Jump to content

Պլինիոս Ավագ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Պլինիոս Ավագ
լատին․՝ Caius Plinius Secundus
Դիմանկար
Ծնվել էոչ վաղ քան 23 և ոչ ուշ քան 24
ԾննդավայրNovum Comum, Հռոմէական Իտալիա, Հռոմեական կայսրություն[1][2][3][…]
Մահացել է79[4][1][3][…]
Մահվան վայրՍտաբիի, Հռոմէական Իտալիա, Հռոմեական կայսրություն[3][2][5][…]
ՔաղաքացիությունՀին Հռոմ
Մայրենի լեզուլատիներեն
ԵրկերNatural History?
Մասնագիտությունգրող, պատմաբան, բնագետ, ռազմական գործիչ, բանաստեղծ, փիլիսոփա, արվեստագետ, պետական ծառայող և ռազմական հրամանատար
Ծնողներհայր՝ Gaius Plinius Celer?, մայր՝ Marcella?
Զբաղեցրած պաշտոններprocurator? և praefectus classis Misenensis?
ԵրեխաներՊլինիոս Կրտսեր
 Plinius Maior Վիքիպահեստում

Պլինիոս Ավագ, իսկական անունը՝ Գայոս Պլինիոս Սեկունդոս (լատին․՝ Gaius Plinius Secundus, ոչ վաղ քան 23 և ոչ ուշ քան 24, Novum Comum, Հռոմէական Իտալիա, Հռոմեական կայսրություն[1][2][3][…] - 79[4][1][3][…], Ստաբիի, Հռոմէական Իտալիա, Հռոմեական կայսրություն[3][2][5][…]), հռոմեացի գրող-գիտակ, բնագետ, փիլիսոփա, զորավար։ Վեսպասիանոս կայսեր ընկերը, Պլինիոս Կրտսերի հորեղբայրը և հոգեհայրը։

Ծառայել է Հռոմի հռենոսյան հեծելազորում (45-57), Ներոն կայսեր օրոք (57-68) հեռացել հասարակական քաղաքական կյանքից։ Վեսպասիանոս կայսեր օրոք (69-79) Պլինիոս Ավագը պրոկուրատոր էր Գալլիայում, Իսպանիայում, Աֆրիկայում, ապա՝ կայսերական խորհրդատու Վեսպասիանոսի, այնուհետև Տիտոսի օրոք։ Շնչահեղձ է եղել Վեզուվի հրաբխային ժայթքման ժամանակ[6], երբ ջանացել է Սետուբիից նավով օգնության փութալ պատուհասված Պոմպեյում գտնվող ընկերոջն ու նրա ընտանիքին[7]։

Գրել է բազմաթիվ աշխատություններ, որոնցից մեզ է հասել 37 գրքից բաղկացած «Բնագիտություն» հանրագիտարանային բնույթի երկասիրությունը։ Այն կարևորագույն աղբյուր է բնագիտության վերաբերյալ անտիկ պատկերացումների ուսումնասիրության համար։ «Բնագիտությունը» ոչ ծավալուն, սակայն խիստ կարևոր տեղեկություններ է պարունակում Հայաստանի պատմական աշխարհագրության վերաբերյալ։

Պլինիոս Ավագի մեծարժեք երկերից է «Գերմանական պատերազմների պատմությունը» («Bella Germaniae») տասներկուհատորանոց աշխատությունը, որը ներկայումս համարվում է կորսված։ Սակայն հայտնի է, որ այն սկզբնաղբյուր է հանդիսացել նրան հաջորդած հին հռոմեացի նշանավոր պատմիչների՝ Պլուտարքոսի, Սվետոնիուսի, Տակիտոսի համար։ Վերջինս թեև չի եղել գերմանների երկրում, սակայն Պլինիոս Ավագի վերոնշյալ աշխատությունն օգտագործելով՝ գրել է «Գերմանների ծագումն ու դրությունը» երկասիրությունը (De origine et situ Germanorum)[8]:

Պլինիոսի տեղեկությունները հայերի ու Հայաստանի մասին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պլինիոսի մոտ պահպանվել են աղբյուրագիտական բացառիկ արժեքավոր տեղեկություններ նաև Հայաստանի մասին։ Հետաքրքիր են նրա հաղորդումները Տիգրան Մեծի ժամանակաշրջանի վերաբերյալ։ Հեղինակը գրում է, որ Տիգրանն իր արշավանքների ժամանակ Միջագետքի վրանաբնակ արաբական ցեղերին տեղափոխում և բնակեցնում էր Օսրոյենի շրջանում, պատվիրելով նրանց հսկել առևտրական ճանապարհների ապահովությանը։ Նրա մոտ արժեքավոր տվյալներ կան նաև առաջին դարի Հայաստանի վարչական բաժանման մասին։ Ըստ նրա այդ ժամանակ Հայաստանը բաժանված էր 120 վարչական շրջանների, որոնք անվանվում է ստրատեգիաներ. «Ստույգ է, որ Հայաստանը բաժանված է ստրատեգիաներ կոչված պրեֆեկտուրաների… Նրանք թվով 120 են»։ Պլինիոսի հաղորդումներից պարզվում է նաև, որ Տիգրան Մեծը իր մոտ ապաստան էր տալիս Հռոմեական կայսրությունից փախած քաղաքական վտարանդիներին։ Այդպիսիներից նա հիշատակում է հույն փիլիսոփա Մեթրոդորոս Սկեպսացուն, որն ապրում և ստեղծագործում էր Հայոց Տիգրան թագավորի արքունիքում։ Մենք Պլինիոս Ավագի միջոցով ենք իմանում, որ Մեթրոդորոս Սկեպսացին ժամանակին գրել է Հայոց Տիգրան թագավորի գործունեությունը, սակայն դժբախտաբար այդ շատ արժեքավոր աշխատությունը չի պահպանվել։ Հռոմեացի պատմիչը կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում նաև մեր թվարկության առաջին դարի քաղաքական դեպքերի մասին։ Նա խոսում է հատկապես Տրդատ 1-ին Արշակունու Հռոմ ճանապարհորդելու մասին և տալիս նրա թագադրության մանրամասնությունները։ Պլինիոսի աշխատությունների մեջ հատուկ ուշադրություն են գրավում Հայաստանի տարածքի շատ աշխարհագրական անունների հիշատակություններ։ Նման դեպքերում հեղինակը հաճախ այս կամ այն տեղանվան մասին եղած տվյալներն ավելի հավաստի ներկայացնելու համար վկայակոչում է մի քանի հեղինակների հիշատակություններ և հետո միայն ասում իր կարծիքը։ Ինչ խոսք, Պլինիոս Ավագի այդ կարգի տեղեկությունները կարևոր են Հայաստանի պատմական աշխարհագրության ուսումնասիրության համար։ Աշխատության մեջ կան ազգագրական տեղեկություններ, որոնցից ուշագրավ են Անահիտ դիցուհու պաշտամունքին նվիրվածները. «Ասում եմ, որ ոսկեձույլ առաջին արձանը, որ նախորդել է նույնիսկ հոլոսփյուրատոն բրոնզաձույլ արձաններին, կանգնեցվել է Անահիտիս աստվածուհու տաճարում։ Դա Անահտական կամ Եկեղյաց գավառն է` Բարձր Հայքի 4-րդ գավառը, ըստ անտիկ հեղինակների` Ակիլիսենեն, այժմյան Երզնկայի շրջանը։ Արձանը մեծ պաշտամունքի առարկա է այդ ժողովուրդների մեջ։ Այն տարվել է որպես ավար պարթևների դեմ Մարկոս Անտոնիոսի մղած պատերազմի ժամանակ։ Հեղինակը այստեղ շփոթում է, քանի որ Անտոնիոսը այդ ոսկեձույլ արձանը Եկեղյաց գավառի Անահիտի տաճարից տարել է ոչ թե Պարթևական, այլ Հայկական արշավանքի ժամանակ, այսինքն` Ք.ա. 35թ.: Այդ կապակցությամբ պատմում են բոսնիացի մի վետերանի հայտնի սրախոսությունը, նրա հյուրն էր Ավգուստոսը (խոսքը Հռոմի կայսր Գայոս Օկտավիանոս Օգոստոսի մասին է) և ճաշի ժամանակ կայսրը նրան հարցրեց` ճի՞շտ է արդյոք, որ այդ արձանը սրբապղծող առաջին մարդը մահացել է կուրանալուց և անդամալույծ լինելուց հետո։ Վետերանը պատասխանեց, որ Ավգուստոսի պատվին տրված ճաշը հենց աստվածուհու արձանի մեկ ազդրից էր, որ հենց ինքն էր այդ արձանի առաջին հափշտակողը, և իր ամբողջ հարստությունը այդ ավարի շնորհիվ էր գոյացել»։ Պլինիոս Ավագի «Բնական պատմություն» գրքից տեղեկանում ենք, որ Անահիտի ոսկյա արձանը Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում ջարդուփշուր են արել, և ոսկին բաժան-բաժան է արվել Անտոնիոսի ու իր զորքի միջև։ Դրանից հետո սակայն նույն տեղում ոսկյա արձան է դրվել, քանզի հայոց բոլոր աստվածներն ունեին իրենց մեհյանները և արձանները։

