Հայոց ցեղասպանություն

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Հայոց ցեղասպանություն (այլ կիրառումներ)

Հայոց ցեղասպանություն կամ Մեծ եղեռն (թուրքերեն՝ Ermeni Soykırımı, անգլ.՝ Armenian Genocide, ֆր.՝ Génocide arménien), Օսմանյան կայսրության իշխանության ղեկին կանգնած երիտթուրքական «Իթթիհաթ վե թերաքի» կուսակցության կողմից կազմակերպված ցեղասպանություն, որի հետևանքով 1915-1923 թվականներին զանգվածային տեղահանության է ենթարկվել և բնաջնջվել Օսմանյան կայսրության նահանգների, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչությունը։ Պայմանականորեն Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր է համարվում 1915 թվականի ապրիլի 24-ը, երբ Կոստանդնուպոլսում ըստ նախօրոք պատրաստված ցուցակների ձերբակալվեց մոտ 235 հայազգի մտավորական (հայ գործիչների ձերբակալությունները Կոստանդնուպոլսում շարունակվեցին նաև ապրիլի 24-ից հետո)։

Լայն իմաստով Հայոց ցեղասպանությունը ներառում է 1894-1923 թվականներին Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի տարբեր վարչակարգերի կողմից ծրագրված ու հայ ժողովրդի դեմ շարունակաբար իրականացված ցեղասպանական քայլերը, հայրենազրկումը, հայության ոչնչացմանն ուղղված զանգվածային կոտորածները, էթնիկական զտումները, հայկական պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացումը, ինչպես նաև ցեղասպանության ժխտումը, պատասխանատվությունից խուսափելու, կատարված հանցագործություններն ու դրանց հետևանքները լռության մատնելու կամ արդարացնելու բոլոր փորձերը՝ որպես հանցագործության շարունակություն և նոր ցեղասպանություններ իրականացնելու խրախուսանք։

Հայերի ցեղասպանությունն իրականացվել է մի քանի փուլերով՝ հայ զինվորների զինաթափում, հայերի ընտրողական տեղահանություն սահմանամերձ շրջաններից, Տեղահանության մասին օրենքի ընդունում, հայերի զանգվածային տեղահանություն ու սպանություն։ Որոշ պատմաբաններ ցեղասպանական գործողություններ և, դրանից ելնելով, Հայոց ցեղասպանության մաս են համարում 1890-ական թվականների Համիդյան կոտորածները, Զմյուռնիայի ջարդերը և թուրքական զորքերի գործողությունները Հարավային Կովկասում 1918 թվականին։

Ցեղասպանության հիմնական կազմակերպիչներն են երիտթուրքերի առաջնորդներ Թալեաթը, Ջեմալը և Էնվերը, ինչպես նաև «Հատուկ կազմակերպության» ղեկավար Բեհաեդդին Շաքիրը։ Հայերի ցեղասպանությանը զուգահեռ Օսմանյան կայսրությունում տեղի էին ունենում ասորիների և Պոնտոսի հույների ջարդերը։

Հայկական Սփյուռքի մեծ մասն առաջացել է Օսմանյան կայսրությունից բռնագաղթված և Մեծ եղեռնը վերապրած հայերից։

Օսմանյան կայսրությունում հայերի և նացիստական Գերմանիայի կողմից բռնազավթված տարածքներում հրեաների զանգվածային ոչնչացումը բնութագրելու համար «ցեղասպանություն» եզրույթը ժամանակին առաջարկել է հենց եզրույթի հեղինակ Ռաֆայել Լեմկինը։

Հոլոքոստից հետո հայերի ցեղասպանությունը պատմության մեջ իր ուսումնասիրվածության աստիճանով համարվում է երկրորդը։

1915 թվականի մայիսի 24-ի համատեղ հռչակագրում պատմության մեջ առաջին անգամ դաշնակից երկրները (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա և Ռուսական կայսրություն) հայերի զանգվածային սպանությունները որակեցին իբրև «հանցագործություն մարդկության հանդեպ»։

Օսմանյան կայսրության բնակչություն և եզրութաբանություն

Հայ բնակչության տեղաբաշխվածությունը Օսմանյան կայսրության արևելյան շրջաններում (Արևմտյան Հայաստան) 1896 թվականին

19-րդ դարի վերջին Օսմանյան կայսրության բնակչությունը էթնիկ առումով բազմազգ էր։ Դրա մեջ մտնում էին մի քանի մուսուլմանական էթնոսներ՝ թուրքեր, քրդեր, արաբներ, չերքեզներ, և Հյուսիսային Կովկասից ու այլ տեղերից վերաբնակեցվածներ։ Քրիստոնեադավան էթնոսների մեջ առանձնանում էին հայերը, հույները, բուլղարները, ասորիները և այլք։ Օսմանյան կայսրությունում ապրում էին նաև հրեաներ և այլ ժողովուրդներ։

