Jump to content

Կոսովո

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կոսովո
(ալբ․՝ Republika e Kosovës, սերբ.՝ Република Косово)
Կոսովոյի դրոշ Զինանշան


Կարգավիճակունիտար պետություն, դեպի ծով ելք չունեցող պետություն, մասամբ ճանաչված պետություն և երկիր
Ներառում էPrizren Municipality?, Gjilan Municipality?, Mitrovica Municipality?, Prishtina City?, Peja Municipality?, Gjakova Municipality?, Ferizaj Municipality?, Rahovec Municipality?, Վուչիտրնի համայնք, Elez Han Municipality?, Deçan Municipality?, Istog Municipality?, Viti Municipality?, Obiliq Municipality?, Malishevë Municipality?, Dragash Municipality?, Štrpce Municipality?, Kaçanik Municipality?, Kamenica Municipality?, Zubin Potok Municipality?, Leposavić Municipality?, Ranilug Municipality?, Klina Municipality?, Suhareka Municipality?, Fushë Kosovë Municipality?, Drenas Municipality?, Podujeva Municipality?, Mamusha Municipality?, Junik Municipality?, Lipjan Municipality? և Gračanica Municipality?
Պետական լեզուալբաներեն և սերբերեն
ՄայրաքաղաքՊրիշտինա
Պետական կարգԽորհրդարանական հանրապետություն
Օրենսդիր մարմինԿոսովոյի Հանրապետության խորհրդարան
Երկրի ղեկավարՎյոսա Օսմանի
Կառավարության ղեկավարԱլբին Կուրտի
Մակերես10 908 կմ²
Ազգաբնակչություն1 586 659 մարդ (2024)[1]
ՀիմնEurope?
Հիմնադրված էփետրվարի 17, 2008 թ.
Արժույթեվրո
Կենտրոնական բանկԿոսովոյի Հանրապետության կենտրոնական բանկ
Ժամային գոտիUTC+1
Հեռախոսային կոդ+383
rks-gov.net​(ալբ.)​(անգլ.)​(սերբ.)

Կոսովոյի Հանրապետություն (ալբ․՝ Republika e Kosovës, սերբ.՝ Република Косово), մասամբ ճանաչված պետություն hարավարևելյան Եվրոպայում՝ Բալկանյան թերակղզում՝ Կոսովո աշխարհագրական տարածաշրջանում։

Համաձայն Սերբիայի Հանրապետության Սահմանադրության` Կոսովոյի տարածքը Սերբիայի մաս է և մտնում է նրա կազմի մեջ որպես Կոսովոյի և Մետոխիայի ինքնավար երկրամաս (սերբ.՝ Аутономна покрајина Косово и Метохија, կրճատ՝ սերբ.՝ Космет), սակայն, փաստացիորեն, Կոսովոն չի գտնվում Սերբիայի կառավարության վերահսկման ներքո։ Կոսովոյի հյուսիսային սերբաբնակ մասն էլ չի ենթարկվում Պրիշտինային։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սերբերենից մոտավոր թարգմանությամբ «Կոսովո» նշանակում է «սև կեռնեխների երկիր», իսկ «Մետոխիա» նշանակում է «եկեղեցական եերկիր» (սերբ.՝ kos-ը թարգմանվում է որպես «սև կեռնեխ», հուն․՝ μετοχή - «եկեղեցական հողաբաժին»)։ Ալբանացիները Կոսովոն բաժանում են «Դուկագինիի երկիր» (ալբ․՝ Rrafshi i Dukagjinit) և «Կոսովոյի երկիր» (ալբ․՝ Rrafshi i Kosova), սակայն օգտագործում են «Կոսովո» անվանումը Կոսովոյի և Մետոխիայի ողջ տարածքի նկատմամբ։ Քանի որ կրկնակի անունը ակտիվորեն օգտագործվել է Բալկանյան պատերազմներից հետո Սերբիայի և Մոնտենեգրոյի միջև պատմական տարածաշրջանի բաժանման ժամանակ (Կոսովոյի դաշտը մնաց Սերբիա, իսկ Մետոխիայի հիմնական մասը՝ Մոնտենեգրոյին։ )[2].

Սերբական ավանդույթը պնդում է տարածաշրջանի կրկնակի անվանումը, քանի որ, ըստ սերբական պատմագրության, Կոսովոյի պատմական շրջանն ընդգրկում է միայն Կոսովոյի Պոլկայի տարածքը և հարակից հողերը, իսկ Մետոխիան գտնվում է արևմուտքում՝ Ալբանիայի հետ սահմանին[3]։.

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի աշխարհագրություն
Լեռները Շար-Պլանինա զբաղեցնում են Կոսովոյի տարածքի մեկ տասներորդը[4].

Կոսովոն դեպի ծով ելք չունի և գտնվում է Հարավարևելյան Եվրոպայի Բալկանյան թերակղզու կենտրոնական մասում։ Նրա ընդհանուր մակերեսը կազմում է 10887 կմ²։ Երկրի տարածքը գտնվում է հյուսիսային լայնության 42-րդ և 43-րդ զուգահեռականների, ինչպես նաև արևելյան երկայնության 20-րդ և 22-րդ միջօրեականների միջև[5]։ Կոսովոյի ամենահյուսիսային կետը Բելոբերդա գյուղն է (հս․ լ․ 43°14'), ամենահարավայինը՝ Ռեստելիցա գյուղը (հս․ լ․ 41°56')։ Երկրի արևմտյան ծայրակետը Բոգա գյուղն է (արլ․ ե․ 20 ° 3 '), արևելյան ծայրակետը ՝ Դեսիվոյցա գյուղը (արլ․ ե․ 21 ° 44'): Կոսովոյի ամենաբարձր գագաթը Վելիկա Ռուդոկան է (2658 մ), իսկ Կոսովոյի ամենացածր կետը Սպիտակ Դրին գետն է (ծովի մակարդակից 297 մ բարձրության վրա)։ Կոսովոյի տարածքի մեծ մասում գերակշռում է լեռնային և բարձրլեռնային մակերևույթը։ Երկրի մակերևույթում գերակշռում են Պրոկլետիյե լեռնաանգվածը (Հյուսիսային Ալբանական Ալպեր) և Շար-Պլանինա լեռնաշղթան։ Հյուսիսային Ալբանական Ալպերը համարվում են Դինարյան լեռնաշխարհ երկրաբանական մասնը։ Նրանք գտնվում են Ալբանիայի և Չեռնոգորիայի հետ արևմտյան սահմանի մոտ։ Կոսովոյի հարավ-արևելքը հիմնականում զբաղեցնում են Շար-Պլանինա լեռները, որոնք սահմանային են Հյուսիսային Մակեդոնիայի հետ։ Հյուսիսային մասը զբաղեցնում են Կոպաոնիկի լեռները (2000 մ բարձրությունից)։ Բացի լեռնաշղթաներից, Կոսովոյի տարածքը զբաղեցնում են երկու մեծ հարթավայրեր՝ արևելքում Կոսովոյի հարթավայրը և արևմուտքում՝ Մետոչիայի հարթավայրը։

Կոսովոյի ֆիզիկական քարտեզ

Կոսովոյի հիդրոլոգիական պաշարները համեմատաբար փոքր են։ Կոսովոյի ամենաերկար գետերն են Սպիտակ Դրինը, Հարավային Մորավան և Իբարը։ Սիտնիցան՝ Իբարի վտակը, ամենախոշոր գետն է, որն ամբողջությամբ ընկած է Կոսովոյի տարածքում։ Ներոդիմկա գետը Եվրոպայում միակ օրինակն է գետերի բիֆուրկացիան, որոնք այս դեպքում թափվում են Սև և Էգեյան ծովեր։

Բուսական և կենդանական աշխարհ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեշկետ-է-Նեմունա ազգային պարկը ներկայացնում է Կոսովոյի բուսական և կենդանական աշխարհի բազմազան տեսակներ

Հարավարևելյան Եվրոպայում գտնվող Կոսովոյի բուսական և կենդանական աշխարհը ներառում է Եվրոպայի և Եվրասիայի բնորոշ տեսակներ։ Երկրում տարածված անտառները զբաղեցնում են տարածքի առնվազն 39%-ը։ Բուսական աշխարհագրության մեջ Կոսովոն զբաղեցնում է Բորեալ ենթաթագավորության շրջանի Իլլիրա նահանգը։ Բացի այդ, Բալկանյան խառն անտառներով նրա տարածքը հանդիսանում է Պալեարկտիկական բարեխառն լայնատերեւ և խառն անտառային էկոտարածաշրջանի մի մասը[6]։. Կոսովոյի կենսաբազմազանությունը պահպանվում է երկու ազգային պարկերում, 11 բնական արգելոցներում և 103 այլ պահպանվող տարածքներում[7]։ Կոսովոյի ֆլորան ներկայացված է անոթավոր բույսերի ավելի քան 1800 տեսակով, իսկ երկրի ֆլորայի տեսակների ընդհանուր թիվը գնահատվում է 2500-ից ավելի[8][9]։ Այս բազմազանությունը երկրաբանության և ջրաբանություն բարդ փոխազդեցության արդյունք է, որը ստեղծել է բուսական աշխարհի բազմազանության կենսամիջավայրերի լայն շրջանակ։ Թեև Կոսովոն զբաղեցնում է Բալկանյան թերակղզու ընդհանուր տարածքի միայն 2,3%-ը, բայց բուսական աշխարհի առումով այն ունի Բալկանյան բուսական աշխարհի 25%-ը և եվրոպական բուսական աշխարհի մոտ 18%-ը[8]։ Կոսովոյի կենդանական աշխարհը ներկայացված է լայն տեսականիով[10]։ Երկրի արևմուտքում և հարավ-արևելքում գտնվող լեռները հիանալի միջավայր են ապահովում մի քանի հազվագյուտ կամ անհետացող տեսակների համար, ներառյալ գորշ արջերը, լուսանները, վայրի կատուները, գայլերը, աղվեսները, վայրի այծերը, այծյամները և եղջերուները[11]։ Ընդհանուր առմամբ, Կոսովոյում գրանցվել է թռչունների 255 տեսակ, ներառյալ գիշատիչ թռչունները, ինչպիսիք են բերկուտը,բլրային արծիվ և տափաստանային արծիվը, որոնք հիմնականում հանդիպում են լեռներում։

Կլիմա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի կլիման
Պաշալորայի ձնածածկ գագաթը, տեսարան Բրեզովիցայից

