Jump to content

Պլուտարքոս

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Պլուտարքոս
Πλούταρχος
Ծնվել էոչ վաղ քան 45 և ոչ ուշ քան 50
ԾննդավայրChaeronea, Achaea, Հին Հռոմ[1][2][3][…]
Վախճանվել էմոտ 120[1][4][2][…]
Վախճանի վայրանհայտ[5][6]
Մասնագիտությունակնարկագիր, քահանա, մագիստրատ, կենսագիր, պատմաբան, գրող և փիլիսոփա
Լեզուհին հունարեն
ՔաղաքացիությունՀին Հռոմ
Ժանրերկենսագրություն
Ուշագրավ աշխատանքներՀամեմատական կենսագրություններ և Q19740354?
ԱմուսինTimoxena?
ԶավակներՊլուտարքոս Կրտսեր և Լամպրիաս
Պլուտարքոս Վիքիքաղվածքում
 Plutarch Վիքիպահեստում

Պլուտարքոս, Պղուտարքոս (հունարեն՝ Πλούταρχος, լատին․՝ Lucius Mestrius Plutarchus, Լուկիոս Մեստրիոս Պղուտարքոս, ոչ վաղ քան 45 և ոչ ուշ քան 50, Chaeronea, Achaea, Հին Հռոմ[1][2][3][…] - մոտ 120[1][4][2][…], անհայտ[5][6]), հույն պատմիչ, կենսագիր, փիլիսոփա։ Գլխավորապես հայտնի է իր «Զուգահեռ կենսագրություններ» երկասիրությամբ, որտեղ զուգահեռաբար ներկայացնում է նշանավոր հույների և հռոմեացիների կենսագրությունները։ Թեև կենսագրությունները շարադրելիս Պլուտարքոսը նպատակ չէր հետապնդում տալու պատմական անցքերի հստակ վավերագրական պատկերը և ուշադրությունը սևեռում էր հերոսների բարոյական բնութագրի վրա, այսօր «Զուգահեռ կենսագրություններն» օգտագործվում է որպես արժեքավոր պատմական աղբյուր։

Հռոմեացի զորավարներ և քաղաքական գործիչներ՝ Սուլլայի, Լուկուլլոսի, Պոմպեոսի, Հուլիոս Կեսարի և Մարկոս Անտոնիոսի կենսագրությունները տեղեկություններ են պարունակում նաև անտիկ Հայաստանի պատմության, մասնավորապես՝ Տիգրան Մեծի և Արտավազդ Բ-ի ժամանակաշրջանների վերաբերյալ։

Պլուտարքոսի «Զուգահեռ կենսագրությունները» թարգմանվել են գրաբար (Պլուտարքեայ Քերովնացւոյ Զուգակշիռք, թարգմանեալ ի բնագրէն Հ. Եղիայ վարդապետի Թումաճան, հ. Ա-Զ, Վենետիկ, 1832-1834)։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է Հունաստանի Բեովտիա նահանգի Քերոնեա քաղաքում, կրթությունը ստացել է Աթենքում։ Պլուտարքոսի հռոմեական կապերն ու հռոմեասեր համոզմունքներն ապահովեցին կայսրերի՝ Տրայանոսի և Հադրիանոսի հովանավորությունը և կյանքի վերջին տարիներին Աքայայի պրոկուրատորի պաշտոնը։ 95 թվականին նրան շնորհվեց Դելփյան տաճարի քրմի կոչում։

Պլուտարքոսը Քերոնեայում ստացել է քերականի և հռետորական կրթություն, ապա ուսումը շարունակել է Աթենքում։ Ճանապարհորդել է Հունաստանում, ապրել Ալեքսանդրիայում և Հռոմում։ Եղել է Հռոմի ապագա կայսր Ադրիանոսի դաստիարակը, ստացել Հռոմի քաղաքացիություն, ապա նշանակվել Աքքայա պրովինցիայի (վարչական միավոր) դատախազ։ Կյանքի մեծ մասն անց է կացրել ծննդավայրում, զբաղվել է հասարակական և լուսավորչական գործունեությամբ։ Քերոնեայում ստեղծել է մասնավոր ակադեմիա, որտեղ ուսուցանել է երիտասարդությանը։ Նրա «Երեխաների դաստիարակության մասին» աշխատությունը Վերածննդի շրջանում թարգմանվել է բազմաթիվ լեզուներով, իսկ մանկավարժական բնույթի այլ գործեր՝ XV դարում՝ լատիներեն։ Որպես փիլիսոփա՝ Պլուտարքոսը հարել է Պլատոնյան ակադեմիային, էկլեկտիզմի ոգով տուրք է տվել ստոիկյան, պերիպատետիկյան և հատկապես պյութագորասականության ազդեցություններին։ Նա փիլիսոփայությունը համարել է ոչ այնքան հայեցակարգ, որքան դաստիարակության միջոց։ 95 թվականին ընտրվել է Դելփիքի Ապոլլոնի սրբարանի քրմերի խորհրդի անդամ։ Որպես պատմագիր՝ արտահայտել է Հռոմեական կայսրության վերնախավի շահերը, եղել նրա նվաճողական քաղաքականության ջատագովը։ Պլուտարքոսի բարոյափիլիսոփայական և պատմագիտական հայացքներն արտահայտվել են նրա «Բարոյականք» (հայերեն՝ 1860 թ.) և «Զուգահեռ կենսագրություններ» (հայերեն՝ «Զուգակշիռք», 1832–1835 թթ.) աշխատություններում։ Վերջինս հունական և հռոմեական քաղաքական ու ռազմական հանրահայտ 70 գործիչների՝ զուգահեռ շարադրված (մեկ հույն և մեկ հռոմեացի) կենսագրությունների հավաքածու է (մոտ 50)։ Սրանցից մեզ են հասել 23 զույգ զուգահեռ կենսագրություններ (Թեսևս ու Հռոմուլոս, Ալեքսանդր Մակեդոնացի ու Հուլիոս Կեսար, Դեմոսթենես ու Կիկերոն և այլք)։ Ըստ Պլուտարքոսի՝ դրանք զուտ պատմական երկեր չեն, այլ իր հերոսների բնութագրումներն են, նրանց մարդկային արժանիքների ու թուլությունների գրական դիմանկարները։ Միայն 4 կենսագրություն (այդ թվում՝ Պարսից Արտաքսերքսես I արքայի) ներկայացրել է առանձին՝ առանց համեմատությունների։ Պլուտարքոսը, որպես կանոն, հույն և հռոմեացի գործիչներին ներկայացրել է լավագույն գծերով, արդարացրել է միհրդատյան և հայ-հռոմեական պատերազմներին մասնակցած հռոմեական ընչաքաղց ու փառամոլ զորավարների (Լուկուլլոս, Պոմպեոս, Կրասոս, Անտոնիոս) նվաճողական արշավանքներն Արևելքում, իսկ նրանց հակառակորդների՝ իրենց անկախության համար պայքարի ելած հայերի և պարթևների գործողությունները համարել է բարբարոսական։ «Էթիկա» ընդհանուր խորագրով աշխատությունն ընդգրկում է Պլուտարքոսի բարոյախրատական, փիլիսոփայական գործերը՝ «Թագավորների և զորավարների ասույթները», «Հունական հարցեր», «Հռոմեական հարցեր», «Միապետության, ժողովրդավարության և օլիգարխիայի մասին», «Իսիսի և Օսիրիսի մասին» և այլն։ Հայաստանի, հայերի և հայ գործիչների մասին Պլուտարքոսը զանազան տեղեկություններ է հաղորդում «Թագավորների և զորավարների ասույթները» աշխատությունում։ Նա նկարագրել է Արտաշատի կառուցումը, մ.թ.ա. 69–66 թթ. հայ-հռոմեական պատերազմը, Տիգրան Բ Մեծի գործունեությունը, նրա փոխհարաբերությունները՝ Լուկուլլոսի և Պոմպեոսի, Արտավազդ Բ-ի փոխհարաբերությունները՝ Կրասոսի և Անտոնիոսի հետ։ Հռոմի ոտնձգություններից իրենց երկիրը պաշտպանող Հայոց Տիգրան Բ Մեծ և Արտավազդ Բ թագավորները վատաբանված են։ Պլուտարքոսը հիմնականում ոչ քննադատաբար է վերաբերվել օգտագործած աղբյուրներին, բայց Հերոդոտոսին հանդիմանել է հույն-պարսկական պատերազմների նկարագրության ժամանակ ցուցաբերած «կողմնակալության» համար։