Օսմանյան կայսրության անկմանը նախորդող ժամանակաշրջանում մուսուլմանական բնակչության նույնականացման համար, եթե դրանք որոշակի էթնիկ խմբեր էին (ինչպես, օրինակ, քրդական քոչվոր ցեղերը), օգտագործվում էին «մուսուլմաններ» կամ «օսմաններ» եզրույթները, չնայած լայն իմաստով «օսմաններ» կարելի է անվանել նաև օսմանահպատակ հայերին։ Նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը կայսրության պետական մարմինները բնութագրելու համար հիմնականում օգտագործվում էին «օտտոմանյան» կամ «օսմանյան» եզրույթները, ավելի հազվադեպ՝ «թուրքական», չնայած սա ընդունված անվանում է ռուսական պատմագրության մեջ (օրինակ՝ Ռուս-թուրքական պատերազմ (1877-1878))։

Հայերի սպանություններում մասնակցություն ունեին շատ մուսուլմանական էթնոսներ, այդ թվում՝ քրդերը և չերքեզները, բայց այս գործողությունները կատարվում էին հիմնականում թուրք պաշտոնյաների կարգադրությամբ։

Օսմանյան կայսրություն և Հայկական հարցի առաջացում

Օսմանյան կայսրության հայերը, չլինելով մուսուլմաններ, համարվում էին երկրորդ կարգի քաղաքացիներ՝ զիմմիներ։ Հայերին արգելված էր զենք կրել, նրանք պետք է վճարեին ավելի բարձր հարկեր։ Հայ քրիստոնյաներն իրավունք չունեին վկայություն տալ դատարանում։

Չնայած հայ բնակչության 70 %-ը աղքատ էր, մուսուլմանների մոտ տարածված էր «գործարար հաջողություններով խորամանկ ու հաջողակ հայի» կարծրատիպը։ Հայերի հետ թշնամանքն ավելանում էր քաղաքներում չլուծված սոցիալական խնդիրների և գյուղական տնտեսություններում ռեսուրսների համար պայքարի հետևանքով։ Իրադրությունը բարդանում էր մուհաջիրների՝ Կովկասից (Կովկասյան և 1877-78 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո) և նոր կազմավորված բալկանյան պետություններից փախստականների ներգաղթի պատճառով։ Քրիստոնյա երկրներից վտարված մուսուլման փախստականներն իրենց ատելությունը թափում էին օսմանահպատակ քրիստոնյաների վրա։ Հայերի կյանքի և ունեցվածքի նկատմամբ պարբերական բնույթ կրող ոտնձգությունները, հայերի ընդհանուր անապահով և իրավազուրկ վիճակը Օսմանյան կայսրությունում հանգեցրին այսպես կոչված «Հայկական հարցի» առաջացման՝ որպես ավելի ընդհանուր Արևելյան հարցի մի մաս։

1885 թվականին ստեղծվեց առաջին հայկական քաղաքական կուսակակցությունը՝ Արմենական կուսակցությունը, որի գաղափարախոսության հիմքում տեղի հայերի ինքնորոշման ձեռքբերումն էր լուսավորականության և քարոզչության ճանապարհով, ինչպես նաև ռազմական պատրաստության իրականացում պետական ահաբեկմանը դիմակայելու համար։1887 թվականին հիմնվեց Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը, որի նպատակն էր բոլոր էթնիկական խմբերի մասնակցությամբ հեղափոխության ճանապարհով Թուրքահայաստանի ազատագրումը և անկախ սոցիալիստական պետության ձևավորումը։ Եվ վերջապես, 1890 թվականին Թիֆլիսում կայացավ Դաշնակցության առաջին համագումարը։ Կուսակցության ծրագիրը նախատեսում էր ինքնավարություն Օսմանյան կայսրության կազմում, բնակչության բոլոր խմբերի համար ազատություն և հավասարություն, իսկ սոցիալական դրույթները հիմնվում էին գյուղական համայնքների՝ որպես նոր հասարակության հիմնական տարրերի ստեղծման վրա։

Հայերի զանգվածային ջարդերը 1894-1896 թվականներին

Հիմնական հոդված՝ Հայկական կոտորածներ

Էրզրումի կոտորածները, 1895 թվական

Հարյուր հազարավոր հայերի կյանք խլած 1894-1896 թվականների զանգվածային կոտորածներն ունեցան երեք հիմնական հանգրվաններ՝

1. ջարդեր Սասունում,
2. 1895 թվականի աշնանն ու ձմռանը հայերի կոտորածներ կայսրության ողջ տարածքում,
3. ջարդեր Ստամբուլում և Վանի շրջանում, ինչի համար պատճառ դարձան տեղի հայերի բողոքները։

Սասունի շրջանում քրդական առաջնորդները հարկատու էին դարձրել հայ բնակչությանը։ Միաժամանակ թուրքական կառավարությունը պահանջեց պետական հարկերի պարտքերի մարում, որոնք սահմանվել էին առանց հաշվի առնելու քրդական կողոպուտները։ Հաջորդ տարում քրդերն ու օսմանյան պաշտոնյաները հայերից պահանջեցին հարկերի վճարում, բայց հանդիպեցին դիմադրության, որը ճնշելու համար ուղարկվեց թուրքական Չորրորդ բանակային կորպուսը։ Սկսվեց Սասունի հայ բնակչության կոտորածը, որի արդյունքում սպանվեց ավելի քան 3,000 մարդ։ Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Ռուսական կայսրության դեսպաններն առաջարկեցին համատեղ հետաքննող հանձնաժողով ստեղծել, բայց առաջարկը մերժվեց Բարձր դռան կողմից։ Սասունի իրադարձությունների մասին Էրզրումում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Քլիֆորդ Լլոյդն արտգործնախարարություն ուղարկված իր զեկուցագրերից մեկում գրում էր.