Կոսովոյի մեծ մասը գտնվում է կլիմայի ցամաքային մարզում՝ միջերկրածովյան և ալպյան ազդեցություններով[12][13]։ Կլիմայի վրա ուժեղ ազդեցություն ունի արևմուտքում Ադրիատիկ ծովի, հարավում Էգեյան ծովի հարևան լինելը, իսկ հյուսիսում՝ եվրոպական հսկայական ցամաքը։ Կոսովոյի ամենացուրտ շրջանները արևմուտքում և հարավ-արևելքում գտնվող լեռնային շրջաններն են, որտեղ գերակշռում է ալպյան կլիման։ Ամենատաք շրջանները գտնվում են հիմնականում երկրի ամենահարավային շրջաններում՝ Ալբանիայի սահմանին մոտ, որը բնութագրվում է միջերկրածովյան կլիմայով։ Միջին ամսական ջերմաստիճանը տատանվում է 0 °C (հունվար) մինչև 22 °C (հուլիս)։ Տարեկան միջին տեղումների քանակը տատանվում է տարեկան 600-1300 մմ-ի սահմաններում և հավասարաչափ բաշխված է ամբողջ տարվա ընթացքում։ Կոսովոյի դաշտը և Իբարի հովտի շրջանները, որոնք գտնվում են հյուսիս-արևելքում, ունեն ավելի չոր կլիմա՝ տարեկան մոտ 600 մմ ընդհանուր տեղումներով, որոն էլ մեծ ազդեցություն ունի ցամաքային օդային զանգվածների ձևավորման վրա, որոնց պատճառով ձմեռներն ավելի ցուրտ են և ամառները շատ շոգ։ Հարավ-արևմուտքում Մետոխին (Դուկագինի) գտնվում է միջերկրածովյան կլիմայի ազդեցության տակ՝ ավելի տաք ամառներով և մի փոքր ավելի մեծ տեղումներով (տարեկան 700 մմ), ձմռանը առատ ձյան տեղումներով։ Արևմուտքում՝ Պրոկլետիեի, հարավում՝ Շար - Պլանինիի և հյուսիսում՝ Կոպաոնիկի լեռնային շրջանները բնութագրվում են բարձր տեղումներով (տարեկան 900-1300 մմ) ալպյան կլիմայով՝ կարճ և զով ամառներով և ցուրտ ձմեռներով։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի պատմություն

Միջնադար և նոր ժամանակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնում ժամանակակից Կոսովոյի տարածքը բնակեցված էր իլլիական ծագում ունեցող ցեղերով։ 6-րդ դարում այստեղ հաստատվել են սլավոններ, որոնք մասամբ ուծացվել են՝ մասամբ հռոմեականացված բնակչությանը տեղահանելով ծովափնյա քաղաքներ, իսկ վլահներին՝ լեռներ։ IX դարում սլավոնական բնակչությունն ընդունեց քրիստոնեությունը։ IX դարից մինչև XII-րդ դարերը Կոսովոյի տարածքին տիրանալու համար մշտական պայքար էր մղվում հարևան պետությունների՝ Բյուզանդիայի, Բուլղարիայի և սերբական երկու իշխանությունների՝ Ռասկայի (Կոսովոյից և Մետոխիայից հյուսիս և հյուսիս-արևմուտք) և Դուկլայի միջև (ժամանակակից Մոնտենեգրոյի տարածքը)։ 13-րդ դարում Ռասկան դարձավ թագավորություն, իսկ հյուսիսային Կոսովոյի Պեկ քաղաքը դարձավ Սերբիայի միտրոպոլիտի նստավայրը։ Աստիճանաբար Կոսովոն դարձավ Սերբիայի կրոնական, քաղաքական և մշակութային կենտրոնը։ Այստեղ հիմնվել են բազմաթիվ վանքեր ու եկեղեցիներ, իսկ Սերբ թագավորների պալատները գտնվում էին Պրիզրեն և Պրիշտինա քաղաքներում։ Կոսովոյի տնտեսական և մշակութային ծաղկումն ընկավ Ստեֆան Դուշանի (1331-1355) օրոք։ 1336 թվականին Պեկի միտրոպոլիտը ստացել է պատրիարքի կարգավիճակ։ Սակայն Ստեֆանի մահից հետո նրա պետությունը արագորեն քայքայվեց։ Կոսովոյի տարածքում ձևավորվեցին տեղական ֆեոդալների մի քանի անկայուն պետական կազմավորումներ։ Միևնույն ժամանակ սկսվեց ինտենսիվ զավթողագործություն դեպի Օսմանյան կայսրության Բալկաններ։ Այնուամենայնիվ, Կոսովոյի դաշտում տեղի ունեցած ճակատամարտը դարձավ Սերբիայի ազգային միասնության և անկախության համար պայքարի խորհրդանիշ։

1454 թվականին Կոսովոյի տարածքը վերջնականապես գրավեցին թուրքերը։ Նվաճման, ավանդական հողային հարաբերությունների և առևտրային կապերի քայքայման, նոր հարկերի ներդրման և գյուղացիության ստրկացման արդյունքում Կոսովոյի տնտեսությունը քայքայվեց, ամայացան ամբողջ շրջաններ։ Սկսվեց սերբերի առաջին զանգվածային արտագաղթը Կոսովոյից։ Տեղի արիստոկրատիան հեռացվեց մուսուլմանների կողմից, այդ թվում՝ իսլամ ընդունած սլավոնների կողմից, առաջացավ ազգային և կրոնական ճնշման գործոն։ Սկսվեց սերբ բնակչության արտահոսքը հարթավայրերից դեպի լեռներ և Օսմանյան կայսրության սահմաններից դուրս։ 15-17-րդ դարերում ազգային միասնության և սերբական մշակույթի գլխավոր կենտրոնը ուղղափառ եկեղեցին էր՝ Պեչի պատրիարքության գլխավորությամբ։ 17-րդ դարի վերջին ավստրո-թուրքական պատերազմի ժամանակ Կոսովոյի տարածքը ազատագրվեց ավստրիական զորքերի կողմից՝ տեղի սերբ բնակչության աջակցությամբ։ Սակայն 1690 թվականին թուրքական հարձակման արդյունքում ավստրիացիները ստիպված հեռացվեցին Սերբիայից։ Անկախության հասնելու հույսի կորուստը հանգեցրեց 1690 թվականին սերբերի մեծ գաղթը։ Պեկի պատրիարք Արսենի Չարնոևիչի կոչով 30000 սերբ ընտանիք լքեց Հին Սերբիան, որը ներառում էր նաև Կոսովոյի դաշտային շրջանը և տեղափոխվեց Դանուբ՝ դեպի Ավստրիական միապետության տարածք, որտեղ նրանք կազմեցին Ռազմական սահմանը։ Ուղղափառ բնակչության արտահոսքը շարունակվել է 18-րդ դարում՝ 1735-1737 թվականների պատերազմում ավստրիացիների պարտությունից հետո։ Սերբերի զգալի մասի հեռանալուց հետո ազատագրված Կոսովոյի հողերում սկսվեց ալբանացիների վերաբնակեցումը, որոնք տեղափոխվել էին կենտրոնական Ալբանիայից՝ Սեւ Դրինա գետի շրջանից։ 17-րդ դարի երկրորդ կեսին սկսվում է ալբանական շրջանների տնտեսության վերելքի սկիզբը և Ալբանիայից ներգաղթյալների ազդեցության ուժեղացումը կայսրությունում։ Կոսովոյի ցածրադիր շրջանների ալբանական գաղութացումը հանգեցրեց սերբ-ալբանական առճակատմանը։ 18-րդ դարում սերբական ազգային-ազատագրական շարժման կենտրոնը տեղափոխվեց Հյուսիսային Սերբիա, 1766-ին լուծարվեց Պեչի պատրիարքությունը, և ուղղափառ եկեղեցու հելլենականության ընդհանուր հաջող քաղաքականությունը հանգեցրեց նրան, որ նա կորցրեց իր առաջնորդական դերը պայքարում։ անկախության համար։ 19-րդ դարի սկզբին Սերբիայի հյուսիսային շրջաններում ձևավորվեց Սերբական իշխանությունը՝ կենտրոնը Բելգրադում, որը ձեռք բերեց լայն ինքնավարություն, իսկ Կոսովոն և Հին Սերբիայի մյուս շրջանները մնացին թուրքերի տիրապետության տակ։ 19-րդ դարում Կոսովոյում սերբական ազգային շարժման անկումը ուղեկցվեց ալբանական ազատագրական շարժման առաջացմամբ և արագ զարգացմամբ։ Տարածաշրջանի ալբանացի բնակչության մասնաբաժինը անշեղորեն աճել է և 19-րդ դարի կեսերին գերազանցել 50%-ը։ Կոսովոն դարձավ ալբանական կրթության և ալբանացիներով բնակեցված բոլոր հողերը Օսմանյան կայսրության կազմում մեկ ինքնավար միավորում միավորելու համար պայքարի կենտրոններից մեկը։ 19-րդ դարի վերջին համասերբական բուռն գրգռվածությունը, ինչպես նաև 1879 թվականին անկախություն ձեռք բերած Սերբիայի և Չեռնոգորիայի, ինչպես նաև Բուլղարիայի, Հունաստանի և Ավստրո-Հունգարիայի կողմից թուլացող կայսրության հողերի նկատմամբ հավակնությունները հանգեցրին ալբանացիների համախմբմանը՝ Պրիզրենի լիգայի ղեկավարությամբ (1878), իսկ ավելի ուշ՝ Պեյի լիգան (1899), որոնց գործունեության հիմնական կենտրոնը Կոսովոն էր։ 1910 թվականին Կոսովոյում զանգվածային ապստամբություն բռնկվեց երիտթուրքական կառավարության կենտրոնացման քաղաքականության դեմ։ Ռուս և սերբ դիվանագետները նշել են, որ XIX-XX դդ. Կոսովոյի սերբերի նկատմամբ ալբանացիների բռնությունների աճ է գրանցվել[14]։

XX դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1941 թվականի օգոստոսին ստեղծված Մեծ Ալբանիան ներառում էր Մետոխիան և կենտրոնական Կոսովոն