Անձնական կյանքը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պլուտարքոսի ընտանիքի մասին շատ բան չգիտենք։ Նա ամուսնացած է եղել Տիմոքսենի հետ։ Ամուսիններն ունեցել են չորս որդի և մեկ դուստր։ Դուստրը և որդիներից մեկը մահացել են վաղ հասակում։ Տեսնելով իր կնոջ տառապանքը փիլիսոփան գրել է «Սփոփանք կնոջ» ստեղծագործությունը[7]։

Մահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պլուտարքոսի մահվան ստույգ ամսաթիվը հայտնի չէ։ Ընդունված է, որ Պլուտարքոսը մահացել է մոտ 127 թվականին։ Նա մահացել է իր ծննդավայրում, սակայն հուղարկավորվել է Դելֆիում՝ ըստ իր կտակի[7]։

Ստեղծագործություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ աղբյուրները մեզ են ավանդել Պլուտարքոսի գրած 227 ստեղծագործության անուն, որից մեզ է հասել 150-ը։ Հասած ստեղծագործություններից մի մասի հեղինակությունը, սակայն, կասկածելի է։ Պլուտարքոսի ստեղծագործություններն ընդունված է բաժանել երկու մասի՝ moralia (բարոյագիտական, կրոնական, փիլիսոփայական, մանկավարժական, քաղաքական, հիգիենայի, կենդանիների հոգեբանության, երաժշտության, գրականության վերաբերյալ երկասիրություններ) և վարքագրություններ։

Պլուտարքոսի անանց նշանակությունը հիմնված է նրա «Զուգահեռ կենսագրություններ» ստեղծագործության վրա, որ հույն և հռոմեացի գործիչների զույգ կենսագրությունների շարք է։ Մեզ է հասել 23 զուգահեռ վարքագրություն։ Պլուտարքոսը կենսագրական ժանրի մեծագույն ներկայացուցիչն է։ Պլուտարքոսի հերոսները կենդանի են, իրական, իրենց թուլություններն ու արժանիքներն ունեցող կայացած բնավորություններ են։ Նրա կարծիքով կենսագրության մեջ արտացոլված իրադարձություններն ավելի լավ են ներկայացնում հերոսի բնավորությունը, քան նկարագրությունը։

«Զուգահեռ կենսագրություններ»-ում Պլուտարքոսը ներկայացրել է (Թեսևս և Հռոմուլոս, Ալեքսանդր Մակեդոնացի և Հուլիոս Կեսար, Դեմոսթենես և Կիկերոն) կենսագրություններ և համեմատել նրանց նմանվող ու տարբերվող հատկանիշները։ «Զուգահեռ կենսագրություններ»-ում չորս կենսագրություն, այդ թվում՝ Պարսից Արտաքսերքսես I-ի կենսագրությունը գրել է՝ շեղվելով իր ընտրած սկզբունքից։ Այս ստեղծագործությունը գրելիս Պլուտարքոսի նպատակը ոչ թե պատմություն շարադրելն էր, այլ իր ընտրած գործիչների վարքը, բնութագիրը ներկայացնելը և նրանց օրինակով սերունդներին դաստիրակելը[7]։

Պլուտարքոսը զգուշացնում է, որ նրա նպատակը պատմություն գրելը չէ։ Աննշան արարքը, խոսքը կամ կատակը երբեմն ավելի արտահայտիչ և ուսուցողական են, քան ճակատամարտերն ու պաշարումները։ Այդ պատճառով նրա վարքագրություններում տեղ են գտնում և՛ պատմական անեկդոտները, և՛ հերոսների խոսքերը (որոնք Պլուտարքոսի շնորհիվ դարձել են թևավոր), և՛ նույնիսկ՝ բամբասանքները։

Պլուտարքոսը մեծապես ազդել է եվրոպական գրականության, հատկապես՝ պատմական և կենսագրական ժանրերի զարգացման վրա։ Նրա վարքագրություններից օգտվել են Էրազմ Ռոտերդամցին, Ռաբլեն, Շեքսպիրը, Մոնտենը, Կոռնեյլը, Ռասինը, Ռուսոն և այլ հեղինակներ։

Պլուտարքոսի ստեղծագործությունների մեծ մասը գրվել է նրա հասուն ու ծեր տարիքում, սակայն դրանց ճշգրիտ թվագրումը անորոշ է։ Մի քանի գործեր համարվում են հեղինակի վաղ փորձեր՝ ոճաբանական առանձնահատկությունների[8] կամ արտահայտված գաղափարների հիման վրա [9], սակայն մեծ մասի համար վստահելի թվագրում հնարավոր չէ։ Գլխավոր ժամանակագրական ուղենիշ է համարվում կայսր Դոմիցիանոսի մահը (96 թվական) նրա ռեպրեսիվ տիրապետության տարիներին հեղինակները, այդ թվում՝ հավանաբար Պլուտարքոսը, նախընտրում էին չհրապարակվել[10]։Քրիստոֆեր Ջոնսը 96 թվականից առաջ է թվագրում «Մխիթարություն կնոջը» և կայսրերի կենսագրությունների փոքրիկ շարքը, որից պահպանվել են երկու կենսագրություններ[11]։ 96 թվականից հետո նա գրել է իր հիմնական գործերը՝ «Համեմատական կենսագրություններ»-ը և առնվազն 15 ստեղծագործություն, որոնք ընդգրկված են «Բարոյականներ»-ում [12]։Ամենաուշ գործերին Ջոնսը վերագրում է «Արդյոք ծերունին պետք է մասնակցի պետական գործերին» (110 թվականից հետո), «Իսիսին և Օսիրիսին մասին» և «Կանանց առաքինության մասին» (մոտ 115 թվական), ինչպես նաև «Նրանց մասին, ովքեր հաջողության են հասել առաքինության մեջ» (ոչ ուշ քան 116 թվականը) [11]։

«Բարոյախոսություններ»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Բարոյախոսություններ»-ը (հին հունարեն՝ Ἠθικά [Ēthiká], լատին․՝ Moralia) պայմանական անվանում է մի քանի տասնյակ աշխատությունների, որոնք ընդգրկում են լայն հարցաշար՝ փիլիսոփայություն, մանկավարժություն, քաղաքականություն, հիգիենա, կենդանիների հոգեբանություն, գրականություն, հռետորաբանություն[13]։ «Բարոյախոսություններ»-ում սովորաբար ընդգրկվում է 78 ստեղծագործություն։ Դրանցից մի մասի հեղինակությունը հետագայում կասկածի տակ դրվեց։ Անհայտ հեղինակների այն աշխատությունները, որոնք սխալմամբ վերագրվում էին Պլուտարքոսին, պայմանականորեն կոչվում են Կեղծ Պլուտարքոս։ XIX–XX դարերում որոշ աշխատությունների պատկանելիության հարցում կարծիքները բազմիցս փոխվել են։ Օրինակ՝ Բրոկգաուզի և Եֆրոնի հանրագիտարանային բառարանի կազմման ժամանակ համարվում էր ապացուցված, որ «Յոթ իմաստունների խնջույքը» կեղծ է[14],սակայն այժմ գերիշխում է հակառակ տեսակետը[15]։ Հաճախ սխալ է համարվում այն տեսակետը, թե Պլուտարքոսն է գրել «Երեխաների դաստիարակության մասին» տրակտատը, թեև այդ աշխատության գաղափարները նմանվում են հույն գրողի մանկավարժական հայեցակարգին[16]։ Կեղծ Պլուտարքոսյան աշխատություններին այսօր սովորաբար վերագրվում է նաև տրակտատը «Երաժշտության մասին»[17]։