«Սուլթանի հայ հպատակները բառացիորեն անպաշտպան են, ինչպես գայլերով շրջապատված ոչխարի հոտը»։

Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի ծաղրանկարը: «Le Rire», Փարիզ, 29 մայիսի, 1897

Բողոքելով հայերի խնդիրների չլուծված մնալու դեմ՝ 1895 թվականի սեպտեմբերին հնչակյանները որոշեցին մեծ ցույց կազմակերպել Կոստանդնուպոսլում, բայց նրանց ճանապարհին կանգնեց ոստիկանությունը։ Ցույցի ճնշման արդյունքում սպանվեցին տասնյակ և վիրավորվեցին հարյուրավոր հայեր։ Ոստիկանությունը բռնում էր հայերին և հանձնում մահակներով և սառը զենքի այլ տեսակներով զինված սոֆթերին՝ Ստամբուլի իսլամական ուսումնական հաստատությունների ուսանողներին։ Նրանք հայերին մինչ մահամերձ դառնալը ծեծում էին։ Ջարդերը շարունակվեցին մինչ հոկտեմբերի 3-ը։ Հոկտեմբերի 8-ին Տրապիզոնում մուսուլմանները սպանեցին և կենդանի խարույկի վրա այրեցին հազարավոր հայերի։ Այս իրադարձությունները ազդարարեցին Փոքր Ասիայում և Արևմտյան Հայաստանում՝ Երզնկայում, Էրզրումում, Գյումուշխանեում, Բաբերդում, Ուրֆայում և Բիթլիսում օսմանական իշխանությունների կողմից կազմակերպված հայերի զանգվածային սպանությունների մեկնարկը։

1895 թվականի ջարդերը հանգեցրին Դաշնակցական կուսակցության կողմից Ստամբուլի Օտտոմանյան բանկի գրավման որոշման ընդունելուն։ 1896 թվականի օգոստոսի 26-ին մի խումբ զինված դաշնակցականներ գրավեցին Օսմանյան բանկի շենքը, ողջ եվրոպական անձնակազմը գերի վերցրեցին և սպառնալով բանկի պայթյունով՝ պահանջեցին թուրքական կառավարությունից կատարել խոստացված քաղաքական բարեփոխումները։ Բանակցությունների արդյունքում ռուսական դեսպանատան ներկայացուցիչը և բանկի տնօրեն Էդգար Վինսենթը անվտանգության սեփական երաշխավորություններով համոզեցին բանկը գրավածներին լքել բանկի շենքը։ Նույն օրը իշխանությունների հրահրմամբ Պոլսում բռնկվեց հայերի նոր զանգվածային կոտորած, որին զոհ գնաց մոտ 6 000 մարդ։

1894-1896 թվականների ջարդերի արդյունքում զոհերի ճշգրիտ թիվն անհնար է որոշել։ Մինչ բռնարարքների ավարտը Թուրքիայում գտնվող բողոքական քարոզիչ Յոհաննես Լեփսիուսը, օգտագործելով տարբեր աղբյուրները, հավաքեց հետևյալ վիճակագրությունը՝

• սպանվածներ՝ 88 243 մարդ,
• ունեզրկվածներ՝ 546 000 մարդ,
• կողոպտված քաղաքներ և գյուղեր՝ 2493,
• իսլամացված գյուղեր՝ 456,
• պղծված եկեղեցիներ և վանքեր՝ 649,
• մզկիթների վերածված եկեղեցիներ՝ 328:

Անգլիացի ուսումնասիրող Քինռոսի կարծիքով Համիդյան կոտորածներին զոհ է գնացել 50 000-ից 100 000 հայ, Բլոքսհեմը՝ 80 000-100 000, Հովհաննիսյան՝ մոտ 100 000, Ադալյանն ու Թոթենը՝ 100 000-ից 300 000, Դադրյան՝ 250 000-ից 300 000, Սունի՝ 300 000:

Ինչպես վկայում էր Ռուբեն Տեր-Մինասյանն 1924 թվականին հրատարապակած իր հանրահայտ «Հայ-թուրքական կնճիռը» աշխատությունում, Ռուսաստանը «...զգում և գիտակցում էր, թե լա՛յն ինքնավարությամբ թուրքահայ վիլայեթներում ոտքի կանգնած հայ ժողովուրդը՝ իր շարժումները պիտի ծավալի նաև Անդսրկովկասում և հայկական ինքնավարության պատնեշները ցցի Ռուսիայի առաջխաղացության առջև»։ Նման հեռանկարն, ըստ Տեր-Մինասյանի, չէր կարող Ռուսաստանի հավանությանն արժանանալ, քանի որ Ռուսաստանին «անհրաժեշտ էին թուրքահայ հողերը, բայց միայն... առանց հայերի»։ Բացի այդ, ըստ Տեր-Մինասյանի, Թուրքիայում «հայկական կոտորածներից մի քանիսը կատարվել են թուրքական ձեռքերով և ռուսական ներշնչումով»։ Տեր-Մինասյանի կարծիքով, Ռուսաստանը թուրքական իշխանության միջոցով «առանց իր ձեռքերը արյունոտելու, հարվածում, թուլացնում և կոտորում էր հայերին, և այսպիսով, իր թիկունքն ապահովելով Անդրկովկասում, ճանապարհ բանում դեպի հայկական ամբողջ բարձրավանդակը, դեպի Միջերկրական»։

Երիտթուրքերի իշխանության անցնելը. Կիլիկիայի ջարդեր

Ադանա, 1909 թվական

1908 թվականին Թուրքիայի սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը գահընկեց արվեց և աքսորվեց Սալոնիկ։ Իշխանության եկավ Երիտթուրքական կուսակցությունը, որը վերագործարկեց դեռևս 1876 թվականին ընդունված օսմանյան սահմանադրության գործողությունը, կասեցրեց գրաքննությունը, հայտարարեց քաղաքական հալածանքների դադարեցման մասին։ 1909 թվականի մարտին Աբդուլ Համիդի կողմնակիցները Ստամբուլում խռովություն բարձրացրին՝ փորձելով վերականգնել սուլթանի իշխանությունը։ Դրանից ոգևորված մոլեռանդ մուսուլմանները Կիլիկիայի Ադանա քաղաքում նախաձեռնեցին հայերի կոտորած։ Իշխանությունները միջամտեցին միայն երկու օր անց, երբ արդեն սպանվել էին հազարավոր հայեր։ Քաղաք ժամանած բանակային ստորաբաժանումները փոխանակ կասեցնելու ջարդերը, ընդհակառակը, միացան ջարդարարնեին՝ հարձակվելով քաղաքի հայկական թաղամասի վրա, որն ամբողջությամբ հրկիզվեց։ Ջարդերն անցան Կիլիկիայի այլ հայաբնակ բնակավայրերում՝ հասնելով Մարաշ և Քեսաբ։

1908 թվականի սահմանադրական հեղափոխությունից հետո երիտթուրքերը ճանաչեցին Աբդուլ Համիդի կողմից հայկական բնակչության հողերի բռնագրավման փաստը, բայց նրանք նաև շարունակեցին խրախուսել հայաբնակ տարածքներում մուջահիրների վերաբնակեցումը։ Ռուս պատմաբան Եվգենի Տառլեն նշել է, որ երիտթուրքերը իշխանության գլուխ անցան այն հաստատ համոզմամբ, որ «ազգային հարցերը կլուծեն բոլոր ազգությունների ֆիզիկական ոչնչացմամբ, բացի թուրքերից և նրանցից, ովքեր կհամաձայնվեն անհապաղ դառնալ թուրք»։ Նրանք հայտարարեցին, որ Օսմանյան կայսրությունում այլևս «չկան» հայ, հույն, արաբ և այլն, որ այնտեղ ապրող բոլոր ազգությունները «օսմանցի» են և պետք է դառնան թուրքեր, հակառակ դեպքում «մենք նրանց կկոտորենք»։ 1909-1914 թվականների ընթացքում բալկանյան տարածքների կորստի և Անատոլիայում 400000 մուհաջիրների բնակեցման արդյունքում ավելացավ կայսրությունում մուսուլմանների տեսակարար կշիռը, որոնք դարձան ճնշող մեծամասնություն (19-րդ դարի կեսերին ոչ մուսուլմանները կազմում էին բնակչության 56 %-ը)։ Տեսնելով երիտթուրքերի դժկամությունը լուծելով օսմանահպատակ հայերի առջև ծառացած խնդիրները՝ անցկացնել բարեփոխումներ, վերադարձնել սուլթան Աբդուլ Համիդի իշխանության տարիներին հայերից բռնագրավված հողերը և այլն՝ հայկական քաղաքական կուսակցությունները դադարեցրեցին համագործակցությունը Իթթիհաթ կուսակցության հետ և կրկին դիմեցին օգնության խնդրանքով եվրոպական տերություններին։ Ռուսական կայսրության աջակցությամբ 1914 թվականին թուլացած Օսմանյան կայսրությանը պարտադրվեց հայկական բարեփոխումների նախագիծ, ըստ որի նախատեսվում էր հայկական վեց նահանգներից և Տրապիզոն քաղաքից ստեղծել երկու գոտի, որոնք պետք է ղեկավարվեին Բարձր դռան հետ համաձայնեցված եվրոպական տերությունների ներկայացուցիչների կողմից։

Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության թվաքանակը Մեծ եղեռնի նախօրյակին

Ըստ պատամգիտական գրականության մեջ ընդունված տվյալի` 1914 թվականին Թուրքիայում ապրում էր մոտ 2, 5 միլիոն հայ (օսմանյան պաշտոնական, իրականությանը չհամապատասխանող վիճակագրությամբ՝ ընդամենը 1,229,007 հայ)։ Նախքան Հայոց ցեղասպանությունը հայ բնակչության թվաքանակը նվազում էր նաև արտագաղթի հետևանքով։ Օսմանյան իշխանությունների հայահալած քաղաքականության հետևանքով հազարավոր հայեր ստիպված թողնում էին իրենց հայրենիքը՝ ապաստան փնտրելով Ռուսական կայսրությունում (Արևելյան Հայաստան և Կովկաս` մոտ 100 000), Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում և Եվրոպայի երկրներում (մոտ 200,000 մարդ), ինչպես նաև Աֆրիկայի և Ասիայի տարբեր երկրներում։ Պահպանվել են փաստեր և վկայություններ նաև շուրջ 200,000 հայերի բռնի իսլամացման մասին։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ. հայերի ցեղասպանություն

Պատմական նախադրյալներ

Տե՛ս նաև՝ Հայաստանի չորրորդ բաժանում

Թալեաթ փաշայի՝ 1910 թվականի Սալոնիկի վեհաժողովում արած հայտարարությունը. «Սահմանադրության տրամադրություններով և մահմեդականներու և քրիստոնյաներու միջև հավասարություն հաստատվե, բայց այս մեկը անիրականալի իդեալ մըն է։ Շերիաթը, մեր անցյալ ամբողջ պատմությունը և հարյուր հազարավոր մահմեդականներու զգացումները, և նույնիսկ զգացումները քրիստոնյաներու, որոնք համառ կերպով կընդդիմանան օսմանցիության ամեն փորձի, անխորտակելի պատվար կը ներկայացնեն հավասարության մը հաստատումին դեմ։ Քրիստոնյան օրինական օսմանցի մը դարձնելու անհաջող փորձեր կատարած ենք..., ուրեմն հավասարության մասին ոչ մի խոսք չի կարող լինել այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի հաջողվել կայսրությունը օսմանցիականացնելու մեր գործը - երկար և սպառիչ աշխատանք մը, որուն մեջ, սակայն, կը համարձակիմ ըսելու, վերջապես պիտի հաջողինք»։

Մինչ Առաջին համաշխարհային պատերազմը երիտթուրքերի կառավարությունը ջանում էր պահպանել քայքայվող Օսմանյան կայսրության մնացորդները, ուստի որդեգրեց պանթյուրքիզմի և պանիսլամիզմի քաղաքականությունը։ Այն ծրագրում էր հսկայածավալ մի կայսրության ստեղծում, որը տարածվելու էր մինչև Չինաստան՝ ներառելով Կովկասի, Միջին Ասիայի բոլոր թուրքալեզու ժողովուրդներին։ Ծրագիրը նախատեսում էր բոլոր քրիստոնյա ու իսլամացված և այլ ազգային փոքրամասնությունների թրքացում։ Այս ամենից ելնելով՝ ծրագրի իրականացման ճանապարհին հայ բնակչությունը դիտվում էր որպես հիմնական խոչընդոտ։

1908 թվականին երիտթուրքերի հեղափոխության և սուլթան Աբդուլ Համիդի գահընկեցության արդյունքում վերականգնվեց Սահմանադրությունը, որը հավասար իրավունքներ էր սահմանում Օսմանյան կայսրության բոլոր քաղաքացիների համար։ Հայերի մեծ մասը հավատաց երիտթուրքերի խոստումներին՝ կարծելով, թե վերջ կտրվի իրենց տառապանքներին։ Սկզբում երիտթուրք առաջնորդները հմտորեն թաքցնում էին իրենց ազգայնամոլ էությունը՝ ներկայանալով որպես Օսմանյան կայսրությունում ապրող բոլոր ժողովուրդների իրավունքների պաշտպան։ Սակայն նախկինում իրավազուրկ հպատակների կարգավիճակի հնարավոր փոփոխությունն ավելի մեծացրեց թուրքերի թշնամանքը քրիստոնյաների հանդեպ։ Այդ թշնամանքը ձևավորվել էր վաղուց, քանի որ նույնիսկ իրավազուրկ պայմաններում կայսրության հայ բնակչությունը աննախադեպ հասարակական, մշակութային և տնտեսական զարգացում էր ապահովում։ Ցեղասպանությունը լավագույն միջոցն էր կասեցնելու այդ վերելքը, ազգային առաջադիմությունն ու վերելքը, ինչպես նաև տիրանալու տասնամյակների աշխատանքով ստեղծված հայկական հարստությանը։

