Jump to content

Կոռնելիոս Տակիտոս

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
(Վերահղված է Տակիտոսից)
Կոռնելիոս Տակիտոս
լատին․՝ Publius Cornelius Tacitus
Ծնվել էմոտ 55[1]
ԾննդավայրՆարբոնական Գալլիա, Հին Հռոմ
Վախճանվել էմոտ 120[2][3]
Վախճանի վայրՀռոմեական կայսրություն
Մասնագիտությունպատմաբան, քաղաքական գործիչ, ռազմական գործիչ, բանաստեղծ, կենսագիր, annalist, իրավաբան և գրող
Լեզուլատիներեն
ՔաղաքացիությունՀին Հռոմ
Ժանրերպատմություն
Ուշագրավ աշխատանքներԱննալներ (Տակիտոս), Historiae?, Գերմանիա, Agricola? և Dialogus de oratoribus?
ԱմուսինJulia Agricola?[4]
Կոռնելիոս Տակիտոս Վիքիքաղվածքում
 Publius Cornelius Tacitus Վիքիպահեստում

Պուբլիոս Կորնելիոս Տակիտոս (լատին․՝ Publius Cornelius Tacitus, մոտ 55[1], Նարբոնական Գալլիա, Հին Հռոմ - մոտ 120[2][3], Հռոմեական կայսրություն), հին հռոմեացի պատմիչ (շուրջ 50 - շուրջ 120 թվականներ).

Ծնվել է հարավային Գալլիայի ունևոր ընտանիքում։ Զբաղեցրել է հաջորդաբար կվեստորի, պրետորի և հյուպատոսի պետական պաշտոններ։ 98 թվականին հրատարակել է «Գերմանացիների ծագման և Գերմանիայի տեղագրության մասին» (De origine, moribus ac situ Germanorum) երկասիրությունը։ 98-ից առ 116 թվականներ ստեղծել է իր երկու հիմնական աշխատությունները՝ «Պատմություն » (Historiae) (14 գիրք, շարադրված է 69 առ 96 թվականներ պատմությունը, պահպանվել են I - IV գրքերը և V գրքի սկիզբը) և «Տարեգրություններ» (Annalium ab excessu divi Augusti, 16 գիրք, ներառում է 14 առ 68 թվականներ ընկած ժամանակաշրջանի պատմությունը. պահպանվել են I - IV, XI-XV և մասամբ V, VI ու XVI գրքերը)։

Տակիտոսի երկերը կարևորագույն աղբյուր են մ.թ.ա. I դարի Հայոց պատմության ուսումնասիրության համար։

Երիտասարդության տարիներին Տակիտոսը համատեղել է դատական ​​հռետորի կարիերան քաղաքական գործունեության հետ՝ դառնալով սենատոր, իսկ 97 թվականին՝ բարձրագույն մագիստրոսի կոչման՝ կոնսուլ։ Հասնելով իր քաղաքական կարիերայի գագաթնակետին՝ Տակիտոսը անձամբ ականատես է եղել ինչպես կայսրերի կամայական գործողություններին, այնպես էլ Սենատի ստրկությանը։ Կայսր Դոմիցիանոսի սպանությունից և իշխանությունը Անտոնինների դինաստիային փոխանցելուց հետո նա ստանձնել է Հռոմեական կայսրության նախորդ տասնամյակների իրադարձությունները նկարագրելու պարտականությունը՝ ոչ թե արքունիքի պատմագրության ոճով, այլ որքան հնարավոր է ճշմարտացիորեն։ Դրան հասնելու համար Տակիտոսը մանրակրկիտ ուսումնասիրեց աղբյուրները և ձգտեց վերականգնել իրադարձությունների ամբողջական պատկերը։ Նա կուտակված նյութը ներկայացրեց արդյունավետ ոճով՝ լի հակիրճ, հղկված արտահայտություններով, հիմնվելով լատինական գրականության լավագույն օրինակների՝ Սալուստոսի, Կիկերոնի և Տիտոս Լիվիայի ստեղծագործությունների վրա։ Նա միշտ չէ, որ չեզոք էր իր ստեղծագործություններում, մասնավորապես, երբ Տիբերիոսի և Ներոնի գահակալությունը նկարագրում էր որպես ողբերգություններ։

Իր գրական տաղանդի, աղբյուրների խորը վերլուծության և իր կերպարների հոգեբանության մեջ խորը ներթափանցման շնորհիվ Տակիտոսը արժանիորեն ճանաչվում է որպես հռոմեացի մեծագույն պատմաբան։ Նրա աշխատանքները լայն ճանաչում ստացան Եվրոպայում վաղ նորագույն ժամանակաշրջանում և ազդեցին պատմական և քաղաքական մտքի զարգացման վրա։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծագում, ծնունդ, մանկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տակիտոսի իրական անունը անհայտ է։ Ժամանակակիցները նրան անվանում էին պարզապես Կոռնելիոս (իր ազգանունով) կամ Տակիտոս (իր մականունով)։ 5-րդ դարում Սիդոնիոս Ապոլինարոսը նրան հիշատակում է Գայոս անվամբ, սակայն նրա աշխատությունների միջնադարյան ձեռագրերը ստորագրված են Պուբլիոս անվամբ[5]: Ժամանակակից պատմագրության մեջ նրան ավելի հաճախ անվանում են Պուբլիոս[5]:

Տակիտոսի ծննդյան ճշգրիտ ամսաթիվը նույնպես անհայտ է։ Նրա մագիստրոսական պաշտոնների կարգի հիման վրա նրա ծնունդը տեղադրվում է 50-ական թվականներին[6]: Հետազոտողների մեծ մասը նշում է 55-58 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածը[7]:

Տակիտոսի ծննդավայրը նույնպես անհայտ է։ Նրա հայրը հաճախ նույնացվում է Կոռնելիոս Տակիտոսի հետ, որին Պլինիոս Ավագը հիշատակում է իր «Բնական պատմություն» աշխատության մեջ որպես Բելգիկ Գալիայի (Բելգիկա) ձիավոր և պրոկուրատոր[8][9][10]: Պլինիոսը գրել է, որ ինքը նկատել է, թե ինչպես է կուսակալի որդին անսովոր արագ մեծանում իր առաջին երեք տարիների ընթացքում: 19-րդ դարում լայնորեն տարածված էր այն կարծիքը, որ Պլինիոսի հիշատակած Կոռնելիոս Տակիտոսը պատմաբանի հայրն էր, իսկ արագ աճող երեխան՝ նրա եղբայրը: Այլընտրանքային տեսակետն այն էր, որ հռոմեացի պատմաբանն ինքը Բելգիկայի կուսակալն էր[11]: 20-րդ դարում գերիշխող կարծիքն այն էր, որ Բելգիկայի կուսակալը հայտնի Տակիտոսի հայրն էր[9]: Հնարավոր է նաև, որ խոսքը նրա հորեղբոր մասին է[12]: Սակայն, Հռենոսի վրա Պլինիոսի անցկացրած ժամանակի մասին հավաստի տեղեկատվության բացակայությունը անհնար է դարձնում որոշել, թե արդյոք նա իրականում ծնվել է Բելգիկայում: Ավելին, մ.թ. 1-ին դարի կեսերին Բելգիկան, որը վերջերս միացվել էր Հռոմեական կայսրությանը, մնում էր բարբարոսական շրջան, և նրա ծննդավայրն ավելի հաճախ համարվում է Տրանսպադանիան (նախկին Ցիզալպյան Գալիայի հյուսիսային մասը) կամ Նարբոնենսիսը[13][14][15][16]:Գ. Ս. Կնաբեի կարծիքով, ավելի հավանական է, որ Տակիտոսը ծնվել է Նարբոնենսիս Գալիայում, քանի որ այնտեղ ամենաբարձր խտությունն են արձանագրվում Տակիտոսի անունը հիշատակող էպիգրաֆիկ հուշարձանների[17]:Նմանատիպ կարծիքի են նաև «Քեմբրիջի հին պատմության» հեղինակներ Ջ. Թաունենդը և Ջ. Վուլֆը[18][19]: Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ Տակիտոսը ծնվել է Հռոմում, քանի որ նրա աշխատություններում տեսնում են գավառացիների նկատմամբ ամբարտավան վերաբերմունք[20]:Վերջապես, հիմնվելով այն փաստի վրա, որ կայսր Մարկոս ​​Կլավդիոս Տակիտոսը ծնվել է Ինտերամնուս (Տերնի) քաղաքում, Վերածննդի դարաշրջանում քաղաքացիները որոշեցին պատմաբանին համարել իրենց հայրենակից և նրա պատվին հուշարձան կանգնեցրին[21][22]:Սակայն արդեն 16-րդ դարում սա կասկածի տակ էր դրվում և այսօր լուրջ չի ընդունվում[21]:

Պաուլի-Վիսովա հանրագիտարանում Տակիտոսի մասին իր հոդվածում Ի. Բորզակը ենթադրել է, որ նա ազգակցական կապ ունի Թրասեա Պետուսի և էտրուսկյան Կեչինի ընտանիքի հետ, որոնց մասին նա բարձր է գնահատել։ Ավելին, ավելի ուշ շրջանի Կեչինիներից մի քանիսը կրել են Տակիտոս մականունը, ինչը նույնպես կարող է վկայել որոշակի ազգակցական կապի մասին։ Հնարավոր է, որ պատմաբանի մայրը (ենթադրաբար կոչվում է Կեչինա) եղել է Աուլոս Կեչինա Պետուսի դուստրը, ով մ.թ.ա. 37 թվականին եղել է կոնսուլ սուֆեկտուս, և Արրիայի՝ Թրասեայի կնոջ քույրը. այդ դեպքում նրա լրիվ անունը կարող էր լինել Պուբլիոս Կոռնելիուս Տակիտուս Կեչինա Պետուս[23][24]:

Նրա հայրական կողմի նախնիները, ամենայն հավանականությամբ, Իտալիայից կամ հարավային Ֆրանսիայից էին։ «Տակիտոս» մականունը բնորոշ է լատիներենում անունների կազմման սկզբունքներին[25]: Այն ծագում է taceō բայից՝ լռել, լուռ մնալ[26]: «Tacitus» կեղծանունը առավել հաճախ հանդիպում է Սիզալպիական Գալիայում և Նարբոնենսիսում[17][27], հետևաբար, ընտանիքի կելտական ​​արմատները բավականին հավանական են[28]:Չնայած Պլինիոսի վկայությանը, որ Կոռնելիուս Տակիտացիները ասպետներ էին (Կորնելյան ընտանիքի պլեբեյական ճյուղերի ներկայացուցիչներ), կա մի տարբերակ, որ իրականում նա սերում էր Կոռնելիուսների պատրիկյան ճյուղից[20]: Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ Տակիտիները ազատագրվածների սերունդներ էին և կարող էին սերել Լուցիոս Կոռնելիոս Սուլլայի կողմից ազատ արձակված տասը հազար ստրուկներից մի քանիսից[27]:Սակայն ժամանակակից պատմագրության մեջ ավելի տարածված է այն կարծիքը, որ Տակիտոսի նախնիները Հռոմի քաղաքացիություն են ստացել նրա ծնունդից մոտավորապես հարյուր-երկու հարյուր տարի առաջ՝ հռոմեացի որոշակի մագիստրոսի՝ Կոռնելիոսի աջակցությամբ[29]: Հռոմեական կայսրության տարբեր նահանգների պատմաբանների մանրամասն նկարագրությունների վերլուծության հիման վրա՝ Գ. Ս. Կնաբեն ենթադրեց, որ կարելի է նույնականացնել այն շրջանները, որտեղ նա մեծացել է։ Նա կարծում էր, որ դրանք են՝ Բելգիկան, Ստորին Գերմանիան, Գալիա Նարբոնենսիսի հյուսիսարևելյան մասը և Պո հովիտը[30]:Սակայն Ռ. Սայմը նշում է, որ Տակիտոսի կողմից նահանգային աշխարհագրության առանձնահատկությունների մանրամասն նկարագրությունը լավ աղբյուրների օգտագործման հետևանք էր[31]: Եթե ​​Պլինիոսի կողմից հիշատակված Կոռնելիոս Տակիտոսը պատմաբանի և նահանգի կուսակալի հայրն է, ապա նրա մանկությունը պետք է անցած լինի Ավգուստա Տրևերորում քաղաքում (ժամանակակից Տրիեր) կամ Ագրիպինայի խորանի Կոլոնիա Կլաուդիայում (ժամանակակից Քյոլն)[32][33]:

Որոշ հետազոտողներ Տակիտոսի աշխատություններում գտնում են գալիցիզմներ (գալլական նահանգներում տարածված բարբառային բառեր), ինչը կարող է վկայել, որ պատմաբանը կրթությունը ստացել է Իտալիայից դուրս[25]: Ավելին, Հռոմում նրա բազմիցս հրապարակային ելույթների շնորհիվ կան վկայություններ պատմաբանի նկատելի առոգանության մասին։ Այս առոգանությունը, հնարավոր է, զարգացել է հռոմեականացված գերմանացիների մոտ խոսքի հմտությունների զարգացման ազդեցության ներքո[32]: Տակիտոսի վերադարձը Բելգիայից Հռոմ, այսպիսով, տեղի ունեցավ 60-ականների կեսերից հետո, երբ նրա առոգանությունն արդեն հաստատված էր[32]:Սակայն այս վարկածը ընդհանուր առմամբ ընդունված չէ։

Երիտասարդություն, քաղաքական կարիերայի սկիզբ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տակիտոսը ստացել է լավ հռետորական կրթություն[34]: Ենթադրվում է, որ նրա հռետորաբանության ուսուցիչը կարող էր լինել Քվինտիլիանոսը, իսկ ավելի ուշ՝ Մարկոս ​​Ապերտոսը և Հուլիոս Սեկունդոսը[35]: Նա, հավանաբար, փիլիսոփայական կրթություն չի ստացել և հետագայում զուսպ վերաբերմունք է ունեցել փիլիսոփայության և փիլիսոփաների նկատմամբ[36]: Ապագա պատմաբանը մեծ հաջողությունների հասավ հրապարակային ելույթներում, և Պլինիոս Կրտսերը գրում է, որ 70-ականների վերջին «Տակիտոսի աղմկոտ համբավն արդեն լիովին ծաղկում էր ապրում»[37]: Նրա զինվորական ծառայության մասին ոչինչ հայտնի չէ։

76 կամ 77 թվականին Տակիտոսը նշանվեց հրամանատար Գնեոս Հուլիոս Ագրիկոլայի դստեր հետ՝ վերջինիս նախաձեռնությամբ[38][39][40]: Մոտավորապես այս ժամանակահատվածում Տակիտոսի կարիերան սկսեց արագ զարգանալ։ Նրա սեփական խոստովանությունը, որ իր կարիերան առաջ են մղել երեք կայսրեր՝ Վեսպասիանոսը, Տիտոսը և Դոմիտիանոսը, սովորաբար մեկնաբանվում է որպես Վեսպասիանոսի սենատոր նշանակման, Տիտոսի քվեստորության և Դոմիտիանոսի պրետորության նկատառում[38][41]: Որպես կանոն, բոլոր մագիստրոսները, սկսած քվեստորից կամ տրիբունից, ընտրվում էին Հռոմեական Սենատ: Տակիտոսի վաղաժամկետ ընտրությունը Սենատում նոր կայսեր վստահության նշան էր[41]:Այսպիսով, Տակիտոսը ներառվեց «կեսարի թեկնածուների» մեջ՝ այն անձանց, որոնց կայսրը խորհուրդ էր տալիս պաշտոնի համար և հաստատում էր Սենատը՝ անկախ նրանց կարողություններից և արժանիքներից[42]:Սակայն, մեկ այլ տարբերակի համաձայն, նա Սենատ է մտցվել միայն Տիտոսի օրոք, այսինքն՝ միաժամանակ քվեստրայի հետ[42][43]: 81 կամ 82 թվականներին Տակիտոսը քվեստոր էր, իսկ երկու կամ երեք տարի անց՝ տրիբուն կամ էդիլ, չնայած չկան ուղղակի ապացույցներ, որոնք վկայում են, որ նա զբաղեցրել է այդ պաշտոնները[42][44]: Մայքլ Գրանտը ենթադրում է, որ Տակիտոսը, հնարավոր է, նպաստել է Ագրիկոլայի վերադարձին Բրիտանիայից մ.թ. 85 թվականին[45], սակայն քիչ հավանական է, որ ապագա պատմաբանն այդ ժամանակ բավականաչափ ազդեցիկ լիներ կայսրի վրա ազդեցություն գործելու համար։