Կունստհալե,Կարլսռուե։ Պլուտարքոսի «Սեղանի շուրջ զրույց»-ը փոխանցում են կրթված հելլենա-հռոմեական էլիտայի (մ.թ. II դարի սկիզբ) խնջույքների մթնոլորտը՝ տարբեր խնդիրների փիլիսոփայական քննարկումներով։ «Մորալիա»-ի մեջ մտնող խոշոր ստեղծագործություններից է «Սեղանի շուրջ զրույց»-ը (հին հունարեն՝ Συμποσιακὰ προβλήματα [Symposiaká problḗmata],բառացի՝ «Սիմպոզիումային խնդիրներ/հարցեր» [19]) բաղկացած ինը գրքից։ Դատելով Սոզիոս Սենեկիոնին ուղղված նախաբանից՝ այս ստեղծագործությունը հիմնված է տարբեր ժամանակներում տեղի ունեցած իրական հանդիպումների վրա[20]։ «Սեղանի շուրջ զրույց»-ի պատմականությունը 20-րդ դարի սկզբում կասկածի տակ էր դրվել․ արտահայտվել էին նաև այն կարծիքները, թե սա իրական զրույցների ստենոգրաֆիկ գրառումն է, սակայն հետագայում տարածվեց տեսակետը, որ Պլուտարքոսի նկարագրած զրույցները ամբողջությամբ հորինված չէին, թեև պարունակում էին վերամշակման տարրեր[21][22][23]։ Խնջույքասեղանները, որտեղ մասնակցում էին Ամմոնիոսը և Պլուտարքոսի պապը՝ Լամպրիասը, վերաբերում են հեղինակի երիտասարդ տարիներին, իսկ խնջույքասեղանը՝ իր որդի Ավտոբուլոսի հարսանիքի առիթով, տեղի է ունեցել զգալիորեն ավելի ուշ[20]։ Ստեղծագործությունը գրվել է մ.թ. 99-116 թվականների միջև[24]։ Այն բաղկացած է 95 բաժնից, որոնցից յուրաքանչյուրը նվիրված է մեկ հարցի քննարկմանը։ «Սեղանի զրույց»-ում բարձրացված հարցերը բաժանվում են երկու խմբի՝ խնջույքների կազմակերպման էթիկական կողմերին վերաբերող և հանդիպման ընթացքում ինքնաբուխ քննարկվող այլ հարցեր (Յակով Բորովսկու թարգմանությամբ դրանք համապատասխանաբար կոչվում են «սեղանի զրույց» և «սեղանի» հարցեր)[25]։ Մասնակիցները՝ քննարկելով խնջույքի կազմակերպման հարցեր (օրինակ՝ արդյոք տանտերը պետք է որոշի հյուրերի նստելու տեղը, և պետք է արդյոք յուրաքանչյուրին առանձին բաժին մատուցել), անցնում են այդ թեմաներից բխող բարոյական խնդիրների[25], փիլիսոփայական հարցերի քննարկմանը (օր.՝ հավի և ձվի խնդիրը)։ Հավաքվածներն ուսումնասիրում են գրականություն, փիլիսոփայություն, գիտություն, հասարակություն և էթիկետ։ Շատ դեպքերում բաժնի սկզբում դրված հարցը միանշանակ պատասխան չի ստանում, իսկ քննարկման անընդհատ շեղումները ստիպում են խոսել նրա անկանոն բնույթի մասին, որը, գուցե, հեղինակն դիտավորությամբ էր պլանավորել։ Նկատվում են որոշ նմանություններ «Սեղանի շուրջ զրույց»-ի և մի շարք հույն փիլիսոփաների այն ստեղծագործությունների միջև, որտեղ նույնպես քննարկվում են խնջույքների թեմաներ, ինչպես նաև Պլատոնի երկխոսությունների, Քսենոփոնի «Սոկրատեսի հուշերի» և վաղ Հռոմեական կայսրության շրջանում տարածված՝ տարբեր թեմաներով թույլ համակարգված նշումների ժողովածուների հետ, սակայն Պլուտարքոսի ստեղծագործությունը ոչ միայն ինքնատիպ է իր բովանդակությամբ, այլև նորարարական է իր ժամանակի համար՝ ժանրային առումով[26]։ Արդյունքում «Սեղանի շուրջ զրույց»-ները համարվում են վաղ Հռոմեական կայսրության գիտական զրույցների մշակույթի կարևոր հուշարձան[27][28][29]։ Ստեղծագործությունը նաև կարևոր է հեղինակի կենսագրության ուսումնասիրության համար։

«Սեղանի շուրջ զրույցների» խնդիրակենտրոն մոտեցումը թույլ է տալիս դրանք միավորել «Հունական հարցերի», «Հռոմեական հարցերի», «Բնական գիտական հարցերի» և «Պլատոնական հարցերի» հետ՝ պայմանականորեն մեկ խմբում (լատին․՝ Quaestiones), որոնցից միայն «Սեղանի շուրջ զրույցներն» են ենթարկվել մանրակրկիտ գրական մշակումի[30]։ Այսպես, «Հունական հարցերն» ու «Հռոմեական հարցերը» տարբերվում են իրենց համառոտ, թեզային բնույթով՝ բարձրացված հարցերի պատասխաններում[31]։ Վերջին երկու ստեղծագործություններում նկատվում է հստակ արտահայտված հնագիտական ուղղվածություն։ Բացի «Սեղանի շուրջ զրույցներից», Պլուտարքոսը գրել է նաև «Յոթ իմաստունների խնջույքը» (հին հունարեն՝ Συμπόσιον τῶν ἑπτὰ σοφῶν [Sympósion tōn heptá sophṓn]՝ մ.թ.ա. վեցերորդ դարում ապրած յոթ իմաստունների միջև հորինված զրույց) մի աշխատանք, որը որոշ առումներով մոտ է Պլատոնի և Քսենոփոնի նմանատիպ աշխատանքներին[32], սակայն միաժամանակ ունի նմանություններ նաև Լուկիանոս Սամոսացու ավելի ուշ գրված հորինված երկխոսությունների հետ։

Պլուտարքոսը հաճախ է արտահայտվել կրոնի հետ կապված տարբեր հարցերի շուրջ։ Բացի այն յոթ ստեղծագործություններից, որոնցում կրոնական հարցերն են կենտրոնական թեման («Ստրկամտության մասին», «Իսիդայի և Օսիրիսի մասին», «Դելփյան «Է» տառի մասին», «Այն մասին, որ Պիթիան այլևս մարգարեանում չէ բանաստեղծական ձևով», «Սրբարանների անկման մասին», «Ինչու է աստվածությունը ուշացնում հատուցումը», «Սոկրատեսի դևի մասին»), հույն հեղինակը բազմիցս անդրադարձել է կրոնին առնչվող տարբեր խնդիրների՝ թե՛ «Բարոյախոսություններում» (Μoralia), թե՛ «Զուգահեռ կենսագրություններում»։

Պլուտարքոսի ստեղծագործության մեջ առանձնանում է մոտ 25 աշխատանք, որոնք հասցեագրված են լայն ընթերցողին և պատկանում են բարդ դասակարգման ենթակա ժանրի, որը տարբեր հետազոտողներ այս գործերը բնորոշում են որպես գործնական էթիկա կամ հանրամատչելի փիլիսոփայություն, իսկ գերմանացի բանասեր Հայնց-Գերդ Ինգենկամպը դրանց մի մասը դիտարկում է որպես հոգեթերապևտիկ։ Սակայն այս ստեղծագործությունների առանձնացումը որպես առանձին խումբ համընդհանուրորեն ընդունված չէ․ օրինակ՝ Ալեքսանդր Բոլդիրևը «Հունական գրականության պատմություն» աշխատության մեջ Պլուտարքոսի մասին հոդվածում չի առանձնացնում դրանք առանձին խմբով[33]։ Այս խմբին պատկանող պահպանված գործերը դիտարկում են լայն թեմատիկ շրջանակ՝ սկսած նորապսակներին տրվող խորհուրդներից («Խրատ ամուսիններին») և մարդկանց մխիթարելուց դժվար իրավիճակներում («Մխիթարական խոսք կնոջը») մինչև հռետորության գործնական կիրառությունը («Ինչպես գովել ինքն իրեն՝ առանց նախանձ առաջացնելու») և բժշկա-հիգիենիկ խորհուրդները(«Խրատներ առողջության պահպանման մասին»)։ Բելգիացի հետազոտող Լիվե վան Հոֆը նշում է, որ այս հրապարակախոսական ստեղծագործությունները ժանրային և թեմատիկ առումով մոտ են ժամանակակից «սելֆ-հելփ» գրականությանը՝ նվիրված ինքնազարգացմանը, մեդիտացիային, հոգևոր առողջությանը, յոգային, հոգեթերապիային և հայտնի մարդկանց խորհուրդներին։ Նշվում է նաև դրանց ժանրային կապը փիլիսոփայական քննադատությունների հետ։Ենթադրվում է, որ հենց այս հանրամատչելի և հրապարակախոսական ստեղծագործություններն են Պլուտարքոսի անունը դարձրել լայնորեն հայտնի։