Ըստ որոշ աղբյուրների` Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրվել էր դեռևս 1910-1911 թվականներին Սալոնիկում տեղի ունեցած ժողովների ընթացքում, որոնց որոշումներում կարևորվում էր հայերի ֆիզիկական բնաջնջման ծրագիրը, որի իրագործումն էլ կլուծեր հետևյալ խնդիրները՝

1. միանգամից վերջ կդրվեր Հայկական հարցին,
2. Օսմանյան կայսրությունը կազատվեր հայ տարրից, դրանով ամբողջ Անատոլիան կդառնար թուրքերով բնակեցված միատարր երկիր,
3. հայերի հարստությունը կդառնար թուրքական պետության սեփականությունը,
4. ամենամեծ խոչընդոտի անհետացմամբ ճանապարհ կհարթվեր համաթուրքական գաղափարի իրագործման համար։

Երիտթուրքերն իրենց ծրագրերն իրականացնելու համար որպես հարմար առիթ օգտագործեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմը։

Հայերի ցեղասպանության կազմակերպում

Ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկը՝ Թալեաթ փաշան

Իթթիհաթի հեղափոխությունից հետո՝ 1908 թվականին, թուրքերի առջև ինքնահաստատվելու և ազգային ինքնությունը դիրքորոշելու նոր խնդիր առաջացավ։ Կայսրության օսմանյան ինքնության ձևավերումը ավարտվեց սահմանադրությամբ, որը հավասարեցրեց Օսմանյան կայսրության բնակչության տարբեր խմբերը և թուրքերին զրկեց կայսրության կարգավիճակից։ Բացի այդ, այս գաղափարախոսությունը ընկրկում էր պանթյուրքիզմի ագրեսիվ գաղափարախոսության և իսլամական դոկտրինի առջև։ Իր հերթին իսլամական գաղափարախոսության դիրքերը խարխլում էին շիական Պարսկաստանի առկայությունը և Իթթիհաթի ղեկավարների աթեիստական աշխարհայացքները։ Երիտթուրքերի ամենակարկառուն գաղափարախոսը սոցիոլոգ և բանաստեղծ Զիա Գյոքալփն էր, որը ձևակերպեց սկզբունքներ, որոնցով Օսմանյան կայսրությունը մասնակցեց Առաջին համաշխարհային պատերազմին։ Այս սկզբունքները ներառում էին թուրքախոս մուսուլմաններով բնակեցված Թուրան երկիրը, ընդ որում Թուրանի տարածքը պետք է ընդգրկեր թուրքական էթնոսի ողջ արեալը։ Փաստացի ոչ թուրքերին ոչ միայն իշխանությունից, այլև քաղաքացիական հասարակությունից բացառող այս ըմբռնումը ընդունելի չէր հայերի և Օսմանյան կայսրության այլ ազգային փոքրամասնությունների համար։ Կայսրության հիմնական բնակչության համար ամենից հարմար պանթյուրքիզմը՝ որպես հիմնական գաղափարախոսություն, մի քանի տարիների ընթացքում ընդունվեց Իթթիհաթի բոլոր ղեկավարների կողմից։ Առաջին հերթին կրոնապես ինքնորոշված հայերը թյուրիմացաբար գտնում էին թյուրքիզմը որպես չարյաց փոքրագույն, քան իսլամը։ 1912 թվականի բալկանյան պատերազմի ժամանակ հայերը մեծամասնությամբ հակված էին օսմանիզմի գաղափարախոսության կողմը, իսկ հայ զինվորները, ավելի քան 8 000 կամավորներ, որոշիչ դեր էին խաղում թուրքական զորքերում։ Ըստ անգլիական դեսպանի վկայությունների՝ բազմաթիվ հայ զինվորներ ցուցաբերում էին բացարձակ խիզախություն։

1914 թ. ամռանը բռնկվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Օսմանյան կայսրության իշխանության ղեկին կանգնած երիտթուրքերը որոշեցին պատերազմում դաշնակցել Գերմանիային և Ավստրո-Հունգարիային` Անտանտի պետությունների դեմ։ 1914 թվականի օգոստոսի 2-ին Թուրքիան գաղտնի պայմանագիր կնքեց Գերմանիայի հետ, որի կետերից մեկը Օսմանյան կայսրության արևելյան սահմանների փոփոխումն էր դեպի Ռուսական կայսրության մուսուլմանական ազգերը տանող միջանցք ստեղծելու նպատակով, որը ենթադրում էր փոփոխված տարածքներում հայերի բնաջնջում։ Այս քաղաքականությունը օսմանյան կառավարության կողմից բարձրաձայնվեց 1914 թվականի հոկտեմբերի 30-ին՝ պատերազմի մեջ մտնելուց հետո։ Հայտարարության մեջ պնդում կար թուրքական ռասայի բոլոր ներկայացուցիչների «բնական» միավորման մասին։