1912-1913 թվականների Բալկանյան պատերազմների արդյունքում Կոսովոյի տարածքի մեծ մասը մտավ Սերբիայի կազմի մեջ (հյուսիս-արևմուտքում մի փոքր տարածք միացվեց Մոնտենեգրոյին)։ Միաժամանակ ստեղծվեց անկախ ալբանական պետություն։ Տարածաշրջանում ալբանա-սլավոնական հակասությունների սրմանը նպաստեց այն փաստը, որ էթնիկ ալբանացիների կեսից ավելին մնացել է Ալբանիայի սահմաններից դուրս։ Բացի այդ, տարածքային փոփոխությունները նշանավորեցին էթնիկ միգրացիայի նոր փուլի սկիզբը, այլ շրջաններից սերբերը սկսեցին տեղափոխվել Կոսովո, ինչը խրախուսվեց Սերբիայի կառավարության կողմից, իսկ ալբանացիների մի մասը արտագաղթեց երկրից դուրս:Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ 1915 թվականին սերբական բանակի պարտությունների արդյունքում Կոսովոյի տարածքը գրավեցին Ավստրո-Հունգարիայի և Բուլղարիայի զորքերը։ Ալբանացիները պատերազմում հիմնականում աջակցում էին Կենտրոնական տերություններին և մասնակցում սերբերի դեմ մղվող մարտերին։ 1918 թվականի ամռանը և աշնանը սերբական զորքերը կրկին գրավեցին Կոսովոն, իսկ պատերազմի ավարտին շրջանը մտավ սերբերի, խորվաթների և սլովենների թագավորության կազմում (1929 թվականից՝ Հարավսլավիա)։ Հարավսլավիայի շրջանակներում ալբանական հարցը պահպանեց իր արդիականությունը։ Ալբանացի ազգայնականները պարտիզանական պատերազմ սկսեցին Կոսովոն Ալբանիային միացնելու համար, մինչդեռ կառավարությունը խրախուսում էր տարածաշրջանի գաղութացումը Չեռնոգորիայի գյուղացիների կողմից։ Միջպատերազմյան ժամանակաշրջանում մի քանի տասնյակ հազար ալբանացիներ լքեցին Կոսովոն։ Հարավսլավիայի Դաշնային Ժողովրդական Հանրապետության 1946 թվականի սահմանադրության համաձայն՝ Կոսովոյի և Մետոհիայի ինքնավար նահանգը ձևավորվել է Սերբիայի Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում։ Տիտոն, հույս ունենալով, որ Ալբանիան կընդգրկվի Հարավսլավիայի կազմում, խրախուսեց ալբանացիների վերաբնակեցումը Կոսովոյում և, ընդհակառակը, սահմանափակեց սերբ բնակչության վերադարձի հնարավորությունները։ ՀՍՖՀ-ում Կոսովոն միշտ ունեցել է չզարգացած շրջանի կարգավիճակ և դաշնային կենտրոնից ստացել է սուբսիդիաներ և արտոնյալ վարկեր։ 1970-ականներից Կոսովոն դարձել է այդ վարկերի հիմնական ստացողը Հարավսլավիայի շրջաններից։ 1976-1980 թվականներին տնտեսապես թերզարգացած հանրապետություններին և տարածաշրջաններին վարկավորման դաշնային հիմնադրամը Կոսովոյին հատկացրել է 2847,6 հազար հարավսլավական դինար, մինչդեռ Բոսնիա և Հերցեգովինան ընդամենը 2352,5 հազար դինար, Մակեդոնիան՝ 1662,9 հազար դինար, Չեռնոգորիան՝ 831 հազար դինար։ Վարկերը մարզին տրամադրվել են 1966-1990 թվականներին 15 - 19,5 տարի ժամկետով տարեկան 2,1 - 9,0 %[15]։ Արդյունքում, թեև Կոսովոն տնտեսական զարգացմամբ զիջում էր Հարավսլավիայի մյուս շրջաններին, սակայն այստեղ կենսամակարդակը զգալիորեն ավելի բարձր էր, քան հարևան Ալբանիայում, ինչը նպաստեց այնտեղից փախստականների հոսքին։ Ալբանացիները չէին ցանկանում միաձուլվել սերբական հասարակությանը, բայց փոխարենը ծնելիության բարձր մակարդակի և համախմբվածության պատճառով նրանք դուրս մղեցին բնիկ բնակչությանը[15]։ Նաև 1960-ականներին ալբանացիների և սերբերի մասնաբաժինների հարաբերակցությունը նահանգում արդեն 9:1 էր[16]։ Չնայած Կոսովոյի ինքնավարության աստիճանական ընդլայնմանը, ալբանացի բնակչության շրջանում մեծացավ անկախության ցանկությունը և կողմնորոշվելու դեպի Էնվեր Խոջայի ռեժիմը հարևան Ալբանիայում։ 1968 թվականին ալբանացի արմատականների բողոքի ալիքը տարածվեց տարածաշրջանով։ Պայքարը ստացավ կուսակցական բաժանումների ձև՝ Սերբիայի կոմունիստների միության և Կոսովոյի կոմունիստների միության միջև։ Նույն թվականին շրջանի իշխանությունները ալբանացիների մեծամասնության կողմից չօգտագործելու պատրվակով նրա անունից հանեցին «Մետոհիջա» բառը, սակայն պաշտոնապես տարածաշրջանը պահպանեց իր հին անվանումը ևս 6 տարի՝ մինչև 1974 թվականը, երբ նոր Սահմանադրություն ընդունվեց։ ընդունված, և «սոցիալիստ» բառը (Կոսովոյի Սոցիալիստական Ինքնավար Նահանգ), այս տարբերակը չեղարկվեց Միլոշևիչի կողմից 1989 թ։ Նոր Սահմանադրությամբ Կոսովոյի ինքնավարությունը զգալիորեն ընդլայնվեց։ Տարածաշրջանը վետոյի իրավունքով ընդունեց իր ներկայացուցչին Հարավսլավիայի նախագահությունում, ալբաներենը դարձավ պաշտոնականներից մեկը, և բացվեց ալբանական միջնակարգ և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ստեղծման հնարավորությունը։ Այնուամենայնիվ, Կոսովոն շարունակում էր մնալ ինքնավար մարզ Սերբիայի կազմում։ 1981 թվականին մարզում տեղի ունեցան զանգվածային ուսանողական ցույցեր՝ պահանջելով Կոսովոյին Հարավսլավիայի կազմում լիարժեք հանրապետության կարգավիճակ շնորհել, ինչը հանգեցրեց արյունալի բախումների և ճնշվեցին դաշնային զորքերի կողմից։ Սերբա-ալբանական առճակատումը նոր մակարդակի հասավ. սերբերը ենթարկվեցին խտրականության տեղական իշխանությունների կողմից, ազգամիջյան բախումները հաճախակիացան, ալբանական ազգային շարժումը արմատականացավ, սերբերի մոտ աճեցին հակաալբանական տրամադրությունները։ 1986 թվականին հրապարակվեց սերբ մտավորականության մի մասի առաջին հանրաքվեն, որը կոչ էր անում «ոչալբանացնել» Կոսովոն։ Սերբա-ալբանական հակամարտությունը սրվեց այն բանից հետո, երբ 1988 թվականին Սերբիայում իշխանության եկավ Սլոբոդան Միլոշևիչը, ով ազգայնական հռետորաբանության միջոցով կարողացավ լայն ժողովրդականություն ձեռք բերել սերբ բնակչության շրջանում Հարավսլավիայի փլուզման սկզբի համատեքստում:Նրա արդյունքներով Կոսովոյում խորհրդարանը ցրվեց, դադարեցվեց պետական ռադիոյի և հեռուստատեսության հեռարձակումը ալբաներենով, սկսվեցին ալբանացիների հեռացումները պետական կառույցներից, իսկ որոշ ուսումնական հաստատություններում դադարեցվեց ալբաներենով ուսուցումը։ Ի պատասխան՝ սկսվեցին զանգվածային գործադուլներ, բողոքի ցույցեր, ազգամիջյան բախումներ։ 1990 թվականին Կոսովոյում արտակարգ դրություն հայտարարվեց։ Այնուամենայնիվ, ալբանացիների մոտ անջատողական նկրտումները գնալով աճում էին։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 22-ին հռչակվեց Կոսովոյի անկախ Հանրապետության ստեղծումը, այնուհետև անցկացվեց չթույլատրված (ալբանական համայնքի շրջանում) անկախության հանրաքվե (87% մասնակցությամբ քվեարկածների 99%-ը քվեարկեց անկախության օգտին) և նախագահական։ ընտրություններ, որոնց ժամանակ նախագահ ընտրվեց Իբրահիմ Ռուգովան։ Կոսովոյի Հանրապետության անկախությունը Ալբանիան ճանաչել է 1991 թվականի հոկտեմբերի 22-ին[17]։ Սկսվեց անջատականների զինված կազմավորումների ստեղծումը, որոնք 1996 թվականին միավորվեցին Կոսովոյի ազատագրական բանակի կազմում։ Տարածաշրջանում սկսվեց պարտիզանական-ահաբեկչական պատերազմ, որի զոհերն էին Հարավսլավիայի հարյուրավոր քաղաքացիներ, պաշտոնյաներ և զինվորականներ։ Սկզբում անջատողականների դեմ պայքարում էին միայն ոստիկանական ստորաբաժանումները, սակայն 1998 թվականին Հարավսլավիայի բանակը մտավ ռազմական գործողությունների մեջ։ Պատերազմն ուղեկցվել է զանգվածային բռնաճնշումներով, խաղաղ բնակչության սպանություններով և էթնիկ զտումներով։ Ալբանական աշխարհազորայինները ոչնչացրել են ուղղափառ մշակույթի բազմաթիվ հուշարձաններ։ Պատերազմն ուղեկցվել է զանգվածային բռնաճնշումներով, խաղաղ բնակչության սպանություններով և էթնիկ զտումներով։ Ալբանական աշխարհազորայինները ոչնչացրել են ուղղափառ մշակույթի բազմաթիվ հուշարձաններ։ 1999 թվականին ՆԱՏՕ-ն միջամտեց ռազմական գործողություններին,Հարավսլավիայի քաղաքներն ու ռազմական օբյեկտները ենթարկվեցին զանգվածային ռմբակոծությունների։ Մոտ կես միլիոն, հիմնականում ալբանացիներ, մնացին անօթևան։ Արդյունքում Սերբիայի կառավարությունը ստիպված եղավ համաձայնել Կոսովոյում ՆԱՏՕ-ի KFOR-ի ռազմական թեկնածուների մուտքին և տարածաշրջանը ՄԱԿ-ի վերահսկողության տակ անցնելու հետ, որն իրականացվեց ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 1244 բանաձև[2][18][19]։ Կոսովոյում ՄԱԿ-ի առաքելության ժամանակավոր վարչակազմի ստեղծումից հետո Սերբիայի տարածքում մնացին զգալի թվով փախստականներ՝ հիմնականում սերբերից և գնչուներից։ Սերբիական տվյալներով նրանց թիվը 2002 թվականին կազմել է 277 հազար։