Կենսագրական գրվածքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պլուտարքոսի կենսագրական ստեղծագործությունները բաժանվում են երեք խմբի․ ամենահայտնին է «Զուգահեռ կենսագրությունները» (հին հունարեն՝ Βίοι παράλληλοι [Bíoi parállēloi]), որտեղ հին հունական պատմության նշանակալի գործիչները համեմատված են մեծ հռոմեացիների հետ, ապա՝ առաջին հռոմեական կայսրերի կենսագրությունների շարքը (պայմանական անվանումը՝ «Կեսարների կենսագրություններ») և առանձին կենսագրություններ, որոնք չեն մտնում որևէ շարք։ «Զուգահեռ կենսագրություններից» պահպանվել է 22 զույգ, այդ թվում մեկ «տետրադ»՝ հույներ Ագիսի և Կլեոմենեսի համեմատությունը հռոմեացի Գրակի եղբայրների հետ՝ ընդհանուր առմամբ 46 կենսագրություն։«Կեսարների կենսագրություններից» և առանձին կենսագրություններից պահպանվել են երկուական գործեր՝ Գալբայի, Օտոնի, Արատ Սիկիոնացու և Արտաքսերքս Երկրորդի կենսագրությունները։ Ընդհանուր առմամբ պահպանվել է 50 կենսագրություն[34]։

«Զուգահեռ կենսագրություններ»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Զուգահեռ կենսագրությունները» հին աշխարհի մեծածավալ կենսագրական ժողովածու է և արժեքավոր պատմական աղբյուր, որի նշանակությունը հատկապես մեծ է՝ շնորհիվ նրա, որ Պլուտարքոսը հաճախ օգտագործել է այժմ մասնակիորեն պահպանված կամ կորսված սկզբնաղբյուրներ[35]։ Յուրաքանչյուր զույգ կենսագրություն բաղկացած է նախաբանից, հույն և հռոմեացի գործիչների կենսագրություններից, ինչպես նաև նրանց համեմատությունից, թեև ոչ բոլոր զույգերի համար նախաբաններն ու համեմատական բաժինները կազմվել կամ պահպանվել են։

«Զուգահեռ կենսագրությունները» պահպանվել են գրեթե ամբողջությամբ։ Բացի մեր օրեր հասած 22 զույգից (այդ թվում՝ մեկ տետրադից), Պլուտարքոսը գրել է նաև Էպամինոնդասի և Սցիպիոն Էմիլիանի զույգ կենսագրություն, որոնք չեն պահպանվել։ Այսպիսով, տվյալ շարքի կերպարների ընդհանուր քանակը սկզբնապես կազմել է 48։ Ավանդաբար համարվում է, որ կենսագրությունները սկզբից ի վեր հրապարակվել են զույգերով, սակայն «Զուգահեռ կենսագրությունների» պապիրուսային մագաղաթների գտածոները այս տեսությունը կասկածի տակ են դրել։ «Բարոյախոսություններում» (Μoralia) նույնպես հանդիպում են հղումներ չպահպանված կենսագրությունների վրա։ Ենթադրվում է, որ Պլուտարքոսի հիշատակած այդ գործերից մի քանիսը կարող էին լինել միայն նախատեսված, սակայն չգրված, կամ գրված, բայց կորած՝ մինչ Լամպրիասի կազմած կատալոգի ստեղծումը։ Չգրված գործերի օրինակ է համարվում սպարտացի արքա Լեոնիդասի կենսագրությունը, որի մասին, Պլուտարքոսի խոսքերով, նա հույս ուներ գրել։ Նույնպես, Գայոս Մարիոսի կենսագրության մեջ արտահայտված ցանկությունը գրել Մետելլ Նումիդիականի կենսագրությունը, հավանաբար չի իրագործվել հեղինակի մահվան պատճառով[8]։ Ժան-Ժյուլ Անտուան Լեկոնտ դյ Նուիի «Դեմոսթենեսը սովորում է հռետորական վարպետություն» (1870 թ.) կտավը պատկերում է մի դրվագ Դեմոսթենեսի կենսագրությունից, ինչպես նկարագրում է Պլուտարքոսը․ «Անհստակ, շշնջուն խոսքը նա հաղթահարում էր՝ քարիկներ դնելով բերանը և այդպես անգիր կարդալով բանաստեղծների հատվածներ։ Ձայնը նա ամրապնդում էր վազքով, զրույցներով լեռնային բարձրացումներին, և այն բանում, որ առանց շունչ քաշելու արտասանում էր մի քանի տող կամ երկար նախադասություններ»[36]։ Պլուտարքոսի ընտրած հույների մեծ մասը ներկայացնում են հին Հունաստանի դասական ժամանակաշրջանը, ինչպես նաև դրան մոտ ոգով՝ ավելի ուշ շրջանի գործիչները [37]։ Հիմնական շեշտը դրված է քաղաքական և ռազմական գործիչների կենսագրությունների վրա։ Նույն համատեքստում դիտարկվում են նաև բազմակողմանի դեմքեր՝ Դեմոսթենեսը և Ցիցերոնը[38]։ Նշվում է նաև, որ ստեղծագործության մեջ բացակայում են արվեստի և փիլիսոփայության ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև Պլուտարքոսը հրաժարվել է ընդգրկել Ֆիլիպոս Մակեդոնացուն և հելլենիստական կենսագրությունների ժողովրդական հերոսներին[39]։

Ժանրի առանձնահատկություն

Չնայած այն հանգամանքին, որ այսօր Պլուտարքոսի «Համեմատական կենսագրությունները» ընդունված է համարել անտիկ կենսագրության օրինակելի նմուշներ, ժամանակակիցների աչքում այս երկը լիովին չէր տեղավորվում այդ դեռ բավականին նոր ժանրի կանոնների մեջ[40]։ Հունական գրականության հելլենիստական ժամանակաշրջանում ձևավորվել էին կենսագրության երկու տեսակ

  • Հիպոմնեմատիկական (պերիփատետիկ) կենսագրություն — տեղեկատու բնույթի գործ, որտեղ հնարավորինս ամբողջական ձևով ներկայացվում էին հերոսի ծագման, բնավորության, մարմնի կազմության, առողջության, սովորությունների, ճաշակի, մահվան հանգամանքների առանձնահատկությունները։ Սովորաբար դրանք տրվում էին ըստ բաժինների՝ հավելելով ասույթներ և անեկդոտներ հերոսի կյանքից[41]։
  • Ռետորիկական կենսագրություն — գովերգ (էնկոմիոն) կամ պարսավանք (փսոգոս)՝ նյութերի խիստ ընտրությամբ, որը ծառայում էր նախապես ընտրված հուզական տոնայնությանը և պահպանվում էր ամբողջ տեքստում[42]։

«Համեմատական կենսագրությունները» չէին պատկանում այս երկու տեսակներից որևէ մեկին[43]։ Պլուտարքոսը քննադատում էր հիպոմնեմատիկական կենսագրություններին բնորոշ մանրամասն փաստերի կուտակումը և չէր կիսում ռետորիկական կենսագրությունների բացահայտ կողմնակալությունը։ Նա չէր թաքցնում իդեալականացված հերոսների առանձին թերությունները և չէր դիվականացնում բացասական կերպարներին՝ Դեմետրիոսին և Անտոնիոսին, երբեմն անգամ առիթ օգտագործելով նրանց որոշ առաքինությունների գովաբանության համար[44]։ Ռետորիկական կենսագրություններին հատուկ միօրինակ հնչերանգը նույնպես օտար էր նրան․ դրա փոխարեն Պլուտարքոսը ազատորեն փոխում է չեզոք և դրամատիկ դրվագները[45]։ Կարծվում է, որ նա կենսագրական ժանրի մեջ տեղափոխել է նաև փիլիսոփայական երկխոսություններին և դիատրիբաներին (բանավեճային զրույցներին) բնորոշ որոշ մոտեցումներ[46]։ Հավանական է նաև, որ Կոռնելյուս Նեպոսի պահպանված կենսագրական ժողովածուի ազդեցությունը զգալի է եղել Պլուտարքոսի կերպարների ընտրության մեջ, սակայն միաժամանակ ընդգծվում են վերջինիս կարևոր նորարարությունները[47]։

