաղթել MotoGP աշխարհի առաջնությանը: Իտալական Scuderia Ferrari-ն մինչ օրս գործող ամենահին թիմն է Grand Prix մրցաշարում: Թիմն ստեղծվել է 1948 թվականին և իր վիճակագրական ցուցանիշներով համարվում է Ֆորմուլա 1-ի պատմության ամենահաջողակ թիմը, որն իր հաշվին գրանցել է ռեկորդային 232 հաղթանակ:

Ընդհանուր առմամբ, Իտալիան բավականին հաջող է հանդես գալիս Օլիմպիական խաղերում: Առաջին անգամ մասնակցել է 1896 թվականի ամառային օլիմպիական խաղերին և ներկայացված եղել 48 սպորտաձևերից 47-ում: Իտալացի մարզիկները Ամառային օլիմպիական խաղերի ժամանակ նվաճել են 522 մեդալներ և ևս 106-ը՝ Ձմեռային օլիմպիական խաղերին: Նվաճված ընդհանուր 628 մեդալներից 235-ը եղել են ոսկե, որի արդյունքում Իտալիան համարվում է բոլոր ժամանակներում 5-րդ ամենահաջող հանդես եկող հավաքականը՝ Օլիմպիական խաղերի պատմության մեջ: Երկիրն ընդունել է երկու Ձմեռային օլիմպիական խաղեր, որոնք տեղի են ունեցել 1956 թվականին Կորտինա դ’Ամպեցոյում և 2006 թվականին՝ Թուրինում: 1960 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղերի ընդունող քաղաք էլ դարձել է Հռոմը:

Նորաձևություն և դիզայն

Հիմնական հոդվածներ՝ Իտալական նորաձևություն և Իտալական դիզայն

Պրադա ապրանքանիշի խանութը Միլանում

Իտալական նորաձևությունն ունի հին ավանդույթներ և համարվում է ամենապոպուլյարը ողջ աշխարհում: Միլանը, Ֆլորենցիան և Հռոմը համարվում նորաձևության իտալական մայրաքաղաքները: Համաձայն «Համաշխարհային նորաձևության թոփ մայրաքաղաքների դասակարգման», որը 2013 թվականին կազմել էր Global Language Monitor-ը, աշխարհում Հռոմը դասակարգվել է նորաձևության 6-րդ, իսկ Միլանը՝ 12-րդ մայրաքաղաքը: Իտալական նորաձևության հանրահայտ ապրանքանիշներ, ինչպես օրինակ Gucci, Armani, Prada, Versace, Valentino, Dolce & Gabbana, Missoni, Fendi, Moschino, Max Mara, Trussardi և Ferragamo, համարվում են աշխարհի ամենահայտնի նորաձևության տներից մեկը: Բացի այդ, նորաձևության իտալական Vogue Italia ամսագիրը համարվում է նորաձևության աշխարհի ամենահայտնի ամսագրերից մեկը:

Իտալիան հայտնի է նաև դիզայնի, հատկապես ինտերիերի դիզայնի, ճարտարապետական, արդյունաբերական և քաղաքային դիզայնների ոլորտներում: Իտալիայում են ծնվել համաշխարհային հռչակ ունեցող կահույքի այնպիսի դիզայներներ, ինչպիսիք են Ջո Պոնտին և Էտորե Սոտսասը: Իտալական մի շարք արտահայտություններ, ինչպես օրինակ "Bel Disegno" և "Linea Italiana" մտել են կահույքի դիզայնի բառարաններ: Իտալական կենցաղային տեխնիկայի և կահույքի դասական օրինակներ են Zanussi ընկերության լվացքի մեքենաները և սառնարանները, Ատրիումի նորատիպ բազմոցները և Էտորե Սոտսասի կողմից ստեղծված պոստ մոդեռն ոճի գրապահարանները, որը դիզայներն ստեղծել է Բոբ Դիլանի "Stuck Inside of Mobile with the Memphis Blues Again" երգի ազդեցության ներք: Այսօր, Միլանը և Թուրինը առաջատարն են ճարտարապետական և արդյունաբերական դիզայնների ոլորտներում: Միլանում է տեղի ունենում Fiera Milano ցուցահանդեսը, որն իր մեծությամբ ամենախոշոր դիզայներական ցուցահանդեսն է Եվրոպայում: Միլանում են տեղի ունենում նաև դիզայներական և ճարտարապետական բնույթի խոշոր միջոցառումներ և ցուցադրություններ, ինչպես օրինակ "Fuori Salone" և Միլանի կահույքի ցուցադրությունը: Միլանում են աշխատանքային գործունեություն ծավալում Բրունո Մունարին, Լուչո Ֆոնտանան, Էնրիկո Կաստելանին և Պիեռո Մանզոնին:

Խոհանոց

Հիմնական հոդված՝ Իտալական խոհանոց

Իտալական խոհանոցի որոշ հայտնի ճաշատեսակներ. Պիցցա (Մարգարիտա), Պաստա (Կարբոնարա), Էսպրեսո և Ժելատո

Իտալական խոհանոցը զարգացել է դարեր ի վեր՝ ենթարկվելով սոցիալական և քաղաքական փոփոխությունների ազդեցություններին: Այն սկիզբ է առել դեռևս մ.թ.ա. 4-րդ դարում և ունի հին հռոմեական ծագումնաբանություն և արմատներ: Իտալական խոհանոցը մեծապես կրել է էտրուսկյան, հին հունական, հին հռոմեական, բյուզանդական և հրեական խոհանոցների ազդեցությունը: Էական փոփոխություններ տեղի ունեցել Նոր աշխարհի բացահայտման արդյունքում, երբ խոհանոցային արվեստում սկսեցին կիրառվել այնպիսի մթերքներ, ինչպիսիք են կարտոֆիլը, լոլիկը, տաքդեղը և եգիպտացորենը, որոնք մինչև 18-րդ դարը չեն կիրառվել խոհանոցում, սակայն ներկայումս հանդիսանում են իտալական խոհանոցի կենտրոնական ատրիբուտներից մեկը: Իտալական խոհանոցն առանձնահատուկ է իր տարածքային բազմազանությամբ, համային խիստ տարբերություններով և համարվում է աշխարհի ամենահայտնի ազգային խոհանոցներից մեկը, որը մեծ հեղինակություն է վայելում Իտալիայի սահմաններից դուրս:

Միջերկրածովյան դիետան, որը հիմնականում հիմնված է իտալական խոհանոց մթերքների վրա, ինչպես օրինակ մակարոնեղեն, ձուկ, մրգեր և բանջարեղեն, առանձնանում է իր հեշտությամբ և բազմազանությամբ: Դիետայի ճաշատեսակների մեծ մասը բաղկացած են 4-8 բաղադրիչների համադրումից: Իտալացի խոհարարները նախընտրում են օգտագործել որակյալ մթերքներ և խուսափում են պատրաստել բարդ և ժամանակատար ճաշատեսակներ: Ճաշատեսակները և բաղադրատոմսերը հաճախ համարվում են որպես տեղական և ընտանեկան ավանդույթների ածանցյալ, որոնք ստեղծվում են շեֆ խոհարարների կողմից: Իտալական ճաշատեսակների մեծ մասը հարմար է պատրաստել տնային պայմաններում: Հենց սա է այն հիմնական պատճառներից մեկը, որ իտալական խոհանոցը հայտնի է ողջ աշխարհում՝ սկսած Ամերիկայից, մինչև Ասիա: Բաղադրիչները և ճաշատեսակները խիստ տարբեր են՝ կախված մարզերից և շրջաններից:

Իտալական խոհանոցի հաջողության կարևոր բանալիներից մեկը հանդիսանում է ազգային ավանդական մթերքների օգտագործումը: Իտալիան ունի ամենամեծ թվաքանակով գրանցված ազգային ավանդական մթերքները, որոնք գտնվում են Եվրոպական Միության օրենքի պաշտպանության ներքո: Պանիրը, սալյամին և գինին իտալական խոհանոցի բաղկացուցիչ մասերից են, որոնք էապես տարբերվում Իտալիայի տարբեր մարզերում: Վերջիններս սուրճի հետ միասին (հատկապես էսպրեսոյի), հանդիսանում են իտալական գաստրոնոմիկ (սննդագիտական) մշակույթի բաղկացուցիչ մասը: Իտալական խոհանոցում աղանդերների պատրաստման ժամանակ օգտագործում են բազմաթին սննդամթերքներ, ինչպես օրինակ ցիտրուսային մրգեր, պիստակ և մասկարպոնե և ռիկոտա պանրով կամ կակաոյով, վանիլով կամ դարչինով պատված նուշեր: Ժելատոն, տիրամիսուն և կասատան համարվում են իտալական անուշեղենի, թխվածքների և թխվածքաբլիթների ամենահայտնի օրինակներից:

Տոներ և փառատոններ

Հիմնական հոդվածներ՝ Իտալիայի տոներ և Իտալիայի փառատոններ

Վենետիկի կինոփառատոնը աշխարհի ամենահին և երեք ամենախոշոր կինոփառատոններից մեկն է՝ Կաննի և Բեռլինի հետ միասին:

Իտալիայում տոները լինում են կրոնական, ազգային և տեղական նշանակության: Իտալիայի ազգայինն տոնը՝ «Festa della Repubblica» (Հանրապետության օր) ամեն տարի նշվում է հունիսի 2-ին, քանի որ 1946 թվականին այդ օրը կազմավորվեց Իտալիայի Հանրապետությունը:

Սուրբ Լուչիայի օրը, որը նշվում է դեկտեմբերի 13-ին, բավականին հայտնի է իտալական որոշ մարզերի երեխաների շրջանակում: Այդ մարզերում Սուրբ Լուչիան կամ Սանտա Լուչիան ունի Սանտա Կլաուսին մոտ նշանակություն և կատարում է համանման դեր: Ի հավելումն, Իտալիայում Աստվածահայտնության տոնը ասոցացվում է միֆական Բեֆանա կերպարի հետ, որը ցախավել քշող ծեր կին է, ով հունվարի 5-6-ի գիշերը բարի երեխաներին բերում է նվերներ և քաղցրավենիք, իսկ չարաճճիներին՝ փայտածուխ և մոխրով լի պայուսակներ: Աստվածածնի վերափոխման տոնը, որը օգոստոսի 15-ին համընկնում է Ֆերագոստոյի հետ, կարող է ձգվել մինչև մեկ շաբաթ կամ ամսվա մեծ մասը: Յուրաքանչյուր քաղաք կամ մարզ նշում է տեղական սրբերի տոները: Օրինակ, հունիսի 29-ին Հռոմում նշվում է Սուրբ Պետրոս-Պողոս տոնը, իսկ դեկտեմբերի 7-ին Միլանում՝ Ամբրոսիոս Մեդիոլանցու օրը:

Իտալիայում կազմակերպվում են մի շարք փառատոններ և տոնակատարություններ։ Դրանց թվում են Պալիո դի Սիենա ձիարշավը, Ավագ շաբաթվա արարողությունները, Արեցոյի ասպետային խաղերը, Գուբիոյում Սուրբ Ուբալդոյի օրը, Ֆոլինյոյում ասպետական մենամարտերը և Ֆլորենտական կալչոն։ 2013 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն իտալական որոշ փառատոններ և պասոներ ներառել է համաշխարհային ոչ նյութական օբյեկտների ժառանգության ցանկում։ Դրանց թվում են Վարիա դի Պալմին, Վիտերբոյում Սանտա Ռոսայի տոնակատարությունը, Նոլայում Ֆեստա դե Գիգլին և Ֆարադա դի լի Կանդերերին Սասսարիում ։

Այլ տոնակատարություններից են Վենետիկի, Վիարեջոյի, Սատրիանո դի Լուկանիայի, Մամոիադայի և Իվրեայի կառնավալները: Վերջինս առավել հայտնի է Նարինջների ճակատամարտով։ Հեղինակավոր Վենետիկի կինոփառատոնը, որի շրջանակներում շնորհվում է «Ոսկե առյուծ» կինոմրցանակը։ Կինոփառատոնը հիմնադրվել է 1932 թվականին և կազմակերպվում է յուրաքանչյուր տարի։ Այն աշխարհի ամենահին կինոփառատոնն է։

Գրականություն

• Hacken, Richard. «History of Italy: Primary Documents». EuroDocs: Harold B. Lee Library: Brigham Young University. Վերցված է 6 March 2010-ին.
• «FastiOnline: A database of archaeological excavations since the year 2000». International Association of Classical Archaeology (AIAC). 2004–2007. Վերցված է 6 March 2010-ին.
• Hibberd, Matthew. The media in Italy (McGraw-Hill International, 2007)
• Sarti, Roland, ed. Italy: A reference guide from the Renaissance to the present (2004)
• Sassoon, Donald. Contemporary Italy: politics, economy and society since 1945 (Routledge, 2014)
• «Italy History – Italian History Index» (Italian and English). European University Institute, The World Wide Web Virtual Library. 1995–2010. Վերցված է 6 March 2010-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

Արտաքին հղումներ

Կառավարություն

• Government website
• Official site of the Italian Parliament
• Official site of the President of the Italian Republic
• Italian Higher Education for International Students
• Italian National and Regional parks
• Italian tourism official website

Տնտեսություն

• Site of the Ministry of Economy and Finance

Ընդհանուր տեղեկատվություն

• Italy from the BBC News
• Italy from UCB Libraries GovPubs
• Իտալիա հոդվածը Curlie-ում (ըստ DMOZ-ի)
• Italy Encyclopædia Britannica entry
• Italy from the OECD
• Italy at the European Union
• Վիքիմեդիայում Italy
• Key Development Forecasts for Italy from International Futures

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իտալիա» հոդվածին։

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Իտալիա կատեգորիայում։

Վիքիբառարան

Ընթերցե՛ք «Իտալիա» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։