Պլինիոսի միակ պահպանված ստեղծագործության մեծ մասը գրված է չոր լեզվով՝ զուրկ ոճական ձևավորումից։ Պլինիոսի այս հատկանիշը շատ հաճախ քննադատվում էր հետազոտողների կողմից, և արդյունքում, օրինակ, Մ.Մ.Պոկրովսկին ամբողջությամբ հերքում է Պլինիոսի գրական տաղանդը[9]: Հռոմեացի հեղինակին, որպես միջակ ոճաբանի ընդհանուր բնութագրումը, հաճախ հանդիպում է ժամանակակից բանասիրության մեջ (օրինակ, Cambridge History of Classical Literature-ը մեղադրում է նրան իր մտքերը կազմակերպելու անկարողության համար)[10]: Սակայն «Բնական պատմության» մեջ, կոպիտ հատվածների հետ մեկտեղ, կան նաև լավ ավարտված դրվագներ (առաջին հերթին բարոյախոսական հատվածներ, ինչպես նաև ընդհանուր ներածություն ստեղծագործության համար)[11]: Դրանք ցույց են տալիս հեղինակի ծանոթության բոլոր նշանները «Արծաթե դարի» գրականության և հռետորական տեխնիկայի հետ։ Ընդհանուր առմամբ, Պլինիոսը ձգտում էր նյութը ներկայացնել հակիրճ: «Բնական պատմության» մեջ կան բազմաթիվ հատուկ տերմինաբանություններ, ինչպես նաև հունական ծագում ունեցող բառեր կամ ամբողջական արտահայտություններ հին հունարենով: Որպես կանոն, Պլինիոսի երկին բնորոշ է դարձվածքների խառը կառուցվածքը։ Շարադրությունը պարունակում է բազմաթիվ բարդ նախադասություններ, որոնց յուրաքանչյուր մասում փոխվում է թեման։ Այդ պատճառով որոշ արտահայտություններ դժվար է մեկնաբանել, և ստեղծագործությունն ամբողջությամբ թողնում է անավարտության տպավորություն։ Ինքը՝ Պլինիոսը, սակայն, ներողություն է խնդրում իր ընթերցողներից իր ոճի հնարավոր թերությունների համար[12]։