Պլուտարքոսը միանշանակորեն հեռու էր պահում իրեն նաև պատմագրական ժանրից։ Նրա տեսակետները կենսագրության և պատմագրության տարբերությունների մասին արտահայտվում են Ալեքսանդր Մակեդոնացու կենսագրության նախաբանին վերաբերող ծրագրային հայտարարության մեջ: Մյուս կարևոր վկայությունը նրա «Հերոդոտոսի չարամտության մասին» տրակտատն է, որտեղ նա քննադատում է «պատմության հորը»՝ Հերոդոտոսին, այն բանի համար, որ նա բավարար ուշադրություն չէր դարձնում բարի գործերին և ազնիվ խոսքերին։

«Համեմատական կենսագրությունների» կենսագրական բնույթը համարվում է կարևոր՝ գործի նպատակներն ու խնդիրները հասկանալու համար։ Ընդհանուր առմամբ Պլուտարքոսը կենսագրությունները դիտում էր որպես ինքնակատարելագործման միջոց[48]։ Կենսագրությունները Պլուտարքոսի դաստիարակչական հայեցակարգի շրջանակներում դիտվում էին որպես բարոյական սկզբունքների գործնական պատկերացում և փորձի փոխանցման ձև՝ ոչ միայն դրական օրինակների միջոցով (որոնց կարելի է հետևել), այլև բացասական կերպարների միջոցով (Անտոնիոս, Դեմետրիոս, Ալկվիադես, Կորիոլանոս), որոնցից պետք է խուսափել[35][49][50]։ Քանի որ «Համեմատական կենսագրությունները» կենսագրական էին, այլ ոչ թե պատմագրական, հեղինակը հաճախ գրավոր կերպով թողնում էր պատմական տեսանկյունից կարևոր փաստեր, եթե դրանք չէին ծառայում իր դիդակտիկ նպատակներին կամ չէին օգնում հերոսի անհատականությունը բացահայտելուն։ Իր այս մոտեցումը Պլուտարքոսը մանրամասն բացատրում է Նիկիոսի կենսագրության նախաբանում[51]։ Կենսագրական մոտեցման հետևանքով Պլուտարքոսը մեծ ուշադրություն է դարձնում անձնական կյանքի «փոքր» փաստերին, սովորություններին, անեկդոտային դրվագներին՝ դրանք համարելով առավել խոսուն կերպարի բնութագրման համար[52]։ Հետևաբար, կան շեղումներ ներկայացման ժամանակագրական հաջորդականությունից[48]։ Պատմության ներքին կառուցվածքը պահպանվում է, և դրվագների հաջորդականության մեջ կարելի է տեսնել որոշակի օրինաչափություններ[53]։

Փորձերը՝ «Համեմատական կենսագրությունները» դիտելու որպես միասնական գաղափարական ուղղվածությամբ ստեղծագործությունների ցիկլ (օրինակ՝ պարտված հույների հաշտեցում հաղթած հռոմեացիների հետ կամ հռոմեական պատմության ներառումը հունական պատմության մեջ), չեն ստանում գիտական լայն աջակցություն։ Նման գաղափարական մեկնաբանությունները համարվում են երկրորդական՝ Պլուտարքոսի դաստիարակչական նպատակի համեմատ։.Ցիկլի հնարավոր երկրորդական նպատակներից մեկը կարող էր լինել նաև պատմական արարքների օրինակների (լատ. exempla) հավաքագրումը՝ հասարակական-քաղաքական գործիչների համար։

Քրոնոլոգիա
«Համեմատական կենսագրությունների» առանձին կենսագրությունների բացարձակ և հարաբերական քրոնոլոգիայի վերականգնումը բավականին բարդ խնդիր է։ Գործում բազմիցս հանդիպում են խաչաձև հղումներ դեպի նույն ցիկլի այլ՝ ավելի վաղ գրված կենսագրություններ, սակայն այս հղումները հաճախ հակասում են միմյանց[54]։ Այս խնդիրը լուծելու փորձ է կատարել Յոհաննես Մևալդտը՝ 1907 թվականին, նա ենթադրեց, որ առնվազն մի մասը կենսագրությունների հրատարակվել է փոքր խմբերով։ Չնայած Մևալդտի տեսության առանձին դրույթները ենթարկվել են քննադատության, ընդհանուր առմամբ այն ընդունվել է հետազոտողների կողմից[55]։ Այդպես, Մևալդտի եզրակացությունների և կենսագրությունների ներքին առանձնահատկությունների հիման վրա Քրիստոֆեր Փելլինգը պաշտպանում է այն տեսակետը, որ ուշ հռոմեական հանրապետության վեց գործիչների կենսագրությունները՝ Կրասոս, Պոմպեոս, Կեսար, Կատոն Կրտսեր, Բրուտոս և Մարկոս Անտոնիոս, գրվել են միաժամանակ[56]։Այս մոտեցումն ընդունվում է նաև ժամանակակից գիտնականների կողմից։

Որոշ կենսագրությունների համար հնարավոր է որոշել դրանց հարաբերական հերթականությունը մյուսների նկատմամբ։ Օրինակ՝ առաջին զույգ կենսագրությունները համարվում են Էպամինոնդասի և Սցիպիոնի կենսագրությունները, որոնք չեն պահպանվել։ Պլուտարքոսի ուղղակի հիշատակությունների հիման վրա հայտնի է, որ Դեմոսթենեսի և Ցիցերոնի զույգը եղել է հինգերորդը, Պերիկլեսի և Ֆաբիոս Մաքսիմուսի զույգը՝ տասներորդը, իսկ Դիոնի և Բրուտոսի զույգը՝ տասներկուսերորդը[57]։ Մի շարք կենսագրություններում հանդիպում են նաև բացարձակ քրոնոլոգիայի նշաններ։ Մասնավորապես՝ Նումայի կենսագրության մեջ հիշատակվում է Դոմիցիանոս կայսեր մահը, իսկ Պուբլիկոլայի և Էմիլիոս Պավլոսի կենսագրություններում այդ կայսեր հիշատակումների բնույթը ցույց է տալիս, որ այդ գործերը գրվել են նրա մահից հետո[58]։ Բացի այդ, կան մի քանի այլ վկայություններ, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ որոշ կենսագրություններ գրվել են մ.թ. 96-ից մինչև 110-ական թվականների կեսերը, տարբեր վստահության աստիճաններով[58]։

Աղբյուրներ

«Համեմատական կենսագրությունների» աղբյուրների հարցը եղել է բազմաթիվ հնագետների և հին աշխարհի մասնագետների ուսումնասիրության առարկա։ Քանի որ Պլուտարքոսի կենսագրությունները նվիրված էին տարբեր պատմական ժամանակաշրջանների գործիչների, նա օգտագործել է շատ հեղինակների աշխատություններ։ Ընդհանուր առմամբ, «Համեմատական կենսագրություններում» հիշատակված հեղինակների թիվը գնահատվում է շուրջ 135, որոնց մեծ մասը հունական հեղինակներ են։ Հին աշխարհում ընդունված էր, որ գրողները միշտ չէ, որ հստակ նշում էին իրենց աղբյուրները՝ հաճախ պարզապես հիշատակելով սկզբնաղբյուրի հեղինակի անունը։ Պլուտարքոսը բացառություն չէր․ նրա մեջբերումների ձևը և բնույթը միշտ չէ, որ հստակ պատկերացում են տալիս, թե որքան խորությամբ է նա ծանոթ եղել օգտագործած աշխատություններին։ Քանի որ նրա նախորդներից շատերի գործերը ամբողջությամբ չեն պահպանվել, հաճախ դժվար է պարզել՝ արդյոք Պլուտարքոսը դրանք կարդացել է ինքնուրույն, թե ճանաչել է այլ հեղինակների միջնորդությամբ։ 19-րդ դարի և 20-րդ դարի սկզբի ուսումնասիրություններում տարածված էր այն տեսակետը, որ Պլուտարքոսը իր կենսագրությունները գրել է՝ հիմնվելով միակ աղբյուրի վրա (գերմ. Einquellentheorie), և նույնիսկ մեջբերումներն է վերցրել այդ մեկ աղբյուրից[59][60]։ Սակայն աղբյուրների մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ այդ վարկածը սխալ է, և մինչև 1980-ական թվականները գիտական շրջանակներում այն լիովին մերժվեց[59]։