Գ. Ս. Կնաբեն, հիմնվելով Հռենոսի երկայնքով հողերի լավ իմացության վրա, Տակիտոսին վերագրում է գերմանական նահանգներից մեկում նահանգապետի կոչումով մնալը[46]: Սակայն Ռ. Սայմը ենթադրում է, որ գերմանական նահանգները, և մասնավորապես Բելգիան, չափազանց կարևոր էին տիրակալի կողմից վերահսկվելու համար[47]: Սակայն, Տակիտոսը, իր կարծիքով, ինչպես մյուս հավակնոտ քաղաքական գործիչների մեծ մասը, կարող էր լեգեոն հրամանատարել նահանգներից մեկում[48]: Է. Բիրլին ենթադրում է, որ նա հրամանատարել է մեկ լեգեոն, որը տեղակայված էր Հռենոսի կամ Դանուբի ափին[49]: Կան նաև ենթադրություններ, որ Տակիտոսը զբաղվել է քաղաքացիական գործերով (հիմնականում դատական ​​գործերով) Կապադովկիայում, Բրիտանիայում կամ Մերձակա Իսպանիայում[50]:

Հյուպատոսություն, նրա կյանքի վերջին տարիները

97 թվականին Տակիտոսը դարձավ նախապես հաստատված ցուցակում ընդգրկված սուֆեկտ կոնսուլներից մեկը։ Ավելի վաղ՝ 96 թվականին, Դոմիցիանոսը գահընկեց էր արվել, իսկ Ներվան դարձել էր կայսր։ Այդ պատճառով անհասկանալի է, թե որ կայսրն է կազմել և հաստատել հաջորդ տարվա կոնսուլների ցուցակը։ Ենթադրվում է, որ ցուցակը կազմել է Դոմիցիանոսը և վերջապես հաստատել Ներվան, քանի որ հայտնի է, որ 69 թվականի կոնսուլները հիմնականում կայսր Ներոնի կողմից նոր տարվանից վեց ամիս առաջ հաստատված անձինք էին[51][52][53]: Մյուս կոնսուլները նշանավոր քաղաքական գործիչներ, զինվորական առաջնորդներ և իրավաբաններ էին։ Ներվայի կողմից նրանց նկատմամբ հավանությունը նշան էր այն բանի, որ նոր կառավարությանը աջակցում էին ազնվականության ամենաակնառու դեմքերը և ցածր դասերի տաղանդավոր անհատները, և որ նոր կայսրը մտադիր էր հույսը դնել նրանց վրա՝ առանց արմատական ​​փոփոխություններ կատարելու կամ ուժի դիմելու[52]: Սա կարևոր էր, քանի որ Հռոմը գիտակցում էր քաղաքացիական պատերազմը, որը պատել էր կայսրությունը Հուլիոս-Կլավդիոսների դինաստիայի անկումից հետո: 97 թվականի կոնսուլների կազմը նույնպես նշանակալից է նրանով, որ գրեթե բոլոր նոր կոնսուլները հավատարիմ էին նախորդ արքայազներին (մինչև Դոմիցիանոսը) և չէին պատկանում կայսրերի դեմ սենատորական ընդդիմությանը[54]:Տակիտոսի համար, որը կուսակալի որդին էր և ծնունդով ասպետ, սա շատ հաջողակ կարիերայի գագաթնակետն էր[51]: Տակիտոսի հյուպատոսության ամիսներին (որպես սուֆեկտ, նա երկու հյուպատոսներից մեկն էր, որոնք ամբողջ տարին չէին) Կասպերիոս Աելիանի գլխավորությամբ տեղի ունեցավ պրետորականների ապստամբություն, և պատմաբանը ականատես կամ նույնիսկ մասնակից էր իրավիճակը կարգավորելու փորձերին[55]: Ապստամբության օրերին էր, որ Ներվան ընդունեց ժողովրդական հրամանատար Մարկոս ​​Ուլպիոս Տրայանին[56], որը Հռենոսի վրա էր և նրան նամակ ուղարկեց՝ «Իլիականից» մի տողով. «Իմ արցունքները քո նետերով վրեժխնդիր կլինեն արգիվացիներից»[57][58]: Հայտնի է նաև, որ մ.թ. 97 թվականին Տակիտոսը հուղարկավորության ճառ է արտասանել հյուպատոս Լուցիոս Վերգինիոս Ռուֆոսի հուղարկավորության ժամանակ[59]: Մոտ 100 թվականին նա Պլինիոս Կրտսերի հետ մասնակցեց աֆրիկյան նահանգապետերի գործին՝ ընդդեմ պրոկոնսուլ Մարիուս Պրիսկոսի, որը հայտնի էր իր չարաշահումներով[60]:

100-ից 104 թվականների միջև Տակիտոսի մասին ոչինչ հայտնի չէ, բայց նա, ամենայն հավանականությամբ, կրկին Հռոմից դուրս է եղել։ Այնուամենայնիվ, այս վարկածի հիմքը բավականին անորոշ է, քանի որ այն հիմնված է Պլինիոսի կողմից Տակիտոսին ուղղված նամակի վրա, որում նա ողջունում էր նրան որևէ ճանապարհորդությունից (Ցիցերոնը նմանապես ողջունում էր հեռվից վերադարձողներին)[61]: Նրա մնալու ամենահավանական վայրը համարվում է Ստորին կամ Վերին Գերմանիայի նահանգները, և, ամենայն հավանականությամբ, նա այնտեղ է եղել որպես նահանգապետ[62][63]: Այս տարիների ընթացքում Հռենոսի վրա ռազմական գործողությունները գործնականում դադարեցին, և մի քանի լեգեոններ տեղափոխվեցին Դանուբ՝ դակերի դեմ կռվելու, ուստի Տակիտոսը, որը պրոֆեսիոնալ զինվոր չէր, կարող էր դիմել այս պաշտոնի համար[61][63]:

Հուսալիորեն հայտնի է, որ Տակիտոսը 112 թվականի ամռանից մինչև 113 թվականի ամառը ծառայել է որպես պրոկոնսուլ Ասիայում։ Նրա անունն ու պաշտոնը նշված են 19-րդ դարի վերջին Միլասայում գտնված արձանագրության մեջ[63][64]: Ասիա նահանգը կարևոր էր կայսրության համար, և կայսրերը այնտեղ նշանակում էին վստահելի անձանց։ Տակիտոսի նշանակումը 112/113 թվականներին հատկապես կարևոր էր Տրայանոսի կողմից Պարթևստանի դեմ արշավանքի նախապատրաստական ​​աշխատանքների պատճառով[65]:

Իր ողջ կյանքի ընթացքում Տակիտոսը պահպանել է սերտ բարեկամություն Պլինիոս Կրտսերի հետ, ով առաջին դարի վերջի ամենաակնառու հռոմեացի մտավորականներից մեկն էր։ Պատմաբանի մահվան ճշգրիտ ամսաթիվը անհայտ է։ Հաշվի առնելով, որ նա մտադրություն էր հայտնել նկարագրել նաև Օկտավիանոս Օգոստոսի, ինչպես նաև Ներվայի և Տրայանոսի գահակալության տարիները, բայց չի կատարել իր խոստումը, հնարավոր է, որ նա մահացել է «Տարեգրությունների» հրատարակությունից կարճ ժամանակ անց (110-ականների վերջ)[66]: Սակայն Սվետոնիոսի «Տասներկու կեսարների կյանքում» Տակիտոսի հիշատակման բացակայությունը (այս հեղինակը երբեք անունով չի անվանում կենդանի մարդկանց) կարող է վկայել, որ պատմաբանը մահացել է այս աշխատության հրատարակումից հետո, այսինքն՝ մոտ 120 թվականին կամ ավելի ուշ[66]: Այսպիսով, Տակիտոսը մահացավ կայսեր Ադրիանոսի օրոք։

Հիշողություն

1935 թվականին Միջազգային աստղագիտական ​​միությունը Լուսնի տեսանելի կողմում գտնվող խառնարանն անվանեց Տակիտոսի անունով։


Ստեղծագործություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրել է «Ագրիկոլա» (97-98 թվականներ), «Գերմանիա» (98 թվական), «Երկխոսություն հռետորների մասին» (101-107 թվականներ ընթացքում), «Պատմություն» (մոտ 105-111 թվականներ), «Աննալներ» («Տարեգրություններ», որի վրա աշխատել է մինչև մահը) երկերը։ «Ագրիկոլայում» նկարագրում է զինվորական նոր ավագանու բնորոշ ներկայացուցիչ զորավար Հուլիոս Ագրիկոլայի կենսագրությունը, նրա ռազմական և քաղաքական գործունեությունը Բրիտանիայում։ «Գերմանիա» աշխատությունը գերմանական ցեղերի հասարակական կառուցվածքի, կրոնի, կենցաղի ու սովորույթների ակնարկ է և կարևոր սկզբնաղբյուր գերմանական ցեղերի հին պատմության ուսումնասիրության համար։ «Երկխոսություն հռետորների մասին» երկում Պուբլիոսը պարզաբանում է քաղաքական պերճախոսության անկման պատճառները Փլավիոսների ժամանակաշրջանում։ Պուբլիոսին համաշխարհային փառք են բերել նրա պատմական երկու ստեղծագործությունները՝ «Պատմությունը» և «Աննալները»։

«Պատմության»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Պատմության» մեջ շարադրել է Հռոմի և Հռոմեական կայսրության մ․թ.ա. 69-96 թվականների պատմությունը։ Գործը, հավանաբար, կազմված էր 14 գրքից, պահպանվել են 1-4-րդ գրքերը և 5-րդի սկիզբը (պարունակում են 69-70 թվականների իրադարձությունները) «Աննալները», որոնք ընդգրկում են Հին Հռոմի պատմության 14-68 թվականների իրադարձությունները, անավարտ են։ 16 գրքից ամբողջությամբ պահպանվել են 1-4-րդ և 12-15-րդ գրքերը,8-9-րդ գրքերն ընդհանրապես չեն պահաանվել։ Պուբլիոսը իր ստեղծագործություններում ձգտել է խորանալ երևույթների էության ու պատճառների մեջ, իմաստավորել իր ապրած ժամանակաշրջանը, որը բնորոշվում էր իրեն սպառած հանրապետական կարգի օրինաչափ անկմամբ և կառավարման միապետական ձևի հաստատմամբ։ Պուբլիոսը դատապարտել է ծերակուտական արիստոկրատիայի ընդդիմությունը և առավել ևս ժողովրդական զանգվածների դիմադրությունը նոր կարգին, սակայն, միաժամանակ, պետական կառուցվածքի ավանդական ձևերի վերացումը կայսրերի կողմից դիտել է իբրև հասարակական և բարոյական առկա նորմերի ոչնչացում, իբրև բռնապետական կամայականություն։ Պատմության դիալեկտիկական ըմբռնումը, դրա հակասություններով հանդերձ, կազմում է Պուբլիոսի, իբրև պատմագրի, ամենաարժեքավոր գիծը։ Պուբլիոսը կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում Հայաստանի պատմության, մասնավորապես՝ Հայաստանի հռոմեական դրածո թագավորների, Տրդատ Ա-ի գահակալման, մ․թ․ա. 54-63 թվականների հռոմա-պարթևա-հայկական տասնամյա պատերազմի են իրադարձությունների վերաբերյալ։