XXI դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականի հոկտեմբերի 23-ին ժամանակավոր վարչակազմի վերահսկողությամբ Կոսովոյում անցկացվեցին խորհրդարանական ընտրություններ։ Ձայների մեծ մասը (47%) ստացել է Կոսովոյի դեմոկրատական լիգային (առաջնորդը՝ Իբրահիմ Ռուգովա, չափավորներ)։ Կոսովոյի դեմոկրատական կուսակցությունը (առաջնորդը՝ նախկին դաշտային հրամանատար Հաշիմ Տաչի) ստացել է ձայների 27%-ը։ Կոսովոյի ազատագրական բանակի մեկ այլ նախկին հրամանատար Ռամուշ Հարադինայը գլխավորել է «Ալյանս հանուն Կոսովոյի ապագայի» կուսակցությունը։ Բոլոր ալբանական կուսակցությունները պաշտպանել են տարածաշրջանի անկախությունը։ Կոսովոյի սերբերի ճնշող մեծամասնությունը անտեսել է ընտրությունները՝ քվեարկել է մոտ 900 մարդ, այսինքն՝ Սերբիայի բնակչության 1%-ից պակասը։ Նրանց կարծիքով, նահանգում ընտրությունների անցկացման համար նորմալ պայմաններ չեն ստեղծվել, ինչի ապացույցն է 2004 թվականի մարտի արյունահեղությունը, երբ անկարգությունների ու ջարդերի արդյունքում զոհվել է 19 մարդ, 4000 սերբեր և այլ ոչ ալբանացիներ կորցրել են իրենց տները, հարյուրավոր մարդիկ։ այրվել են տներ, ավերվել են տասնյակ ուղղափառ եկեղեցիներ, տաճարներ և վանքեր[20]։ Կոսովոյի խորհրդարանում տեղերի թիվը բաշխված է ըստ էթնիկական գծերի։ Էթնիկ ալբանացիներն ունեն 100 մանդատ 120-ից, մնացածը վերապահված են ազգային փոքրամասնություններին, այդ թվում 10-ը՝ սերբերին։ Կոսովոյի նախագահն ու կառավարությունն ընտրվում են խորհրդարանի կողմից։ ՄԱԿ-ի առաքելության ժամանակավոր վարչակազմը ներառում էր ոստիկանությունը և արդարադատության համակարգը, քաղաքացիական կառավարումը, քաղաքացիական ինստիտուտների ձևավորումը և ժողովրդավարացումը, տնտեսական վերակառուցումը և տնտեսական զարգացումը։ Աստիճանաբար ներքին վարչակազմի գործառույթները փոխանցվեցին Կոսովոյի իշխանություններին։ Դեկտեմբերի 6-ին Կոսովոյի կառավարությունը գլխավորել է Ռամուշ Հարադինայը։ 2005 թվականի մարտին նա հրաժարական տվեց։ Նրան փոխարինեց ավելի չափավոր Բայրամ Կոսումին։ 2006 թվականի հունվարին Իբրահիմ Ռուգովայի մահից հետո Ֆաթմիր Սեյդիուն ընտրվեց նախագահ, իսկ նախկին դաշտային հրամանատար Ագիմ Չեկուն կրկին դարձավ վարչապետ։ 2006 թվականի նոյեմբերին Չեկուն ոչ պաշտոնական այցով գտնվում էր Մոսկվա՝ ՌԴ Պետդումայի միջազգային հարաբերությունների հանձնաժողովի հրավերով, որտեղ բանակցություններ էր վարում ՌԴ ԱԳՆ-ում[21], ինչպես նաև ռուս պատգամավորների հետ, ովքեր կոչ արեցին ալբանացիներին, ղեկավարությունը Բելգրադի հետ անմիջական շփումների համար[22][23] Կոսովոյի խորհրդարանում տեղերի թիվը բաշխված է ըստ էթնիկական հատկանիշների։ էթնիկ ալբանացիներն ունեն 100 մանդատ 120-ից, մնացածը վերապահված են ազգային փոքրամասնություններին, այդ թվում 10-ը՝ սերբերին։ Կոսովոյի նախագահն ու կառավարությունն ընտրվում են խորհրդարանի կողմից։ ՄԱԿ-ի առաքելության ժամանակավոր վարչակազմը ներառում էր ոստիկանությունը և արդարադատության համակարգը, քաղաքացիական կառավարումը, քաղաքացիական ինստիտուտների ձևավորումը և ժողովրդավարացումը, տնտեսական վերակառուցումը և տնտեսական զարգացումը։ Աստիճանաբար ներքին վարչակազմի գործառույթները փոխանցվեցին Կոսովոյի իշխանություններին։ Դեկտեմբերի 6-ին Կոսովոյի կառավարությունը գլխավորել է Ռամուշ Հարադինայը։ 2005 թվականի մարտին նա հրաժարական տվեց։ Նրան փոխարինեց ավելի չափավոր Բայրամ Կոսումին։ 2006 թվականի հունվարին Իբրահիմ Ռուգովայի մահից հետո Ֆաթմիր Սեյդիուն ընտրվեց նախագահ, իսկ KLA-ի նախկին դաշտային հրամանատար Ագիմ Չեկուն կրկին դարձավ վարչապետ։ 2006 թվականի նոյեմբերին Չեկուն ոչ պաշտոնական այցով գտնվում էր Մոսկվա՝ ՌԴ Պետդումայի միջազգային հարաբերությունների հանձնաժողովի հրավերով, որտեղ բանակցություններ էր վարում ՌԴ ԱԳՆ-ում[21], ինչպես նաև ռուս պատգամավորների հետ, ովքեր կոչ արեցին ալբանացիներին, ղեկավարությունը Բելգրադի հետ անմիջական շփումների համար[22][23] 2008 թվականի հունվարի 9-ից Կոսովոյի կառավարությունը գլխավորում է Կոսովոյի ազատագրական բանակի նախկին դաշտային հրամանատար Հաշիմ Թաչին։ Սկզբում, Կոսովոյին վերաբերող մասով, համաշխարհային հանրությունը փորձեց կիրառել «ստանդարտները կարգավիճակից առաջ» բանաձևը, որը ենթադրում էր կոնսենսուսի հասնել բոլոր քաղաքական ուժերի և էթնիկ խմբերի միջև և միայն դրանից հետո՝ տարածաշրջանի կարգավիճակի որոշում։ Այս քաղաքականությունը, սակայն, չհանգեցրեց սերբերի վերադարձին գավառ, ոչ էլ բռնությունների դադարեցմանը։ 2005 թվականի հոկտեմբերին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը կոչ արեց սկսել բանակցությունները տարածաշրջանի կարգավիճակի շուրջ։ 2006 թվականի հունվարի 31-ին արտաքին գործերի նախարարների (Ռուսաստան, ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Գերմանիա, Իտալիա, ԵՄ և ՆԱՏՕ) մակարդակով Կոսովոյի հարցով կոնտակտային խմբի նիստում ընդունվել է հայտարարություն, համաձայն որի՝ «որոշելիս. Կոսովոյի կարգավիճակը, անհրաժեշտ է լիովին հաշվի առնել Կոսովոյի խնդրի բնույթը, որը ձևավորվել է Հարավսլավիայի փլուզման, դրան հաջորդած հակամարտությունների, էթնիկական զտումների և 1999 թվականի իրադարձությունների, ինչպես նաև դրա երկարատև մնալու արդյունքում։ միջազգային կառավարման ներքո՝ ՄԱԿ-ի 1244 բանաձեւի հիման վրա։Նախարարները կոչ են արել բոլոր ջանքերը գործադրել Կոսովոյի շուրջ համաձայնության հասնելու համար արդեն 2006թ. Ռուսաստանը դեմ էր կարգավորման կոնկրետ պայմանների սահմանմանը, ինչպես Սերբիան։ Համաձայնեցվել են բանակցությունների երեք հիմնական սկզբունքները. Կոսովոն չի կարող վերադարձվել սերբական վարչակազմին, չի կարող մասնատվել և չի կարող միացվել այլ պետության։ Ֆինլանդիայի նախկին նախագահ Մարտի Աhտիսաարին նշանակվել է Կոսովոյի խնդրի կարգավորման միջազգային միջնորդների ղեկավար։ Կոսովոյի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունները սերբերի և կոսովցի ալբանացիների միջև սկսվել են 2006 թվականի փետրվարի 20-ին Վիեննայում ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի հատուկ ներկայացուցիչ Մարտի Ախտիսաարիի միջնորդությամբ։ Ալբանիայի դիրքորոշումը Կոսովոյի լիակատար և անվերապահ անկախություն պահանջելն էր։ Սերբիան հույս ուներ գոնե պաշտոնական վերահսկողություն պահպանել Կոսովոյի նկատմամբ և պնդեց, որ Կոսովոյի սերբերը կոմպակտ բնակության վայրերում ունենան ինքնակառավարում առողջապահության, կրթության, իրավական և սոցիալական ծառայությունների, ինչպես նաև անվտանգության հարցերում։ Բանակցությունների իրավական հիմքը մնաց 1244 բանաձևը, որը, մասնավորապես, պարունակում էր «Հարավսլավիայի Դաշնային Հանրապետության ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության անձեռնմխելիության» հաստատումը և ոչ ավելին, քան «Հարավսլավիայի կազմում էական ինքնավարության տրամադրումը»[23]:2008 թվականի փետրվարի 16-ին Եվրամիությունը հավանություն տվեց Եվրամիության օրենքի գերակայության առաքելությունը Կոսովոյում առաքելության տեղակայմանը Կոսովոյում։

2008 թվականի փետրվարի 17-ին Կոսովոյի խորհրդարանը միակողմանիորեն հռչակեց Կոսովոյի անկախությունը[24]։ Մարտի 4-ին Կոսովոյի սերբերը, բողոքելով նահանգի անկախության դեմ, քայլեր ձեռնարկեցին և գրավեցին ալբանական դատարանի շենքը։ Շենքը ներխուժել է մոտ 200 մարդ, և նրանք շենքը պահել են 3 օր։ Մարտի 17-ին ՄԱԿ-ի 500 հոգանոց ուժեղացված ուժերը ետ գրավեցին շենքը և ձերբակալեցին 53 մարդու։ Սակայն, երբ ձերբակալվածներին տեղափոխել են ՄԱԿ-ի շարասյունով, սերբերի ամբոխը հարձակվել է նրա վրա և քարեր, մոլոտովի կոկտեյլներ և նռնակներ նետել նրա վրա։ Ընդհանուր առմամբ վիրավորվել է 42 զինվոր, 2 մեքենա մեծ վնաս է կրել։ Դրանից հետո ՄԱԿ-ի զորքերին հրահանգ է տրվել լքել շրջանի հյուսիսում գտնվող սերբական անկլավը[25]։. В ночь на вторник один украинский миротворец скончался[26] Ուկրաինացի մեկ խաղաղապահ մահացել է երեքշաբթի գիշերը[27]։ 2009 թվականի նոյեմբերի 15-ին Կոսովոյում անցկացվեցին առաջին մունիցիպալ ընտրությունները անկախության հռչակումից հետո։ Հաղթանակը տարել է Կոսովոյի Դեմոկրատական կուսակցությունը՝ վարչապետ Հաշիմ Թաչին։ Երկրորդ տեղը զբաղեցրել է Կոսովոյի դեմոկրատական լիգայի մրցակիցները՝ նախագահ Ֆաթմիր Սեյդիուի գլխավորությամբ։ Երրորդը Կոսովոյի ապագայի դաշինքն էր՝ Կոսովոյի ազատագրական բանակի հիմնադիրներից Ռամուշ Հարադինայի գլխավորությամբ[28]։ 2009 թվականի դեկտեմբերին Հաագայի միջազգային դատարանում սկսվեցին Կոսովոյի անկախության միակողմանի հռչակման օրինականության վերաբերյալ լսումները։ 2010 թվականի հուլիսի 22-ին Արդարադատության միջազգային դատարանը ճանաչեց Կոսովոյի իշխանությունների՝ Սերբիայից անկախություն հռչակելու որոշման օրինականությունը[28]։ 2010 թվականի հոկտեմբերի 15-ին երկիրը պատմության մեջ առաջին քաղաքական ճգնաժամն էր. Կոսովոյի դեմոկրատական լիգան՝ նախկին նախագահ Ֆաթմիր Սեյդիուի գլխավորությամբ, որոշեց դուրս գալ իշխող կոալիցիայից[29]։ Ճգնաժամը սկսվեց հոկտեմբերին, երբ երկրի սահմանադրական դատարանը որոշեց, որ երկրի նախագահը չի կարող միաժամանակ լինել կուսակցության ղեկավար։