Ձեռագրեր. առաջին հրատարակություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հանրաճանաչության շնորհիվ «Բնական պատմությունը» պահպանվել է բազմաթիվ ձեռագրերում։ Այնուամենայնիվ, պահպանված ձեռագրերից և ոչ մեկը չի ներառում ամբողջ աշխատանքը։ Ընդհանուր առմամբ կան մոտ 200 բավականին մեծ ձեռագրեր։ Սովորաբար առանձնանում են ձեռագրերի երկու խումբ՝ vetustiores (ավելի հնագույն) և rediores (ավելի ժամանակակից)։ Դրանցից ամենահինը թվագրվում է 8-րդ դարի վերջով - 9-րդ դարի սկզբով։ Ավելի վաղ ձեռագրերը պահպանվել են միայն բեկորներով (մասնավորապես, մինչ օրս պահպանվել են 5-րդ դարի ձեռագրի բեկորներ)։ Հայտնի է, որ 9-րդ դարում Պլինիոսի հանրագիտարանի պատճենները եղել են Արևմտյան Եվրոպայի ամենամեծ վանքերում՝ մասնավորապես Կորբիում, Սեն-Դենիում, Լորշում, Ռայխենաում, Մոնտե Կասինոյում։ Պլինիոսի մյուս գործերը հայտնի են եղել հին ժամանակներում դեռևս 6-7-րդ դարերում (Գրիգոր Տուրացին գիտեր հռոմեացի հեղինակի քերականական աշխատությունը)։ Սակայն արդեն բարձր միջնադարում նա հայտնի էր բացառապես որպես «Բնական պատմության» հեղինակ, իսկ նրա պատմական ու քերականական երկերի ձեռագրերը մինչ օրս չեն պահպանվել։ Միջնադարում Բնական պատմության հսկայական ծավալը և հատուկ տերմինաբանության առատությունը հանգեցրին նրան, որ յուրաքանչյուր վերաշարադրման ժամանակ մեծ թվով սխալներ հայտնվեցին: Բացի այդ, ավելի ուշ հեղինակներն օգտագործել են մեծ հատվածներ հռոմեացի հեղինակի ստեղծագործություններից և հաճախ իրենցն են ավելացրել դրանցում, իսկ ավելի ուշ հեղինակները կարծում են, որ լրացումները պատկանում են Պլինիոսին։ Պլինիոսի հանրաճանաչ հանրագիտարանը առաջին անգամ տպագրվել է շատ վաղ՝ 1469 թվականին, դա Սպիրա եղբայրների (ֆոն Շպեյեր) կողմից Վենետիկում։ Մինչև 15-րդ դարի վերջը հրատարակվել են «Բնական պատմության» ևս տասնչորս տարբեր հրատարակություններ։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Arnaldi F. Enciclopedia Treccani (իտալ.)Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1935.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Istituto dell'Enciclopedia Italiana Enciclopedia on line (իտալ.)
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 autori vari Dizionario di Storia (իտալ.) / Istituto dell'Enciclopedia Italiana — 2011.
  4. 4,0 4,1 4,2 Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes (իսպ.) — 1999.
  5. 5,0 5,1 5,2 Diccionario biográfico español (իսպ.)Real Academia de la Historia, 2011.
  6. Francis, Peter & Oppenheimer, Clive (2004). Volcanoes. Oxford University Press. ISBN 0-19-925469-9.
  7. Katherine J. Wu (2020 թ․ հունվարի 27). «This 2,000-Year-Old Skull May Belong to Pliny the Elder». Smithsonian (magazine)|Smithsonian Magazine.
  8. Gudeman, Alfred (1900). «The Sources of the Germania of Tacitus». Transactions and Proceedings of the American Philological Association. 31: 93–111. doi:10.2307/282642. JSTOR 282642.
  9. The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 670.
  10. Murphy T. Pliny the Elder’s Natural History: The Empire in the Encyclopedia. — Oxford: Oxford University Press, 2004. — P. 34.
  11. Покровский М. М. История римской литературы. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1942. — С. 350.
  12. The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 670.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պլինիոս Ավագ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 9, էջ 330