Նա գրել է հռետորական, կենսագրական և գերմանական ցեղերի մասին աշխատություններ, որոնք մասնագետների ասելով լուրջ ազդեցություն են ունեցել Եվրոպայի վերածննդի ժամանակաշրջանի գրականության և 18-րդ դարի ֆրանսիական լուսավորիչների վրա:

Հեղինակը խոսում է Օկտավիանոս Օգոստոսի մահվանից մինչև Ներոնն ընկած ժամանակաշրջանի Հռոմի պատմության և նրա արևելյան արշավանքերի մասին: Հենց այս կապակցությամբ էլ Տակիտոսը արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում հայ-հռոմեական փոխհարաբերությունների մասին: Խախտելով ժամանակագրությունը, հեղինակը այստեղ խոսում է նաև Արտավազդ 2-րդի գործունեության ու վախճանի մասին, պատմում է Արտավազդից հետո Հայաստանում ծավալված խառը իրադրությունների մանրամասնությունները: Արժեքավոր են Տակիտոսի աշխատության հատկապես այն հատվածները, որոնք վերաբերում են հայ-պարթևական փոխհարաբերությունների զարգացմանը և Հայաստանում Արշակունիների քաղաքական ակտիվացմանը: Տակիտոսը չի թաքցնում նաև 50-ական թվականների հռոմեական զորավար Կորբուլոնի` Հայաստան կատարած ավերիչ արշավանքների պատմությունը:

Հայ-պարթևական զինական դաշինքը 50-60-ական թվականները Հռոմի համար այնպիսի ցնցող անակնկալ բերեց, որ կայսրության բարձր շրջանների հետ կապված ու նրանց քաղաքականությունը բարբարոս Արևելքում գովերգող Տակիտոսը պատմության անողոք դասերից հարկադրված, այդ իրադարձությունները նկարագրում է գրեթե անկողմնակալ ձևով: Հեղինակը հայտնում է, որ պատմության այդ շրջանը շարադրելիս ինքը օգտագործել է անձամբ Կորբուլոնի գրառումները: Դա է պատճառը, որ Տակիտոսի Տարեգրությունների հատկապես այդ հատվածները աչքի են ընկնում ամենայն մանրամասնությամբ և ճշմարտացիությամբ: Այստեղ նա հանգամանորեն ներկայացնում է Պետոսի ներխուժումը Հայաստան և նրա ջախջախումը հայ-պարթևական միացյալ ուժերի կողմից` Հռանդեայի մոտ 62 թվականին: Հռոմեացի հեղինակը չի մոռանում ասել, որ պարտված հռոմեացիներին հայերը հարկադրեցին անցնել իրենց նիզակների տակով, որը ամենամեծ նվաստումն էր համարվում հին աշխարհում: Դրանից հետո հռոմեական ջախջախված բանակը ցաքուցրիվ հազիվ է կարողանում հեռանալ դեպի հարավ: Այս առիթով Տակիտոսը անտարբեր չի եղել նաև հայ-հռոմեական քաղաքական փոխհարաբերությունների հետագա ընթացքի նկատմամբ և պատշաճ կերպով է նկարագրել Տրդատ Արշակունու Հռոմ մեկնելը ու Ներոնի կողմից Հայոց գահի վրա հաստատվելը:

Տարեգրության 2-րդ գրքի 56-րդ գլխում հեղինակը գրում է. «Այս ժողովուրդը, ի նկատի ունի հայերին, հնուց ի վեր տատանվող է թե′ մարդկանց բնավորության և թե՛ երկրների տեղադրության պատճառով: Այս երկիրը լայնորեն սահմանակից է մեր պրովինցիաներին և տարածվում է հեռու` մինչև Մեդերի աշխարհը: Մեծագույն պետությունների մեջ է տեղադրված Հայաստանը և շատ հաճախ հայերը երկպառակ են, որովհետև նրանք թե՛ ատում են հռոմեացիներին և թե՛ նախանձում են պարթևներին»:

Տակիտոսի հաղորդման համաձայն ժողովուրդը ծագումով օտար արքաներից կսիրի նրանց, ովքեր հարգում են հայկական սովորույթներն ու կենցաղը: Այդպիսին էր,օրինակ Զենոնը: Այդ ժամանակ Վոնոնի հեռացվելուց հետո թագավոր չունեին, սակայն ժողովրդի տրամադրությունը հակվում էր դեպի Պոնտոսի թագավոր Պոլեմոնի որդի Զենոնը, որովհետև հենց մանկությունից նա կրթվել էր հայերի սովորույթներով ու կենցաղով, որսագնացության, խրախճանքների և բարբարոսների մոտ հաճախ գործադրվող այլ սովորույթների միջոցով նա իր հետ էր կապում թե՛ ազնվականներին և թե՛ հասարակ ժողովրդին: Ահա թե ինչու Զենոնին հայերը Արտաշես կոչեցին ոչ թե Արտաշատ քաղաքի անվան օրինակով, այլ սա դինաստիական Արտաշես անունն էր, որ սիրելի էր հայերին և հիշեցնում էր Արտաշեսյանների հզոր թագավորության օրերը: Անդրադառնալով Տիգրանի նվաճումներին նա նշում է, որ Տիգրանը Աղբակի գրավումից հետո գրավում է Ադրիաբենեն, ուր նա ավերածության է ենթարկում:

Տարեգրության 12-րդ գրքի 51-րդ գլխում պատմում է վրաց արքայազն Հռադամիզդի Հայաստանից փախչելիս վիրավորում է իր հղի կնոջը, նետում Արաքս գետը ու հայ հովիվները նրան փրկում են և բուժում գյուղական միջոցներով:

Տակիտոսը 13-րդ գրքի 34-րդ գլխում գրում է. «Հայերը տեղադրությամբ ու բարքերի նմանությամբ պարթևներին ավելի մոտ էին կանգնած և խառնված էին նրանց հետ ամուսնություններով»: Այնուհետև հայտնում է, թե Փարսմանը, սպառնալով իր որդի Հռադամիստին իբրև դավաճանի, որպեսզի դրանով վկայվի նրա հավատարմությունը դեպի մեզ, հայերի վրա ավելի եռանդուն կերպով էր թափվում իր հին ատելությունը: Եվ հենց այդ ժամանակ առաջին անգամ մեր կողմը գրավված հոսքերը (քարթվելական ցեղ) հարձակվեցին Հայաստանի հեռավոր վայրերի վրա: Այս ցեղն ուրիշներից ավելի հավատարիմ էր հռոմեացիներին:

Ուշագրավ է նաև այն տեղեկությունը, որ հայ-թաթարական ուժերը Պետոսի հրամանատարությամբ հռոմեական զորքին անց է կացրել լծի տակով: Այն նշանակում է, որ գետնի մեջ խրված երկու նիզակների վրա դրվում է երրորդը`մոտ մեկ մետր բարձրությամբ: Ճակատամարտում պարտված կողմը պետք է անցներ այդ անցքով` նախապես գցելով զենքն ու վերնազգեստը: Լծի տակով անցնելը հին ժամանակներում համարվում էր ամենամեծ ստորացումը և պարտվողների ստրկացման ապացույցը:

Տակիտոսը հաղորդում է Հին աշխարհի թագավորների միջև փոխադարձ արյունով սրբագործված դաշինքի սովորության մասին. «Թագավորներն ունեն մի սովորություն, որ ամեն անգամ, երբ իրար են հանդիպում դաշն կնքելու համար, միախառնում են իրենց աջ ձեռքերը, բութ մատերը միասին կապում և հանգույցով ամրացնում: Հետո հենց որ արյունը դեպի ծայրանդամներն է հոսում, թեթև ծակոցով արյունը հանում և փոխադարձաբար լիզում են: Այդ տեսակ դաշինքը համարվում է սրբազան, իբրև փոխադարձ արյունով սրբագործված»: Սակայն միմյանց տրված հավատարմության երդումը հնարավոր էր խախտել մի սովորությամբ` ծանր գորգերի մեջ փաթաթված խեղդամահ անելով: Այս դեպքում գորգը մեղքը քավելու զորեղ միջոց էր համարվում:

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 Schwabe L. Cornelius 395 (գերմ.) // Pauly-Wissowa Band IV,1 — 1900.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 (unspecified title) — Iss. 49.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.
  4. ↑ Любкер Ф. Tacitus (ռուս.) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 1337—1340.
  5. ↑ 5,0 5,1 242.
  6. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 54.
  7. ↑ Borghesi B. Oeuvres complètes de Bartolomeo Borghesi. Vol. 7. — P.: Imprimerie Impériale, 1872. — P. 322.
  8. ↑ (Plin. N. H., VII, 16 (76)) Плиний Старший. Естественная история, VII, 16 (76).
  9. ↑ 9,0 9,1 Կաղապար:Knabe.tac 55
  10. ↑ Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 233.
  11. ↑ The Natural History. Pliny the Elder. Translation and comments by John Bostock, H. T. Riley. — Լ.: Taylor and Francis, 1855. — VII, 16 (76).
  12. ↑ Կաղապար:Albrecht.2 1194.
  13. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 59.
  14. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 615.
  15. ↑ Barrett A. A. Introduction // Tacitus. The Annals. The Reigns of Tiberius, Claudius and Nero. — Կաղապար:Oxf.: Oxford University Press, 2008. — P. IX.
  16. ↑ Gibson B. The High Empire: AD 69—200 // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 72.
  17. ↑ 17,0 17,1 Կաղապար:Knabe.tac 60.
  18. ↑ Townend G. Literature and society // Cambridge Ancient History. — Vol. X.: The Augustan Empire, 43 BC — AD 69. — P. 908.
  19. ↑ Woolf G. Literacy // Cambridge Ancient History. — Vol. XI.: The High Empire, AD 70—192. — P. 890.
  20. ↑ 20,0 20,1 Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 797.
  21. ↑ 21,0 21,1 Կաղապար:SobTac 242.
  22. ↑ Император Тацит заявлял о том, что он является потомком историка.
  23. ↑ Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 231—232.
  24. ↑ Caecina Արխիվացված է Հունիս 15, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:. Strachan stemma.
  25. ↑ 25,0 25,1 Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 798.
  26. ↑ de Vaan M. Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages. — Leiden—Boston: Brill, 2008. — P. 604—605.
  27. ↑ 27,0 27,1 Gordon M. L. The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies. — Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 145.
  28. ↑ Gordon M. L. The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies. — Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 150.
  29. ↑ Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 233—234.
  30. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 57.
  31. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 806.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Կաղապար:Knabe.tac 58
  33. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 614.
  34. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 63.
  35. ↑ Тацит // Античные писатели. Словарь. — СПб.: «Лань», 1999. — 448 с.
  36. ↑ Կաղապար:Tronski.tac 206.
  37. ↑ (Plin. Ep., VII, 20) Плиний Младший. Письма, VII, 20.
  38. ↑ 38,0 38,1 Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 234.
  39. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 62
  40. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 64.
  41. ↑ 41,0 41,1 Կաղապար:Knabe.tac 64.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Կաղապար:Tronski.tac 208.
  43. ↑ Тацит, Корнелий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
  44. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 65.
  45. ↑ Грант М. Римские императоры. — М.: Терра—Книжный клуб, 1998. — С. 79
  46. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 79
  47. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 70.
  48. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 68.
  49. ↑ Birley A. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 235.
  50. ↑ Կաղապար:Pauly-Wissowa
  51. ↑ 51,0 51,1 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 70.
  52. ↑ 52,0 52,1 Կաղապար:Knabe.tac 71
  53. ↑ Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 238
  54. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 72
  55. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 73
  56. ↑ Усыновление действующим императором означало, что Траян станет наследником Нервы.
  57. ↑ (Hom. Il. 42) Гомер. Илиада, 42
  58. ↑ (Cass. Dio, LXVIII, 3) Дион Кассий. История, LXVIII, 3
  59. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Публий Корнелий Тацит. Анналы. Малые произведения. История. — Т. 2. — М.: Ладомир, 2003. — С. 773.
  60. ↑ Կաղապար:Albrecht.2 1195
  61. ↑ 61,0 61,1 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 71.
  62. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 78
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Կաղապար:Oxf., 1958. — P. 72.
  64. ↑ Կաղապար:SobTac 244
  65. ↑ Կաղապար:Knabe.tac 75
  66. ↑ 66,0 66,1 Կաղապար:SobTac 245

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • О положении, обычаях и народах древней Германии. Из сочинений Каия Корнелия Тацита. / Пер. В. Светова. — СПб., 1772.
  • Жизнь Юлия Агриколы. Творение Тацитово. / Пер. И. Горина. — М., 1798. — 103 стр.
  • К. Корнелия Тацита Юлий Агрикола. / Пер. Ф. Т. Поспелова. — СПб., 1802. — 100 стр.
  • Разговор об ораторах, или О притчинах испортившегося красноречия, писанной римским историком К. Корнелием Тацитом. / Пер. Ф. Поспелова. — СПб., 1805. — 108 стр.
  • Летописей К. Корнелия Тацита… / Пер. Ф. Поспелова. — СПб., 1805—1806. — Ч. 1. — 1805. — 424 стр.; Ч. 2. — 1805. — 235 стр.; Ч. 3. — 1805. — 605 стр.; Ч. 4. — 1806. — 660 стр.
  • История К. Корнелия Тацита. / Пер. Ф. Поспелова. — СПб., 1807. — 660 стр.
  • Летопись К. Корнелия Тацита. / Пер. С. Румовского. — СПб., 1806—1809. — (на рус. и лат. яз.) — Т. 1. — 1806. — XLVI, 468 стр.; — Т. 2. — 1808. — 279 стр.; — Т. 3. — 1808. — 305 стр.; — Т. 4. — 1809. — 319 стр.
  • Летопись К. Корнелия Тацита. / Пер. А. Кронеберга. — М., 1858. — Ч. 1. — 293 стр.; — Ч. 2. — 241 стр.
  • Книга П. Корнелия Тацита о положении, нравах и народах Германии. / Пер. Г. Нейкирха. — Одесса, 1867. — 55 стр.
  • Сочинения П. Корнелия Тацита, все какие сохранились. / Пер. А. Клеванова. — М., 1870.
    • Ч. 1. Исторические записки. О Германии. Жизнь Агриколы. Разговор о старом и новом красноречии. — LXI, 339 стр.
    • Ч. 2. Летописей книги I—XVI. — XXXVI, 384 стр.
  • Сочинения Корнелия Тацита. / Пер., ст. и прим. В. И. Модестова. — СПб., 1886—1887.
    • Т. 1. Агрикола. Германия. Истории. — 1886. — 377 стр.
    • Т. 2. Летопись. Разговор об ораторах. — 1887. — 577 стр.
  • Корнелий Тацит. Сочинения. В 2 т. — (Серия «Литературные памятники»). — Л.: Наука, 1969. — Т. 1. Анналы. Малые произведения. — 444 стр.; Т. 2. История. — 370 стр.
    • перераб. издание: Корнелий Тацит. Сочинения. Т. 1—2. Т. 1. Анналы. Малые произведения. / Пер. А. С. Бобовича. 2-е изд., стереотипное. Т. 2. История. / Пер. Г. С. Кнабе. 2-е изд., испр. и перераб. Статья И. М. Тронского. Отв. ред. С. Л. Утченко. (1-е изд. 1969 г.). — (Серия «Литературные памятники»). — СПб.: Наука, 1993. — 736 стр.
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոռնելիոս Տակիտոս» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոռնելիոս Տակիտոս» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 11, էջ 550)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կոռնելիոս_Տակիտոս&oldid=10467326» էջից