Պլուտարքոսի հունական կենսագրությունների հիմնական աղբյուրներն էին՝ ատտիդագիր հեղինակների աշխատությունները (հատկապես՝ հնագույն գործիչների կենսագրություններում), Հերոդոտոս՝ թեև Պլուտարքոսը նրան հղում է անում ընդամենը 6 անգամ, գիտնականները հաշվել են մոտ 50 հատված, օրինակ՝ Սոլոնի, Թեմիստոկլեսի և Արիստիդեսի կենսագրություններում, որոնք վերցված են հենց Հերոդոտոսից, Ֆանիոս Լեսբոսցի՝ 5 հղում Թեմիստոկլեսում և 2՝ այլ կենսագրություններում, Ստեսիմբրոտոս Ֆասոսցի՝ 12 հղում Թեմիստոկլեսի, Կիմոնի և Պերիկլեսի կենսագրություններում, Թուկիդիդես՝ 29 հղում, հիմնականում աթենացիների կենսագրություններում, Քսենոֆոնտ՝ 18 հղում, հատկապես սպարտացիների կենսագրություններում, Իսոկրատեսի աշակերտներ՝ Էφόրոս Կիմեացի և Թեոպոմպոս Խիոսցի, որոնց նկատմամբ բազմաթիվ հղումներ կան, Հերմիպպոս Սմիռնացի՝ 4 մեջբերում Դեմոսթենեսի կենսագրության մեջ, Կտեսիոս Կնիդացի և Դինոն Կոլոֆոնացի՝ հիմնական աղբյուրներ Պարսկաստանի մասին, հատկապես Արտաքսերքսեսի կենսագրությունում, Ֆիլիստոս Սիրակուզացի և Տիմեոս Տավրոմենիացի՝ աղբյուրներ Սիցիլիայի գործիչների և Նիկիայի Սիցիլիական արշավանքի վերաբերյալ, Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմագիրների խումբը՝ Արիստոբուլոս, Կալիսֆենես, Խարես, Օնեսիկրիտոս, Նեարխոս, ինչպես նաև «Օրագրությունները» (Էֆեմերիտե), Դյուրիդես Սամոսցի, Ֆիլարխոս, Հերոնիմոս Կարդիացի՝ բոլորն էլ տեղեկությունների աղբյուրներ հելլենիստական դարաշրջանի համար, Պոլիբիոս՝ աղբյուր հելլենիզմի և հռոմեա-հունական հարաբերությունների պատմության համար, Արիստոտելես (հավանաբար ոչ ուղղակիորեն, այլ Դիդիմոսի միջնորդությամբ)։ Բնօրինակ աղբյուրների շարքում առանձնանում են նաև սպարտական փաստաթղթերը,Սոլոնի բանաստեղծությունները, Դեմոսթենեսի խոսքերը, Ալեքսանդր Մակեդոնացու նամակները և այլ նյութեր[61]։ Պլուտարքոսը շատ պատասխանատու էր աղբյուրների ընտրության հարցում․ հունական կերպարների կենսագրություններում նա մեջբերել է հին հույն պատմիչների Ալեքսանդրյան դասական կանոնի ութ հեղինակներից յոթին։Օրինակ՝ Դեմոսթենեսի կենսագրությունում նա հղվում է 18 տարբեր պատմիչների և բանախոսների, իսկ Լիկուրգոսի կենսագրությունում՝ 16-ի։

Հռոմեական կենսագրությունների հիմնական աղբյուրները, բացի արդեն հիշատակված Պոլիբիոսից, եղել են նաև Պոսիդոնիոս Ապամեյացու (12 հղում), Դիոնիսիոս Հալիկառնասցու աշխատությունները (նրա վրա Պլուտարքոսը հղվում է չորս անգամ՝ ներառյալ Փիռոսին, որը դասվում է հույների շարքին, սակայն մի քանի տասնյակ հատվածներ Նումայի, Պուբլիկոլայի, Կորիոլանի և Կամիլոսի կենսագրություններում, հավանաբար, վերցված են հենց Դիոնիսիոսից), Յուբա II Մավրետանացի (վեց հղում Յուբային՝ որպես պատմիչի, և ևս երեք՝ Յուբային՝ որպես կերպարի), Տիտոս Լիվիոս (14 հղում, սակայն ենթադրվում է, որ Պլուտարքոսը կարող էր օգտվել նաև նրա «Պատմության» չպահպանված գրքերից)։Որոշ իրադարձությունների նկարագրության համար, հավանաբար, օգտագործվել են Գայոս Սալյուստիոս Կրիսպոսը և Գայոս Ասինիոս Պոլիոնը[56]։ Առանձին տեղ են զբաղեցնում սկզբնաղբյուրները՝ տարբեր հռոմեական գործիչների ինքնակենսագրական աշխատությունները, որոնց թվում առանձնանում են Սուլլայի «Հիշատակարանները» (12 հղում) և Գայոս Սեմպրոնիոս Գրաքխոսի աշխատությունները։

Պլուտարքոսի աշխատանքի մեթոդները աղբյուրների հետ պայմանավորված էին ոչ թե մաքուր պատմական խնդիրներով, այլ հերոսների անհատականության բացահայտման անհրաժեշտությամբ։ Պատմագրության մեջ հաճախ քննադատվում է հեղինակի ոչ քննադատական վերաբերմունքը օգտագործված աղբյուրների նկատմամբ[62]։ Միևնույն ժամանակ նա շատ հեռու է նաև աղբյուրների մեխանիկական վերարտադրումից։ Նույնիսկ այն դեպքերում, երբ նա ստիպված էր հենվել միայն մեկ աղբյուրի վրա, նրա պատմությունը հաճախ էականորեն տարբերվում է սկզբնաղբյուրից, ինչը պայմանավորված է նյութի մշակմամբ՝ մասնավորապես աննշան մասերի կրճատմամբ, կարևոր հատվածների ընդլայնմամբ, ինչպես նաև դրանց վերադասավորմամբ։ Երբեմն Պլուտարքոսը ցուցաբերում է էրուդիցիա և վարպետություն՝ վերլուծելով հակասական վկայությունները․ օրինակ՝ Գայոս Սեմպրոնիոս Գրաքխոսի և նրա հակառակորդ Գայոս Ֆանիոսի տեղեկությունները, Սուլլայի («Գայոս Մարիոսի հակառակորդի») «Հիշատակարանները» և Մարիոսին համակրող անհայտ հեղինակի գրվածքը։ Պլուտարքոսը չէր վախենում ցույց տալ այլընտրանքային տեսակետի գոյությունը որևէ հարցի շուրջ և հաճախ լրացնում էր պատմությունը այնպիսի մանրամասնություններով, որոնք կարևոր էին կերպարի բացահայտման համար։ Նշվում է, որ Պլուտարքոսի աղբյուրների հետ աշխատանքի մեթոդները արտացոլում են նրա հետազոտական հետաքրքրությունները, որոնք կապվում են նրա՝ հույն փիլիսոփայությանը լավ ծանոթ լինելու հետ․ վերջինս մեծ ուշադրություն էր դարձնում ճանաչողության տեսությանը և ճշմարտության սահմանման հարցին։ Ենթադրվում է, որ մեծ թվով մեջբերված աղբյուրները կապված են նրա կողմից ընթերցման ընթացքում կատարված նշումների (հին հունարեն՝ ὑπομνήματα [hypomnḗmata]) կազմման հետ․ կարճաժամկետ՝ մոմե տախտակների վրա, և երկարաժամկետ՝ պապիրուսային գլուխների վրա՝ ըստ թեմաների․ այս նշումները հետագայում օգտագործվել են տարբեր աշխատությունների գրառման ժամանակ[63][64]։ Նման նշումներ Պլուտարքոսը կարող էր վարել տարիներ շարունակ, քանի որ որոշ փաստեր, որոնք հիշատակվում են նրա վաղ շրջանի գործերում, հետագայում նա օգտագործել է կենսագրություններում։Արդեն առաջին կենսագրություններում հույն հեղինակը չի սահմանափակվել տարբեր աղբյուրներից քաղվածքների մեխանիկական միացմամբ։ Հետագայում, երբ իր նշումների գրքույկներից նույն հատվածը օգտագործում էր մի քանի կենսագրություններում, նա հարմարեցնում էր նյութը, տեղադրելով այն պատմության համատեքստում և ուղղելով ընթերցողի ուշադրությունը տարբեր մանրուքների վրա, որոնք կարևոր էին կերպարի ըմբռնման համար։ Քրիստոֆեր Պելինգը նշում է, որ քանի որ Պլուտարքոսը չուներ լատինական ստեղծագործությունների նախապես պատրաստված տետրեր, հռոմեացիների կենսագրությունները գրելու համար աղբյուրների հետ աշխատելու նրա մեթոդները որոշ չափով տարբերվում էին հույների կենսագրությունների մեթոդներից։ Պելինգը ընդգծում է, որ հունական կենսագրություններում աղբյուրների շրջանակը չափազանց լայն է և արտացոլում է լայնորեն կարդացած Պլուտարքոսի աշխարհայացքը (պոեզիայից և դրամայից մինչև պատմափիլիսոփայական աշխատություններ), մինչդեռ լատինական մշակույթի հետ նրա ոչ այնքան մոտիկ ծանոթությունը հատկապես ակնհայտ է պոեզիային, մասնավորապես՝ Էննիոսին, Կատուլլոսին, Վերգիլիոսին հղումների բացակայության դեպքում[56]։ Ընդգծվում է, որ Պլուտարքոսը զերծ չի եղել իրոնիայից կիսաառասպելական հերոսների կենսագրությունները վերականգնելու իր փորձերում[65]։