2011 թվականի մարտի 8-ին Բրյուսելում կայացան Կոսովոյի պատմության մեջ Սերբիայի հետ առաջին բանակցությունները։ Կոսովոյի քաղաքական կարգավիճակը չի քննարկվել։ Բելգրադի դիրքորոշումը՝ Կոսովոյում սերբական համայնքի կյանքի բարելավում։ Պրիշտինայի դիրքորոշումը՝ Սերբիայի հետ հարաբերությունների կարգավորում։ 2011 թվականի հուլիսին հակամարտություն ծագեց ինքնահռչակ Կոսովոյի Հանրապետության իշխանությունների և Կոսովոյի սերբերի միջև՝ Կենտրոնական Սերբիայի հետ տարածաշրջանի սահմանի երկու անցակետերի վերահսկողության համար, որը Կոսովոյի իշխանությունները համարում են պետական։ Փաստորեն, KFOR-ի ուժերը նույնպես դուրս եկան Կոսովոյի կողմից։ Հակամարտությանը նախորդել են Պրիշտինայի և Բելգրադի միջև մաքսային կարգավորման վերաբերյալ անհաջող բանակցությունները։ 2013 թվականի ապրիլի 19-ին Բրյուսելում Սերբիայի վարչապետ Իվիցա Դաչիչը և Կոսովոյի վարչապետ Հաշիմ Տաչին նախաստորագրեցին հարաբերությունների կարգավորման սկզբունքների մասին համաձայնագիր։ Դա վերաբերում է Հյուսիսային Կոսովոյի սերբական համայնքների կարգավիճակին և գործառույթներին, բայց ոչ բուն Կոսովոյի կարգավիճակին։ Համաձայնագիրը նախատեսում է Կոսովոյի սերբական համայնքների նոր միասնական համայնքի/ասոցիացիայի ձևավորում, որը պետք է վերահսկի տնտեսական զարգացման, կրթության, առողջապահության, քաղաքային և գյուղատնտեսության ոլորտները։ Համաձայնագիրը նախատեսում է Կոսովոյի սերբական համայնքների նոր միասնական համայնքի/ասոցիացիայի ձևավորում, որը պետք է վերահսկի տնտեսական զարգացման, կրթության, առողջապահության, քաղաքային և գյուղատնտեսության ոլորտները։ Այս ասոցիացիային կարող են լրացուցիչ լիազորություններ տալ Կոսովոյի «կենտրոնական իշխանությունները»։ Կոսովոյի սերբական մասի ոստիկանական ստորաբաժանումները պետք է ամբողջությամբ ինտեգրվեն Կոսովոյի մեկ ծառայության մեջ, սակայն Կոսովոյի սերբը պետք է ղեկավարի ոստիկանության տարածքային բաժինը, որը վերահսկողության տակ կառնի չորս սերբական համայնքներ (Հյուսիսային Միտրովիցա, Զվեջան, Զուբին Պոտոկ և Լեպոսավիչ)։ Հյուսիսային Կոսովոյի դատական համակարգը պետք է ինտեգրվի Կոսովոյին և գործի Կոսովոյի օրենսդրության համաձայն, սակայն Կոսովսկա Միտրովիցա քաղաքի սերբական մասում պետք է ստեղծվի առանձին շրջանային դատարան։ Նախատեսվում է, որ 2013 թվականին Եվրոպայում անվտանգության եւ համագործակցության կազմակերպության աջակցությամբ կանցկացվեն սերբական մունիցիպալիտետների ղեկավարության ընտրություններ։ Սերբիան և Կոսովոն պայմանավորվել են չխոչընդոտել ԵՄ-ին միմյանց անդամակցելու գործընթացը։ Համաձայնագիրը ԵՄ աջակցությամբ կյանքի կոչելու համար պետք է ստեղծվի համատեղ կոմիտե[30]։ Սերբական շատ ընդդիմադիր կուսակցություններ, Սերբական ուղղափառ եկեղեցին, ազգայնական շարժումները և Կոսովոյի սերբերը դեմ են Կոսովոյի գործարքին՝ որպես դավաճանություն ազգային շահերին[31]։ 2015 թվականին Կոսովոյում չորս շաբաթ շարունակվող բողոքի ցույցեր են տեղի ունեցել։ Բրյուսելյան համաձայնագրերի կնքումից հետո Կոսովոյի Հանրապետության փաստացի անկախության ձեռքբերման գործընթացը արագացավ։ 2016 թվականին Եվրամիության օրենքի գերակայության առաքելությունը Կոսովոյում մաքսային հսկողությունը հանձնեց Կոսովոյի իշխանություններին, բայց միևնույն ժամանակ առաքելությունը խոստացավ օգնել նրանց խորհուրդներով[32]։ Ավելին, Սերբիայի իշխանությունների հայտարարությունները Կոսովոյի Հանրապետության իշխանությունների հասցեին դարձան, թերեւս, շատ ավելի մեղմ և տարածաշրջանի անկախությունը ճանաչելու անհրաժեշտության ակնարկներով։ Օրինակ՝ 2016 թվականին Սերբիայի վարչապետ Ա.Վուչիչը ասել է, որ այն ժամանակ Կոսովոյի խնդրի միակ լուծումը կլինի Սերբիայի կողմից Կոսովոյի Հանրապետության անկախության ճանաչումը, բայց դա անհնար է, և դա տեղի չի ունենա[33]։ 2022 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Կոսովոյի նախագահ Վյոսա Օսմանին, վարչապետ Ալբին Կուրտին և խորհրդարանի նախագահ Գլաուկ Կոնյուֆզան ստորագրել են Եվրամիությանն անդամակցելու դիմումը[34]։

Կարգավիճակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Կոսովոյի անկախության հռչակագիր և Կոսովոյի բաժանում
Տե՛ս նաև՝ Կոսովոյի միջազգային իրավական կարգավիճակը և Բողոքի ցույցեր ընդդեմ Կոսովոյի անկախության (2008)

Признание независимости Косова в мире:      Կոսովո      Անկախությունը ճանաչող պետություններ      Պետություններ, որոնք հայտարարել են, որ պատրաստվում են ճանաչել անկախությունը      Պետություններ, որոնք հայտարարել են չեզոքություն կամ հետաձգել են ճանաչումը      Պետություններ, որոնք մտահոգություն են հայտնել անկախության միակողմանի հռչակման կապակցությամբ      Պետություններ, որոնք հայտարարել են չճանաչման մասին Սերբիայի սահմանադրության համաձայն՝ Կոսովոն Սերբիայի մաս է՝ որպես Կոսովոյի և Մեթոխիայի ինքնավար նահանգ, որի խորհրդարանը չունի անհրաժեշտ լիազորություններ՝ անջատվելու համար[35][36]։

2008 թվականի փետրվարի 18-ին Աֆղանստանը, Թայվանը և եվրոպական մի շարք երկրներ առաջինը ճանաչեցին Կոսովոյի անկախությունը։ Առաջինը նման որոշում կայացրեց Ֆրանսիան, իսկ հետո դրան միացան Մեծ Բրիտանիան ու Իտալիան։ Նույն օրը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ-ում ճանաչվեց Կոսովոյի անկախությունը։ Միաժամանակ Իսպանիան, ինչպես նաև Կիպրոսը, Հունաստանը, Սլովակիան, Բուլղարիան, Ռումինիան, Չինաստանը և Ռուսաստանը դեմ են արտահայտվել տարածաշրջանի անկախության ճանաչմանը[37]։ 2008 թվականի փետրվարի 19-ին Բուլղարիան մտափոխվեց և հայտարարեց, որ ապագայում կճանաչի Կոսովոյի ինքնիշխանությունը[38]։ Փետրվարի 20-ին Գերմանիան նույնպես ճանաչեց Կոսովոյի ինքնիշխանությունը։ Սերբիայի և անջատումը չճանաչած պետությունների տեսանկյունից Կոսովոյի կարգավիճակն այս պահին Սերբիայի ինքնավար մարզն է, որը միակողմանիորեն հռչակել է իր անկախությունը, որոշ երկրների կողմից ճանաչվել է որպես անկախ պետություն և ստանալով ռազմական աջակցություն։ ՆԱՏՕ-ի զորքերը, որոնք դեմ են Սերբիայի տարածքային ամբողջականության վերականգնմանը և Կոսովոյում և Մեթոխիայում սահմանադրական կարգի հաստատմանը։ Ի պատասխան անկախության հռչակման՝ Սերբիայի խորհրդարանը միաձայն որոշում ընդունեց չեղյալ համարել Կոսովոյի տարածաշրջանային խորհրդարանի փետրվարի 18-ի որոշումը[39]։ Նմանատիպ որոշում է կայացրել Սերբիայի կառավարությունը (փետրվարի 17)՝ հայտարարությունը Սերբիայի սահմանադրության խախտում համարելով։ Կոսովոյի Հանրապետությունը անվանվել է «կեղծ պետություն Սերբիայի տարածքում», և քրեական գործեր են հարուցվել հանրապետության ղեկավարների դեմ։ Սերբիան հետ է կանչել նաև ԱՄՆ-ի, Գերմանիայի և Մեծ Բրիտանիայի դեսպաններին։ 2008 թվականի հունիսի 28-ին ստեղծվեց Կոսովոյի Սերբիայի ասամբլեան՝ նահանգի հյուսիսային մաս գտնվող տեղական խորհրդարանը, որը չի վերահսկվում ալբանացիների կողմից։ Նոր խորհրդարանին աջակցել են Սերբիան և Ռուսաստանը, մինչդեռ ԱՄՆ-ը, ԵՄ ղեկավարությունը և ինքնահռչակ Կոսովոյի Հանրապետության իշխանությունները այն հայտարարել են ոչ լեգիտիմ։ 2010 թվականի հուլիսի 22-ին Արդարադատության միջազգային դատարանը ճանաչեց, որ Կոսովոյի անկախության հռչակումը չի հակասում միջազգային իրավունքի նորմերին[40]։ Մեկ օր անց՝ հուլիսի 23-ին, Ուկրաինայի կառավարությունը պաշտոնական հայտարարություն արեց, որ չի ճանաչում Կոսովոյի անկախությունը[41]։ 2011 թվականի փետրվարի 4-ին Կոսովոյի անկախությունը ճանաչած երկրների թիվը հասավ 75-ի[42], իսկ 2012 թվականի դեկտեմբերի 24-ին Պակիստանի ճանաչմամբ[43] այս թիվը հասավ ՄԱԿ-ի անդամ 98 երկրների և գերազանցեց թվի կեսը։ այս կազմակերպության անդամների։ 2014 թվականի օգոստոսի 14-ին ՄԱԿ-ի անդամ երկրների թիվը, որոնք ճանաչել են Կոսովոյի անկախությունը, կազմել է 108[44]. 27 февраля 2017 года число стран — членов ООН, признавших независимость Косова, достигло 114[45] 2017 թվականի փետրվարի 27-ին ՄԱԿ-ի անդամ երկրների թիվը, որոնք ճանաչել են Կոսովոյի անկախությունը, հասել է 114-ի[45]։