Միլիոնավոր հայեր սպանված և տեղահանված են: Նյու Յորք Թայմս, Դեկտեմբերի 15, 1915

Գերմանիայի հետ պայմանագիր կնքելուց անմիջապես հետո Օսմանյան կայսրությունում սկսվեցին պատերազմական նպատակով մթերքի բռնագրավումներ, որոնց առավել խիստ ենթարկվում էին քրիստոնյաները։ 1914 թվականի նոյեմբերին հայտարարվեց ջիհադ, որը բոցավառեց մուսուլման բնակչության հակաքրիստոնեական տրամադրությունները։ Էնվերի ու Ջեմալի հրամանով Ստամբուլի անգլիական և ֆրանսիական բնակչությունը որպես կենդանի վահան օգտագործվում էր ճակատում հարձակումների ժամանակ։ Լայն տարածում գտավ թշնամական տարածքներում խռովարար էթնիկական համայնքների օգտագործման ռազմավարությունը. այսպես՝ Թուրքիան դիմեց Ռուսական կայսրության մուսուլմաններին՝ կոչ անելով նրանց միանալ ջիհադին։ Օսմանական կառավարությունը փորձեց Դաշնակցությանը օգտագործել ռուսական Հարավային Կովկասում բնակվող հայերի ապստամբությունը կազմակերպելու համար՝ հաղթանակի դեպքում խոստանալով թուրքական իշխանության ներքո ստեղծել հայկական շրջան, բայց Դաշնակցության ներկայացուցիչները հայտարարեցին, որ յուրաքանչյուր կողմի հայը պետք է հավատարիմ մնա իր կառավարությանը։ Այս մերժումից կատաղած «Հատուկ կազմակերպության» ղեկավար Բեհաեդդին Շաքիրը հրամայեց գնդակահարել դաշնակների մի քանի ղեկավարների։ Ճակատի մյուս կողմից Ռուսական կայսրության արտաքին գործերի նախարարն առաջարկում էր հայերին և քրդերին օգտագործել Թուրքիայում խռովություն բարձրացնելու համար։ Կովկասի փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովը հայերին կոչ արեց սատարել Ռուսական կայսրությանը և խոստացավ, որ Ռուսական կայսրությունը հավատարիմ կմնա Թուրքիայի հայկական շրջանների ինքնավարության նախագծին, բայց այս խոստումները կանխամտածված խաբկանք էին։ Վորոնցով-Դաշկովի նախագիծը ենթադրում էր Կովկասում, Թուրքահայաստանում և Պարսկաստանում ստեղծել ռուսների կողմից ղեկավարվող զորաջոկատներ։ Ձևավորվեց հինգ գումարտակ՝ համալրված 1878 թվականին Թուրքիայից գրաված տարածքների և Թուրքիայից փախած հայերից։ Հայկական ստորաբաժանումները տեղակայվեցին Թուրքիայի սահմանին։ Հայերի և թուրքերի միջև տեղի ունեցան ընդհարումներ, օրինակ՝ Վանի հեռագրագծի դիվերսիան և 1914 թվականի վերջին և 1915 թվականի սկզբներին Բիթլիսի բախումները, բայց դրանք տեղային բնույթ ունեին։ Հայկական հիմնական բնակչությունը կողմնակից չէր հակաօսմանական քաղաքականությանը։ Ռուսական քարոզչությունը քրդերի շրջանում ևս քիչ հաջողություններ ունեցավ։

Թուրքիայի կողմից Պարսկաստանի և ռուսական Հարավային Կովկասի մի քանի տարածքների գրավումից հետո մի քանի հազար մուսուլման կամավորների միացումը օսմանյան զորքերին պատճառ հանդիսացավ ռուսական սահմաններից որոշ թվով ռուսական մուսուլմանների տարհանման։ Նմանատիպ քաղաքականություն օսմանյան կառավարությունը սկսեց տանել նաև Թուրքիայի հայերի նկատմամբ։ Այս քայլերը վկայում են, որ զինվորականների և Արևմտյան Հայաստանի ոչ կանոնավոր զինված միավորումների համար սա արդեն «կանոնավոր խաղ» էր, նրանք չէին տատանվում դաժան միջոցներ կիրառել հայերի նկատմամբ։ Սակայն մինչև 1915 թվականի մարտի վերջը հայերի ջարդերը դեռևս կրում էին տեղային բնույթ` որակապես տարբերվելով Իթթիհաթի ղեկավարների կողմից ավելի ուշ գործարկված հայերի ընդհանուր տեղահանության և բնաջնջման քաղաքականությունից։

Հալեպի հրապարակում կախաղան հանված հայ բժիշկներ (1916)

Շուրջ 5.000 երեխա ավանակների մեջքին և ոտքով Խարբերդից ճանապարհ ընկած

Հայ կինը մահացած երեխայի դիակի մոտ

Առաջին աշխարհամարտը հնարավորություն է ընձեռում երիտթուրքերին հաշվեհարդար լինել կայսրության հպատակ հայերի հետ՝ իրականացնելով դեռևս 1911 թվականին Սալոնիկ քաղաքում տեղի ունեցած գաղտնի ժողովի որոշումը։ Այն նախատեսում էր, որ կայսրության տարածքում բնակվող մուսուլմանները պետք է թուրքացվեն, իսկ քրիստոնյաները՝ բնաջնջվեն։ Համագումարում որոշվել էր.