Նախաբաններ և համեմատություններ

22 զույգ կենսագրություններից 13-ը սկսվում են կարճ նախաբաններով (հին հունարեն՝ προοίμιον [proóimion]), որոնք վերաբերում են ողջ կենսագրական զույգին, այլ ոչ թե առաջին հերոսին․ ենթադրվում է, որ Թեմիստոկլես-Կամիլ զույգի դեպքում, որի սկիզբը վնասված է, նույնպես կարող էր լինել նախաբան։ Մնացած կենսագրությունները նախաբան չունեն։ Նախաբաններում առանձնացվում են երկու հիմնական մասեր՝ ընդհանուր և հատուկ։ Ընդհանուր մասում Պլուտարքոսը սովորաբար մեկնաբանում է կենսագրությունների նպատակներն ու ժանրային առանձնահատկությունները, խորհում է բարոյական թեմաների շուրջ, իսկ հատուկ (սովորաբար ավելի կարճ) մասում նշվում է հերոսների ընտրության պատճառը, ընդգծվում են նրանց նմանությունները և տրվում են մեկնաբանություններ, որոնք ձևավորում են կենսագրական զույգի ընդհանուր տոնայնությունը։

22 կենսագրական զույգերից 18-ը ավարտվում են համեմատություններով (հին հունարեն՝ σύγκρισις [sýnkrisis]) նկարագրված հերոսների միջև տարբերությունների և՝ ավելի փոքր չափով՝ նմանությունների մատնանշմամբ։ Համեմատությունները, որպես կանոն, ավելի երկար են, քան նախաբանները։ Երկար ժամանակ համեմատությունները դիտվում էին որպես լրացուցիչ տարրեր, մինչև որ 1956 թվականին Հարտմուտ Էրբսեն առաջարկեց այլընտրանքային տեսակետ՝ պնդելով դրանց կարևորությունը Պլուտարքոսի կողմից կենսագրական նյութի ընտրության թեմատիկ հիմքերի բացահայտման համար[66]։ Էրբսեի գաղափարները 1972 թվականին զարգացրեց Դոնալդ Ռասելը, որը, համաձայն լինելով համեմատությունների ցածր գեղագիտական արժանիքների և քիչ տեղեկատու լինելու գնահատականի հետ, այնուամենայնիվ ճանաչեց դրանք որպես հույն հեղինակի համեմատական-կենսագրական հայեցակարգի ամենակարևոր տարր։ Ենթադրվում է, որ Պլուտարքոսը կարող էր ավելի մանրամասն բացատրել իր նպատակներն ու խնդիրները համեմատությունների վերաբերյալ՝ իր չպահպանված առաջին կենսագրական զույգում։ Հույն հեղինակը համեմատական մոտեցում էր կիրառում նաև այլ գործերում․ օրինակ՝ «Կանանց առաքինությունների մասին» աշխատությունում նա զուգահեռներ էր անցկացնում մեծանուն հույն և հռոմեացի կանանց արժանիքների միջև՝ դրանք համեմատելով տղամարդկանց հետ։

Այլ կենսագրական աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Կեսարների կյանքը»

Լամպրիայի կատալոգում հիշատակվում են Պլուտարքոսի կողմից գրված ութ կենսագրություններ՝ առաջին հռոմեացի կայսրերի մասին՝ Օկտավիանոս Ավգուստից մինչև Վիտելիոս, որոնցից պահպանվել են միայն Գալբայի և Օտոնի կենսագրությունները: Ենթադրվում է, որ այս գործերը գրվել են որպես միասնական նախագծի մաս, որը որոշ չափով մոտ էր «Համեմատական կենսագրություններին» և դրանցից ժամանակագրորեն ավելի վաղ էր։ Այս ցիկլը պայմանականորեն կոչվում է «Կայսրերի կյանքեր», սակայն դրա իսկական անվանումը հայտնի չէ։ Երկու կենսագրական ժողովածուների միջև կան էական տարբերություններ։ Այսպես, Գալբայի և Օտոնի կենսագրությունները կառուցված են այլ կոմպոզիցիոն սկզբունքով, քան «Համեմատական կենսագրությունները»․ պատմությունը դրանցում ավելի քիչ մարդակենտրոն է, և դրանք ավելի շուտ ներկայացնում են կայսրական իշխանության անընդհատ պատմության հատվածներ, թեև առկա են նաև որոշ համեմատական տարրեր: Հնարավոր է, որ «Կայսրերի կյանքերը» նախատեսված էին հերթական ընթերցման համար, ինչպես որ «Համեմատական կենսագրությունները»՝ զույգերով: Իր առանձնահատկությունների պատճառով «Կայսրերի կյանքերը» համարվում են ավելի մոտ պատմագրական ժանրին, քան «Համեմատական կենսագրությունները»:

«Կեսարների կենսագրությունների» գրման ամսաթիվը հստակ չէ։ Սկսած 1901 թվականից, երբ գերմանացի ֆիլոլոգ Ֆրիդրիխ Լեոբելը «Կեսարների կենսագրությունների» առանձնահատկությունները համարեց Պլուտարքոսի փորձի պակասի նշան, այս գործերը համարվում են ավելի վաղ շարքը, քան «Համեմատական կենսագրությունները»: Տարբեր տարբերակների համաձայն՝ ժողովածուն գրվել է Վեսպասիանոսի (70-ական թվականներ) կամ Ներվայի կամ նույնիսկ Տրայանոսի (97-100) գահակալության տարիներին ,սակայն հետազոտողների շրջանում կա կոնսենսուս, որ կայսրերի կենսագրությունների գրումը նախորդել է զույգ կենսագրությունների կազմումին:

Նշվում է «Կեսարների կենսագրությունների» և հռոմեացի գրող Գայոս Սվետոնիոս Տրանկվիլոսի «Տասներկու կեսարների կյանքի» միջև ունեցած մոտությունը, այդ թվում՝ առանձին դեպքերի նկարագրության մեջ, ինչը ենթադրում է ընդհանուր աղբյուրների կամ նույնիսկ Պլուտարքոսի՝ Սվետոնիոսից օգտվելու հավանականությունը: Պլուտարքոսը տարբերվում է Սվետոնիոսից նրանով, որ չի ներառել Գայոս Յուլիոս Կեսարի կենսագրությունը: Նկատվում է Գալբայի և Օտոնի կենսագրությունների որոշ հատվածների ակնհայտ նմանությունը Տացիտի «Պատմությանը», ինչը, ամենայն հավանականությամբ, բացատրվում է նրանց մեկ ընդհանուր աղբյուրից օգտվելով․ քիչ հավանական է, որ մեկը մյուսին օգտագործած լինի: «Համեմատական կենսագրությունների» որոշ հատվածներ՝ Ցիցերոնի, Բրուտոսի և Մարկոս Անտոնիոսի կենսագրություններում, ինչպես նաև «Թագավորների և զորահրամանատարների խոսքեր» երկը, հնարավոր է՝ մոտ են կորած Օկտավիանոս Ավգուստոսի կենսագրության բովանդակությանը: Ենթադրվում է, որ Հոսեփոս Փլավիոսը կարող էր ծանոթ լինել «Կեսարների կենսագրություններին»․ նա մեկ անգամ նշել է, որ 68–69 թվականների իրադարձությունների մասին գրել են բազմաթիվ հույն և հռոմեացի հեղինակներ:

Առանձին կենսագրություններ

Բացի «Համեմատական կենսագրություններից» և «Կեսարների կենսագրություններից», Պլուտարքոսը գրել է նաև մի շարք առանձին կենսագրություններ, որոնք դժվար է հստակ որևէ շարքի վերագրել[67], hատկապես առանձնանում են նրա հայրենակից բեովտիացիների՝ Պլուտարքոսի համերկրացիների կենսագրությունները: Պահպանվել են միայն Սիկիոնցի Արատոսի և Արտաքսերքսի կենսագրությունները, իսկ Լամպրիայի ցուցակում նշված են ևս ութ կենսագրություններ՝ Սցիպիոն Աֆրիկացի, Հերակլ, Հեսիոդ, Պինդար, Կրատես, Դաիֆանտ, Արիստոմեն և Արատոս (հնարավոր է՝ համանուն բանաստեղծ): Արատոսի և Արտաքսերքսի կարճ կենսագրությունները ոչ մի կերպ կապված չեն միմյանց, բացի այբբենական հաջորդականությունից, սակայն ուշ հնագիտության շրջանում սկսել են շրջանառվել միասին: Կարծվում է, որ Արատոսի և Արտաքսերքսի առանձին կենսագրությունները գրվել են երկու կենսագրական շարքերի միջև, իսկ մնացածը՝ ավելի վաղ, դեռ «Կեսարների կենսագրություններից» առաջ:

Հիշատակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Walbank F. W. Encyclopædia Britannica
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Գերմանիայի ազգային գրադարանի կատալոգ (գերմ.)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Большая российская энциклопедия (ռուս.) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedija (хорв.) — LZMK, 1999. — 9272 p.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան. Երևան. 1983. էջեր 333–334.
  8. ↑ 8,0 8,1 Jones, 1966, էջ 70
  9. ↑ Brenk, 1987, էջ 255
  10. ↑ Jones, 1966, էջեր 73—74
  11. ↑ 11,0 11,1 Jones, 1966, էջ 73
  12. ↑ Jones, 1966, էջեր 71—73
  13. ↑ Боровский Я. М. Плутарх и его «Застольные беседы» // Плутарх. Застольные беседы. — Л.: Наука, 1990. — С. 394.
  14. ↑ «Плутарх, греческий моралист». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  15. ↑ Կաղապար:Plutarch2014
  16. ↑ Xenophontos S. Putarch // A Companion to Ancient Education / ed. by W. M. Bloomer. — Malden; Oxford: Wiley-Blackwell, 2015. — P. 335.
  17. ↑ «De musica». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  18. ↑ Introduction // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 18.
  19. ↑ «Проблемы» в виде вопросов и ответов на разные темы развились как самостоятельный жанр философской мысли благодаря Аристотелю и его ученикам[18].
  20. ↑ 20,0 20,1 Боровский Я. М. Плутарх и его «Застольные беседы» // Плутарх. Застольные беседы. — Л.: Наука, 1990. — С. 394—395.
  21. ↑ Боровский Я. М. Плутарх и его «Застольные беседы» // Плутарх. Застольные беседы. — Л.: Наука, 1990. — С. 397—400.
  22. ↑ Introduction // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 3—7.
  23. ↑ Titchener F. Plutarch's Table Talk: Sampling a Reich Blend. A Survey of Scholarly Appraisal // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 35—37.
  24. ↑ Introduction // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 4.
  25. ↑ 25,0 25,1 Боровский Я. М. Плутарх и его «Застольные беседы» // Плутарх. Застольные беседы. — Л.: Наука, 1990. — С. 395—396.
  26. ↑ Introduction // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 4—22.
  27. ↑ Introduction // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 2—3.
  28. ↑ Боровский Я. М. Плутарх и его «Застольные беседы» // Плутарх. Застольные беседы. — Л.: Наука, 1990. — С. 399.
  29. ↑ Titchener F. Plutarch's Table Talk: Sampling a Reich Blend. A Survey of Scholarly Appraisal // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 37.
  30. ↑ Introduction // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 18—19.
  31. ↑ Боровский Я. М. Плутарх и его «Застольные беседы» // Плутарх. Застольные беседы. — Л.: Наука, 1990. — С. 400.
  32. ↑ Introduction // The Philosopher's Banquet. Plutarch’s Table Talk in the Intellectual Culture of the Roman Empire / ed. by F. Klotz, K. Oikonomopoulu. — Oxford: Oxford University Press, 2011. — P. 15.
  33. ↑ Болдырев А. В. Плутарх // История греческой литературы / Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — Т. 3. — М.: Изд-во АН СССР, 1960. — С. 175—176.
  34. ↑ Соболевский С. И. Плутарх // Плутарх. Сравнительные жизнеописания: в 3 т. — Т. 1. — М.: Изд-во АН СССР, 1961. — С. 464.
  35. ↑ 35,0 35,1 Соболевский С. И. Плутарх // Плутарх. Сравнительные жизнеописания: в 3 т. — Т. 1. — М.: Изд-во АН СССР, 1961. — С. 464.
  36. ↑ Плутарх. Демосфен, 11 (перевод С. П. Маркиша).
  37. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 179—183
  38. ↑ Aalders, 1982, էջ 8
  39. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 178—181
  40. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 160
  41. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 119—121
  42. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 121—123
  43. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 122
  44. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 122—123
  45. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 124
  46. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 142—144
  47. ↑ Brenk, 1987, էջ 253
  48. ↑ 48,0 48,1 Stadter P. Preface // A Commentary on Plutarch’s Pericles. — Chapel Hill: The University of Northern Carolina Press, 1989. — P. LI—LII.
  49. ↑ Aalders, 1982, էջ 9
  50. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 180—182
  51. ↑ Соболевский С. И. Плутарх // Плутарх. Сравнительные жизнеописания: в 3 т. — Т. 1. — М.: Изд-во АН СССР, 1961. — С. 465—466.
  52. ↑ Соболевский С. И. Плутарх // Плутарх. Сравнительные жизнеописания: в 3 т. — Т. 1. — М.: Изд-во АН СССР, 1961. — С. 465.
  53. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 130—131
  54. ↑ Jones, 1966, էջ 66
  55. ↑ Jones, 1966, էջեր 66—67
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Pelling, 2002, էջեր 1—44
  57. ↑ Jones, 1966, էջ 68
  58. ↑ 58,0 58,1 Jones, 1966, էջ 69
  59. ↑ 59,0 59,1 Aalders, 1982, էջ 61
  60. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 19—22
  61. ↑ Stadter P. Preface // A Commentary on Plutarch’s Pericles. — Chapel Hill: The University of Northern Carolina Press, 1989. — P. LIX.
  62. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 169
  63. ↑ Соболевский С. И. Плутарх // Плутарх. Сравнительные жизнеописания: в 3 т. — Т. 1. — М.: Изд-во АН СССР, 1961. — С. 463.
  64. ↑ Stadter P. Preface // A Commentary on Plutarch’s Pericles. — Chapel Hill: The University of Northern Carolina Press, 1989. — P. XLV—XLVI.
  65. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 179
  66. ↑ Pelling, 2002, էջեր 349—364
  67. ↑ Аверинцев, 1973, էջ 203

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ռուբեն Մանասերյան, Տիգրան Մեծ, Հայաստանի պայքարը Հռոմի և Պարթևստանի դեմ, Երևան, 1987։
  • Ն. Մ. Խաչատրյան, Անտիկ գրականության պատմություն, Երևան, 2002

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Պլուտարքոս հոդվածին
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պլուտարքոս» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պլուտարքոս» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 9, էջ 332)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պլուտարքոս&oldid=10489397» էջից