Ճանաչման արձագանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2020 թվականի մարտի 2-ին Սիերա Լեոնեն դարձավ 18-րդ երկիրը, որը արձագանքեց Կոսովոյի անկախության ճանաչմանը[46], իսկ ավելի վաղ՝ 2019 թվականի նոյեմբերի 13-ին, Նաուրուն դարձավ 17-րդ երկիրը[53], որը արձագանքել էր Կոսովոյի անկախության ճանաչմանը։ Մինչ այդ անկախությունը ճանաչել են՝ Սողոմոնյան կղզիները, Կոմորյան կղզիները, Գրենադան, Դոմինիկան, Սուրինամը, Լիբերիան, Սան Տոմե և Պրինսիպին, Մադագասկարը, Գվինեա-Բիսաուն, Բուրունդին, Տոգոն, Պալաուն, Պապուա Նոր Գվինեան, Լեսոթոն, ՀԱՀ-ը[47]։

Սերբական և ալբանական հավակնություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնում ժամանակակից Կոսովոյի տարածքը բնակեցված էր իլիական ծագում ունեցող ցեղերով։ 6-րդ դարում այստեղ հաստատվել են սլավոնները, որոնք մասամբ ձուլվել են, իսկ հռոմեականացված բնակչությանը մասամբ տեղափոխել են ծովափնյա քաղաքներ, իսկ վալախներին՝ լեռներ։

Կոսովոն Սերբիայի կազմում 14-րդ դարում միջնադարյան սերբական պետության կենտրոնը գտնվում էր Կոսովոյի և Մեթոխիայի տարածքում, իսկ 13-րդ դարի վերջից մինչև 1767 թվականը այստեղ (Պեչ քաղաքի մոտ) գտնվում էր սերբ պատրիարքի գահը։ Ներկայումս տարածաշրջանը լի է ինչպես միջնադարի, այնպես էլ նոր դարաշրջանի ուղղափառ ճարտարապետության հուշարձաններով։ Մասնավորապես, այստեղ են գտնվում սերբական ուղղափառ եկեղեցու Վիսոկիե Դեկանի, Գրաչանիցա, Պեչի պատրիարքարանի հարգված վանքերը։ Կոսովոն մեծ դեր խաղաց սերբական ինքնության և ազգային միասնության ձևավորման գործում։ 1389 թվականին նրա տարածքում տեղի ունեցավ Կոսովոյի ճակատամարտը, որը դարձավ սերբական հայրենասիրության և անկախության համար պայքարի խորհրդանիշ, իսկ Պեչի պատրիարքությունը՝ Սերբիայի ժամանակաշրջանում։ Գտնվել է Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ, ծառայել է որպես սերբական մշակույթի և ազգային շարժման գլխավոր կենտրոն։ 17-րդ դարի վերջին - 18-րդ դարի սկզբին, սակայն, զգալի թվով սերբեր լքեցին Կոսովոյի տարածքը, իսկ ալբանացիները սկսեցին տեղափոխվել ազատագրված հողեր։ Ալբանիայի բնակչության մասնաբաժինը աստիճանաբար աճեց և 19-րդ դարի կեսերին այն գերազանցեց 50%-ը։ XVIII-XIX դարերում սերբական ազգային շարժման կենտրոնը տեղափոխվեց Հյուսիսային Սերբիա, որտեղ 1817 թվականին ստեղծվեց ինքնավար, իսկ 1878 թվականից՝ անկախ սերբական իշխանություն, իսկ Կոսովոն դարձավ ալբանական ազգային շարժման առաջատար կենտրոնը և առանցքը։ Սերբերի հավակնությունները Կոսովոյի և Մեթոխիայի նահանգի նկատմամբ հիմնված են պատմական իրավունքի սկզբունքների վրա։ Ալբանացիներն իրենց հերթին պնդում են էթնիկական իրավունքի գերակայությունը, թեև փորձում են նաև պատմական հիմք բերել իրենց պնդումների տակ (կան և՛ իլիական, և՛ ժամանակակից ալբանական էթնոսի թրակական ծագման տեսությունը)։ 2-րդ դարում Պտղոմեոսը հայտնում է, որ ալբաններն ապրում էին հին Դարդանիայի և Մակեդոնիայի լեռներում։ Ժամանակակից Կոսովոյի տարածքում էր գտնվում 2-րդ դարում հիմնադրված հռոմեական Ուլպիանա քաղաքը։

Սերբերի կոմպակտ բնակության վայրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Հյուսիսային Կոսովո և Սերբական անկլավներ Կոսովոյում

Իրականում, Հյուսիսային Կոսովոն, որտեղ գերակշռում են սերբերը, չեն ենթարկվում ոչ սերբական իշխանություններին, քանի որ դա կանխում է ՄԱԿ-ի խաղաղապահ զորախումբը, ոչ էլ մասամբ ճանաչված Կոսովոյի Հանրապետությունը[48]։ Բացի Հյուսիսային Կոսովոյից, կան մի շարք սերբական անկլավներ, որոնք շրջապատված են հիմնականում ալբանական բնակչությամբ տարածքներով։ Ամենամեծ անկլավներն են Շտրպցեի և Նովե Բրդոյի մունիցիպալիտետները, ինչպես նաև Գրաչանիցա, Կլոկոտ-Վրբովաց և Ռանիլուգ նոր մունիցիպալիտետները, որոնք ձևավորվել են Ումնիկ միջազգային վարչակազմի կողմից և Սերբիայի կողմից չեն ճանաչվել։ Ներկայում սերբական անկլավների ամենակարևոր խնդիրները անվտանգության և մատակարարման խնդիրներն են։ Սերբական բնակավայրերի պաշտպանությունն իրականացնում է KFOR-ը։

Կոսովոն որպես միջազգային նախադեպ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2007 թվականի հոկտեմբերին՝ բանակցությունների վերջնաժամկետից մեկ ամիս առաջ, Սերբիայի վարչապետ Վոյսլավ Կոշտունիցան հայտարարեց[49]։

Կոսովոն և Մեթոխիան չեն կարող լինել ՆԱՏՕ-ի գավաթը, և քանի դեռ գոյություն ունի ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը, Սերբիայի միջազգայնորեն ճանաչված սահմանները կմնան անփոփոխ։

Ըստ ԱՄՆ կառավարությունների և ԵՄ որոշ պետությունների[50][51] Կոսովոյում իրավիճակը եզակի է, և նրա անկախության ճանաչումը չպետք է նախադեպ լինի այլ ինքնահռչակ սուբյեկտների համար։ Որպես Կոսովոյի եզակիության հիմնավորում՝ ԱՄՆ պետքարտուղար Կոնդոլիզա Ռայսը նշել է հետևյալ գործոնների համակցությունը՝ Հարավսլավիայի փլուզման ընդհանուր համատեքստը, էթնիկ զտումները և Կոսովոյի քաղաքացիական բնակչության դեմ իրականացված հանցագործությունները, և նահանգի երկարատև շրջանը ՄԱԿ-ի կառավարման ներքո[52]։

Քաղաքական-վարչական միավոր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վարչատարածքային բաժանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանում

Կոսովոյի Հանրապետությունը բաժանված է 7 շրջանների՝ բաղկացած 30 մունիցիպալիտետներից։ Ամենամեծ քաղաքներն են Պրիշտինան՝ մոտ 500 հազար մարդ բնակչությամբ[53] և մոտ 110 հազար բնակչությամբ Պրիզրենը[54]։

Քաղաքական կառուցվածքը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի Հանրապետության քաղաքականություն

Կոսովոյի Հանրապետությունը հռչակվում է որպես բազմակուսակցական խորհրդարանական հանրապետություն։ Իշխանությունն իրականացնում են Սահմանադրությանը համապատասխան գործող օրենսդիր, գործադիր և դատական ինստիտուտները։ Վեհաժողովի և նախարարների միջև օրենսդրական գործառույթները բաշխվում են իրենց իրավասության շրջանակներում։ Կառավարությունն իրականացնում է գործադիր իշխանությունը և բաղկացած է վարչապետից՝ որպես ղեկավար, փոխվարչապետներից և տարբեր նախարարությունների ղեկավարներից։ Դատական իշխանությունն իրականացնում են Գերագույն դատարանը և ստորադաս դատարանները, սահմանադրական դատարանը և նրանցից անկախ դատախազական մարմինները։ Կան նաև Սահմանադրությամբ և օրենքով սահմանված բազմաթիվ անկախ ինստիտուտներ, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմիններ[55]։

Տնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի Հանրապետության տնտեսություն

Կոսովոյում լիգնիտի (շագանակագույն ածուխ) պաշարները աշխարհի համեմատ Бульвар Билла Клинтона в Приштине 1999 թվականից ի վեր Կոսովոն ՀՆԱ-ի կայուն աճ է գրանցել։ 2008-2012 թվականների համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի ժամանակ. Կոսովոն Եվրոպայի այն 4 երկրներից մեկն էր, որոնց տնտեսությունը կայուն աճ էր գրանցում՝ տարեկան միջինը 4,5%[56]։

Ընդ որում, ՀՆԱ-ի ավելի քան 70%-ը ծառայությունների ոլորտն է։ Գնաճը ցածր է[57]։ Գործազրկության մակարդակը շատ բարձր է, թեև պաշտոնական տվյալներով նվազում է՝ 2005թ.՝ 39.7%, 2010թ.՝ 45.4%, 2013թ.՝ 30.0%[58]։ Միևնույն ժամանակ, երիտասարդների երկու երրորդը գործազուրկ է, քանի որ գորշ տնտեսությունը հսկայական է։ Այնուամենայնիվ, շատերն աշխատում են արտասահմանում և գումար են ուղարկում իրենց ընտանիքներին։ Կոսովացիների մի ամբողջ սերունդ աշխատել է որպես հյուր աշխատող Եվրոպայի տարբեր մասերում։ Այսօր նրանց կենսաթոշակները և նպաստները նշանակալի ներդրում են Կոսովոյի աջակցության գործում[59]։ Տարածաշրջանի կողմից ներմուծվող բոլոր ապրանքները բոլոր սահմաններում, ներառյալ Սերբիան, ենթակա են 10% մաքսատուրքի[59]։ Կոսովոյի արտաքին պարտքը կազմում է 1,2 մլրդ դոլար՝ ՀՆԱ-ի 35%-ը։ Այս պարտքը մարելով Սերբիան վճարել է 218 մլն դոլար[60]։ Ընդլայնված հետազոտությունների ինստիտուտի (Պրիշտինայի) տնօրեն Շպենդ Ահմեդիի խոսքերով, Կոսովոյի ներմուծումը կազմում է տարեկան մոտ 1,3 միլիարդ եվրո (1,9 միլիարդ դոլար), մինչդեռ արտահանումը կազմում է ընդամենը 90-130 միլիոն եվրո։ Տարածաշրջանի ներմուծման և արտահանման հիմնական գործընկերը Հյուսիսային Մակեդոնիան է (մոտ 220 և 9 միլիոն եվրո), որին հաջորդում են Սերբիան (111 և 5 միլիոն), Գերմանիան և Թուրքիան[61]։ Կոսովոյի տարածքում կան օգտակար հանածոների խոշոր հանքավայրեր՝ կապարի, ցինկ, նիկել, կոբալտ, բոքսիտ և մագնեզիում։ Հազվագյուտ օգտակար հանածոների պաշարներ՝ ինդիում, կադմիում, գերմանիում, թալիում և ցեոլիտ։ Լիգնիտի (շագանակագույն ածուխի) հանքավայրերը գնահատվում են ավելի քան 15 միլիարդ տոննա, ինչը Կոսովոյին հնարավորություն է տալիս դրանք շահագործել 150-200 տարի՝ զարգացնելով էներգետիկան։[[62] Բացի այդ, Կոսովոյում կան ժամանակակից գործարաններ, որոնցից է Ֆլոր-Էն մսի վերամշակման գործարանը Սուխա Ռեկա շրջանում, Սոլիդ կոշիկի ֆաբրիկան, որը հիմնել է կոշիկի մասայական արտադրություն ինչպես արտահանման, այնպես էլ ներքին շուկայի համար[63]։

2007 թվականին ՄԱԿ-ի բյուջեն Կոսովոյի համար կազմել է 150 միլիոն եվրո։ Եվս 370 մլն Կոսովոյի տնտեսություն ստացվել է արտասահմանում ապրող ալբանացիներից։ Այս օգնությունը Կոսովոյի ֆինանսավորման հիմնական աղբյուրն է[63] 2022 թվականի ապրիլի 14-ից Կոսովոյում նվազագույն աշխատավարձը կազմում է 264 եվրո (համախառն) և 250 եվրո (մաքուր) ամսական։ Կոսովոյում ամսական 250 եվրոյից ցածր աշխատավարձը ենթակա չէ եկամտահարկի[64][65][66][67]։

Տրանսպորտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրանսպորտի հիմնական տեսակը ավտոմոբիլային է, երկաթուղայինը՝ 333,451 կմ, շահագործվում է Trainkos (Կոսովոյի երկաթուղիներ) կողմից[68]։ Կան կանոնավոր ավտոբուսային ծառայություններ դեպի Մոնտենեգրո, Սերբիա, Հյուսիսային Մակեդոնիա, Ալբանիա, Թուրքիա և Բոսնիա և Հերցեգովինա

Սոցիալական ոլորտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոսովոյում կա մոտ 1200 դպրոց։ Դրանցից մոտավորապես կեսը արդիականացվել է 6 տարվա ընթացքում փոքր դրամաշնորհների ծրագրի շրջանակներում, որը ֆինանսավորվում է Համաշխարհային բանկի և Կանադայի զարգացման գործակալության կողմից։я[69]

Կրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Կրոնը Կոսովոյում և Իսլամը Կոսովոյում

Կոսովոն աշխարհիկ պետություն է, և կրոնն այնտեղ պաշտոնական կարգավիճակ չունի։ Հանրապետության Սահմանադրությունը հռչակում է կրոնի ազատություն և հանդուրժողականություն[70]։ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալներով Կոսովոյի բնակչության 95,6%-ը մուսուլման են[71]։ Այս թվերը հաշվի չեն առնում երկրում առկա առանձին աղանդները, ինչպիսիք են սուֆիզմը և բեկթաշիզմը, որոնք երբեմն դասվում են իսլամի կատեգորիայի տակ[72]։ Բնակչության 3,69%-ը կաթոլիկներ են, մոտ 5%-ը՝ ուղղափառներ (ուղղափառ սերբերի մեծամասնությունը բոյկոտել է մարդահամարը)։

Մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Կոսովոյի կինեմատոգրաֆիա և Սերբական ուղղափառ եկեղեցու վանքերը Կոսովոյում և Մետոհիայում

Պրիշտինայի հանրային գրադարան

Մինչ ռազմական գործողությունների սկսվելը տարածաշրջանում կար մոտ 1800 եկեղեցի և վանական համալիր, որոնցից 200-ը ավելի հին են, քան 14-րդ դարը կամ թվագրվում են Սերբիայի պատրիարքության հռչակման ժամանակներից (1346 թ.)։ Սա մշակութային և պատմական հուշարձանների ամենամեծ կենտրոնացումն է Եվրոպայում[16]։ 1999 թվականին ՆԱՏՕ-ի Հարավսլավիա ներխուժումից հետո ալբանացիները ավերեցին և պղծեցին բազմաթիվ սերբական ուղղափառ եկեղեցիներ[73][74]։

Տոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի տոներ

Բնակչություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարիքային-սեռական բուրգ, 2022 թ․ Կոսովոյի բնակչության

2011 թվականի մարդահամարի արդյունքներով բնակչությունը կազմել է 1 733 872 մարդ, որից մոտավորապես 874 հազար տղամարդ և 860 հազար կին[75]։.

Կոսովոյի էթնիկ քարտեզ

Կաղապար:1948

Կոսովոյի և Մեթոխիայի էթնիկ կազմն ըստ տարիների, ըստ  %
Տարի Ալբանացիներ Սերբեր Մնացածը
1871 32 64 4
1899 48 44 8
1921 66 26 8
1931 69 ?? ?
1939 60 34 5
1948 68 27 5
1953 67 27 6
1961 67 27 6
1971 74 21 5
1981 77 15 8
1991 82 11 7
2000 88 7 5
2007 92 5 3

Սերբեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոսովոյի 2 միլիոն բնակչությունից սերբերը կազմում են մոտ 100.000 (6%)[76] Կոսովսկա-Միտրովիցա ազգային կենտրոնով։ 1999 թվականից ի վեր ավելի քան 200,000 էթնիկ սերբեր լքել են տարածաշրջանը սերբերի և ալբանացի անջատողականների միջև էթնիկ հակամարտությունների պատճառով։

ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի հատուկ բանագնաց Քայ Էյդեն, ելույթ ունենալով Անվտանգության խորհրդում, հայտարարել է[77]

շարժառիթներով հանցագործությունները, կազմակերպված հանցավորությունը, կոռուպցիան շարունակում են մնալ լուրջ սպառնալիք Կոսովոյի կայունության համար… Նահանգում տիրում է անպատժելիության մթնոլորտ… Ոչ ալբանացի փախստականների վերադարձի գործընթացը փաստացի կանգ է առել, և այժմ նահանգը լքող սերբերի թիվը գերազանցում է. վերադարձած փախստականների թիվը.

2011 թվականի նոյեմբերին «Հին Սերբիա» ասոցիացիայի ներկայացուցիչ Զլատիբոր Ջորջևիչը Բելգրադում Ռուսաստանի դեսպանին է ներկայացրել Կոսովոյում բնակվող սերբերից ՌԴ քաղաքացիության 21733 դիմում[78][79]։

Գնչուներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գնչուները մեծությամբ երկրորդ ազգային փոքրամասնությունն են Կոսովոյում, որոնց թիվը կազմում է առնվազն 30 հազար մարդ[80]։ Կոսովոյի գնչուների մեծ մասը դավանանքով մուսուլմաններ են։ Կոսովոյի հակամարտության ընթացքում գնչուները, անկախ իրենց դավանանքից, հալածվել, խոշտանգվել և սպանվել են Կոսովոյի ալբանացիների կողմից, ինչի արդյունքում Կոսովոյի գնչուների 85%-ը լքել է տարածաշրջանը[81][82][83][84][85]։

Գերմանիայում մնում է մոտ 50000 փախստական, որոնց մեծ մասը Կոսովոյի փոքրամասնություններից, ինչպիսիք են գնչուները կամ մուսուլման գնչուները։ Նրանց վերադարձը անվտանգ չէ, քանի որ Կոսովոյի ալբանացիները նրանց համարում են սերբերի դաշնակիցներ (2004թ. ջարդերի ժամանակ, հրկիզման հետևանքով, ամբողջությամբ այրվել է Վուշտրի քաղաքի թաղամասը, որտեղ ապրում էին մուսուլման գնչուներ)։ Երկու համաձայնագրերով Պրիշտինան պարտավորվել է հետ ընդունել բոլոր փախստականներին, ուստի Գերմանիայի ներքին գործերի նախարարությունը պատճառ չի տեսնում պահպանելու քվոտաները, որոնք սահմանափակում են վերադարձողների թիվը[86]։

Լեզուներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ Սահմանադրության՝ ալբաներենը և սերբերենը Կոսովոյի Հանրապետության պաշտոնական լեզուներն են։ Բնակչության գրեթե 95%-ը խոսում է ալբաներեն որպես իր առաջին լեզու, որին հաջորդում են հարավսլավոնական և թուրքերեն լեզուները։ Հյուսիսային Կոսովոյի բնակիչների կողմից մարդահամարի բոյկոտի պատճառով բոսնիերենը դարձավ երկրորդ ամենաշատ խոսվող լեզուն ալբաներենից հետո։ Այնուամենայնիվ, սերբերենը դե ֆակտո երկրորդ ամենաշատ խոսվող լեզուն է Կոսովոյում։ 1999 թվականից ի վեր ալբաներենը դարձել է երկրում գերիշխող լեզուն, թեև սերբերենը հավասար կարգավիճակ ունի, և հատուկ կարգավիճակ է տրված նաև այլ լեզվական փոքրամասնություններին[87]։ 2006 թվականին Ազգային ժողովն ընդունեց «Լեզուների օգտագործման մասին» օրենքը՝ ապահովելու ալբաներենի և սերբերենի՝ որպես պաշտոնական լեզուների հավասար օգտագործումը[88]։ Բացի դրանից, այլ լեզուները կարող են ճանաչվել նաև քաղաքապետարանի մակարդակով որպես պաշտոնական լեզուներ, եթե լեզվական համայնքը կազմում է քաղաքապետարանի ընդհանուր բնակչության առնվազն 5%-ը[88]։ Լեզուների օգտագործման մասին օրենքը թուրքերենին տալիս է պաշտոնական լեզվի կարգավիճակ Պրիզրենի քաղաքապետարանում՝ անկախ այնտեղ ապրող թուրքական համայնքի չափից[88]։. Թեև և՛ ալբաներենը, և՛ սերբերենը պաշտոնական լեզուներ են, սակայն մասնագիտական միջավայրում պետական ծառայողները պետք է խոսեն դրանցից միայն մեկով, և ըստ Կոսովոյի լեզուների հարցերով հանձնակատար Սլավիսա Մլադենովիչի, 2015 թվականից կազմակերպություններից և ոչ մեկը բոլոր փաստաթղթերը երկու լեզուներով չունի[89]։

Զինված ուժեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Կոսովոյի անվտանգության ուժեր

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ https://askapi.rks-gov.net/Custom/1d268e37-5934-4bd5-bbd1-34a9965cff92.pdf
  2. ↑ 2,0 2,1 Dějiny Srbska. — Praha, 2004. — ISBN 80-7106-671-0
  3. ↑ «Historical dictionary of Kosova — Google Books». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  4. ↑ «PARKU KOMBËTAR "SHARRI"» (PDF). mmph-rks.org (ալբաներեն). էջ 13. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  5. ↑ CIA (2014 թ․ հունիսի 19). «World Factbook». CIA. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  6. ↑ Kosovo Country Study Guide Strategic Information and Developments. — IBP USA. — Lulu.com, 2012. — С. 32. — ISBN 9781438774763
  7. ↑ «Overview of Nature Protection Progress in Kosovo» (PDF). landscapeonline.de (ալբաներեն). էջ 6. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «Kosovo Biodiversity Assessment» (PDF). pdf.usaid.gov (անգլերեն). էջեր 15–16. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 3-ին.
  9. ↑ «Biodiversity conservation status in the Republic of Kosovo with focus on biodiversity centres» (PDF). jeb.co.in (անգլերեն). էջ 1. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  10. ↑ Maxhuni, Qenan. «Biodiversiteti i Kosovës» (PDF) (ալբաներեն). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  11. ↑ «Kosovo Biodiversity Assessment» (PDF). pdf.usaid.gov (ալբաներեն). էջ 17. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 3-ին.
  12. ↑ «Overview: Climate Change in Albania and Kosovo» (PDF). sustainicum.at (անգլերեն). էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  13. ↑ University of Gothenburg. «Kosovo Environment and Climate Analysis» (PDF). sidaenvironmenthelpdesk.se (անգլերեն). էջ 3. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  14. ↑ Гуськова Е. Ю, Агрессия НАТО 1999 года против Югославии и процесс мирного урегулирования. — Москва: Индрик, 2013. — С. 12. — ISBN 978-5-91674-270-1
  15. ↑ 15,0 15,1 Павел Хлебников. Разговор с варваром : Беседы с чеченским полевым командиром Ходж-Ахмедом Нухаевым о бандитизме и исламе : [рус.]. — Москва : Детектив-Пресс, 2003. — Глава «Повесть о Косово». — С. 259—261. — 282 с. — 9200 экз. — ISBN 5-89935-057-1.
  16. ↑ 16,0 16,1 «Косово и Метохия: можно ли защищать права человека посредством насилия?». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 18-ին.
  17. ↑ «Statement of Prime Minister of Albania Mr. Sali Berisha on Recognition of Independence of Kosova». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին.
  18. ↑ Dizdarevic R. Od smrti Tita do smrti Jugoslavie. — Praha, 2002
  19. ↑ Тягуненко Л. В. Союзная республика Югославия на рубеже XXI века
  20. ↑ Гуськова Е. Ю, Агрессия НАТО 1999 года против Югославии и процесс мирного урегулирования. — Москва: Индрик, 2013. — С. 249—250. — ISBN 978-5-91674-270-1
  21. ↑ 21,0 21,1 «Посольство Российской Федерации в Чили». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 1-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 «Чеку подтвердил намерение добиваться независимости Косово». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 1-ին.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 «Решения есть, нужна решимость». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 1-ին.
  24. ↑ «Парламент Косова объявил о независимости края». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 17-ին.
  25. ↑ «Сербско-украинская война». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 6-ին.
  26. ↑ «В Косово погиб украинский миротворец». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 6-ին.
  27. ↑ «Противоречия победителей». Частный корреспондент. 2009 թ․ նոյեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 «Международный суд ООН вынес решение о признании независимости Косова». Коммерсантъ. 2010 թ․ հուլիսի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 22-ին.
  29. ↑ Kosovo vive la primera crisis grave institucional desde su independencia Արխիվացված 2010-10-19 Wayback Machine(իսպ.)
  30. ↑ «Сербия и Косово пришли к договору, разойдясь в его оценке». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 11-ին.
  31. ↑ «Противники соглашения Сербии с Косово выйдут на митинг в Белграде». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 11-ին.
  32. ↑ «Миссия Еулекс завершила надзор над косовской таможней». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  33. ↑ «Александр Вучич: Сейчас единственным решением было бы признание независимости Косово». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  34. ↑ «Лидеры Косово подписали заявку на членство в ЕС». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2022 թ․ դեկտեմբերի 14. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  35. ↑ «Независимость Косово — начало конца мировой стабильности. История конфликта». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  36. ↑ «Косовский узел Третьего Рима». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 18-ին.
  37. ↑ «Ведущие страны ЕС решили признать независимость Косово». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 18-ին.
  38. ↑ «Африканская страна признала Косово». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 4-ին.
  39. ↑ «Парламент Сербии аннулировал декларацию о независимости Косово». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 18-ին.
  40. ↑ «Международный суд ООН: провозглашение независимости Косово правомерно». ՌԻԱ Նովոստի. 2010 թ․ հուլիսի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  41. ↑ «Украина не признаёт независимость Косово». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 31-ին.
  42. ↑ Republic of Kosovo Established Diplomatic Relations with Sultanate of Oman Արխիվացված 2021-06-03 Wayback MachineԿաղապար:Нет в источнике
  43. ↑ «Arrin nota verbale e njohjes së Kosovës nga Pakistani» (ալբաներեն). Ministria e Punëve të Jashtme. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 10-ին.
  44. ↑ Solomon Islands recognise Kosovo`s Independence Արխիվացված 2021-06-03 Wayback Machine Կաղապար:Нет в источнике
  45. ↑ 45,0 45,1 http://www.kryeministri-ks.net/?pages=2,9,6604 Արխիվացված 2022-03-15 Wayback Machine Կաղապար:Нет в источнике
  46. ↑ «Сьерра-Леоне стала 18-й страной, отозвавшей признание независимости Косова» (ռուսերեն).
  47. ↑ «Соломоновы острова отозвали признание независимости Косово. Такое решение приняла уже 11-я страна — Meduza». Meduza (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  48. ↑ Živković, Miloš; Slobodan, Kremenjak; Stojković, Miloš (2020). Media Law in Serbia. Kluwer Law International. էջեր 20–21. ISBN 9789403523033.
  49. ↑ Лев Никифоров. Косово: новые инициативы против одностороннего решения Արխիվացված 2007-11-24 Wayback Machine Полит.ру, 2007
  50. ↑ Министр иностранных дел Италии: Косово — не прецедент, а случай sui generis Արխիվացված 2008-04-20 Wayback Machine(իտալ.)
  51. ↑ Министр иностранных дел Великобритании: Косово — уникальный случай Արխիվացված 2008-02-20 Wayback Machine(անգլ.)
  52. ↑ Кондолиза Райс: «The unusual combination of factors found in the Kosovo situation — including the context of Yugoslavia’s breakup, the history of ethnic cleansing and crimes against civilians in Kosovo, and the extended period of U.N. administration — are not found elsewhere and therefore make Kosovo a special case. Kosovo cannot be seen as a precedent for any other situation in the world today» // Цит. по ст. в Turkish Daily News(չաշխատող հղում)
  53. ↑ «Për Prishtinën». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 30-ին.
  54. ↑ «Gjeografi». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 30-ին.
  55. ↑ «Kosovo's Constitution of 2008 with Amendments through 2016» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
  56. ↑ «Overview». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 3-ին.
  57. ↑ «May finds Kosovo with 50% unemployed». eciks. 2006 թ․ մայիսի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.
  58. ↑ Арляпова Е. С. Косово — экономическая витрина постконфликтного урегулирования? // Научно-аналитический журнал Обозреватель — Observer. — 2014. — № 12 (299). — С. 107—108
  59. ↑ 59,0 59,1 «Doing Business in Kosovo». U.S. Commercial Service. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է ???-ին.
  60. ↑ Отделение Косово лишает Сербию имущества на 220 миллиардов долларов(չաշխատող հղում)
  61. ↑ Kosovo Economic Briefing Արխիվացված 2008-02-16 Wayback Machine(անգլ.)
  62. ↑ «Косово получит статус «кладовки»». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 17-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 «Kosovo — The world's newest state | Europe | The Economist». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  64. ↑ «Paga minimale dhe paga mesatare në Kosovë — TV SHENJA». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.
  65. ↑ Në Kosovë, paga minimale bëhet 250 euro neto — Revista Monitor
  66. ↑ Rritet paga minimale në Kosovë pas 11 viteve
  67. ↑ Minimum wage — Kosovo — WageIndicator.org
  68. ↑ «Plani i Biznesit 2013» (PDF) (ալբաներեն). trainkos.com. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  69. ↑ «Новости - Косово: преуспевающие школы открывают более широкие возможности для детей». Всемирный банк. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 30-ին.
  70. ↑ «Transport in Kosovo» (անգլերեն). Lonely Planet. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  71. ↑ «Muslims in Europe: Country guide». BBC News. 2005 թ․ դեկտեմբերի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 26-ին.
  72. ↑ Alexe, Dan (2010 թ․ դեկտեմբերի 1). «The influence of Sufi Islam in the Balkans». EU Observer. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  73. ↑ «Pravoslavie.Ru/ Распятое Косово». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  74. ↑ «Crucified Kosovo: Destroyed and Desecrated Serbian Shrines». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  75. ↑ «Table 1 -Dwellings, Households and Population by Municipality» (անգլերեն). ???. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  76. ↑ =http://www.vz [https://web.archive.org/web/20130731100438/http://vz/ Արխիվացված 2013-07-31 Wayback Machine .ru/politics/2008/2/20/146365.html |date=20080222073732 }} vz.ru, 20 փետրվարի, 2008
  77. ↑ Косово: на пути к финалу драмы Արխիվացված 2008-03-24 Wayback Machine novopol.ru
  78. ↑ «Уже сотни тысяч сербов готовы просить о российском гражданстве». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  79. ↑ «Более 20 тысяч косовских сербов запросили российское гражданство». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  80. ↑ «Российский миротворец: ЕС не зафиксировал нарушений в ходе косовских выборов». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 23-ին.
  81. ↑ «Свидетель МТБЮ: боевики UCK устраивали кровавые казни». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 23-ին.
  82. ↑ «Обвинение требует для Харадинаи 25 лет тюрьмы». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 23-ին.
  83. ↑ «Кокосовская республика. Табор уходит к сербам». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 23-ին.
  84. ↑ Суверенитету Косово быть
  85. ↑ «Süddeutsche Zeitung: косовские беженцы готовятся к выдворению из Германии». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 23-ին.
  86. ↑ Косовские беженцы готовятся к выдворению Արխիվացված 2008-02-25 Wayback Machine inopressa.ru, 22 февраля 2008
  87. ↑ «Архивированная копия» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 «Архивированная копия». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  89. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 16-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սերբական կայքեր՝
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոսովո» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կոսովո&oldid=9953723» էջից