Վաղ թե ուշ պետք է իրագործվի Թուրքիայի բոլոր հպատակների օսմանականացումը, բայց մի բան պարզ է, որ դա երբեք չի կատարվի համոզելով, այլ պետք է իրականացվի զենքի ուժով։

Ծրագրի հեղինակներն էին Թալեաթ փաշան (ներքին գործերի նախարար), էնվեր փաշան (ռազմական գործերի նախարար), Ջեմալ փաշան (Պաղեստինյան ճակատի հրամանատար), Բեհաեդդին Շաքիր բեյը (երիտթուրքական կենտրոնական կոմիտեի անդամ) և ուրիշներ։ Մտադրվելով ոչնչացնել հայերին՝ նրանք ցանկանում էին վերացնել Հայկական հարցը։ Հայերը և Հայաստանը արգելք էին հանդիսանում Երիտթուրքական ծրագրի ճանապարհին։ Նրանց երազած «Մեծ Թուրան»-ը պետք է ձգվեր Բոսֆորից մինչև Ալթայ։

Առաջին սպանություններ

Օսմանյան կայսրության ներքին գործերի նախարար Թալեաթը ԱՄՆ դեսպան Մորգենթաուի հետ զրույցում. «…մենք արդեն ազատվել ենք հայերի երեք քառորդից, նրանք այլևս չկան Բիթլիսում, Վանում և Էրզրումում։ Հայերի և թուրքերի միջև հիմա ատելությունն այնքան ուժեղ է, որ մենք պետք է վերջ տանք դրան։ Եթե մենք չանենք դա, նրանք վրեժ կլուծեն»։

Թուրք-գերմանական գաղտնի համաձայնագրի կնքումից արդեն մի քանի ժամ անց Իթթիհաթը հայտարարեց համընդհանուր զորակոչ, որի արդյունքում գրեթե բոլոր ծառայությանը պիտանի հայ տղամարդիկ զորակոչվեցին բանակ։ Առաջին զորակոչը վերաբերում էր 20-45 տարեկաններին, հաջորդ երկուսը՝ 18-20 և 45-60 տարեկաններին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ մտելուց հետո Օսմանյան կայսրությունը մի քանի ճակատներով ներգրավեց ռազմական գործողություններում։ Օսմանյան զորքերի ներխուժումը Ռուսական կայսրության և Պարսկաստանի տարածք մեծացրեց հայերի հանդեպ բռնությունների շրջանները. 1914 թվականի նոյեմբերից 1915 թվականի ապրիլն ընկած ժամանակահատվածում ասպատակվեցին բազմաթիվ հայկական գյուղեր և ընդհանուր առմամբ սպանվեցին 27 000 հայեր և մեծ թվով ասորիներ։

Արևելյան ռազմաճակատում՝ Սարիղամիշի մոտ, 1915 թվականին Էնվերի զորքերը պարտություն կրեցին ռուսական զորքերի կողմից։ Արդյունքում օսմանյան բանակը հետ շպրտվեց Թավրիզից և Խոյից։

Հայերի տեղափոխումը Մեզիրեի բանտ թուրք զինվորների կողմից։ Խարբերդ, Արևմտյան Հայաստան, Օսմանյան կայսրություն, ապրիլ, 1915։

Էնվերը հրապարակայնորեն շնորհակալություն հայտնեց Թուրքիայի հայերին Սարիղամիշի ճակատամարտում հավատարմության համար՝ նամակ հղելով Կոնիայի արքեպիսկոպոսին։ Էրզրումից Կոստանդնուպոլսի ճանապարհին նա նույնպես երախտագիտություն հայտնեց հայերին «օսմանյան կառավարությանը ամբողջական նվիրվածության» համար։ Բայց Կոստանդնուպոլսում Էնվերը «Թանին» թերթի խմբագրին և օսմանյան խորհրդարանի փոխնախագահին հայտարարեց, որ պարտությունը հայերի դավաճանության արդյունք էր, և եկել է արևելյան շրջաններից հայերին արտաքսելու ժամանակը։ Պատմագետ Ստ. Աստուրյանը դիրքորոշման նմանատիպ փոփոխությունը դիտարկում է որպես Էնվերի՝ սեփական հեղինակությունը փրկելու փորձ և պարտության համար արդարացում։ 1915 թ. փետրվարից օսմանյան հայերի դեմ սկսեցին ձեռնարկվել արտակարգ միջոցներ։ Օսմանյան բանակի մոտավորապես 100 000 հայ զինվորներ զինաթափվեցին, քաղաքացիական հայ բնակչությունից առգրավվեց 1908 թվականից թույլատրված զենքը։ Զինաթափմանը հետևեց հայ զինծառայողների դաժան սպանությունը։ Օսմանյան բանակում ծառայող հայերը և այլ քրիստոնեադավան ազգությունների ներկայացուցիչները ուղղվեցին ամենածանր, հյուծալի աշխատանքների կատարմանը։ Երբ աշխատանքներն ավարտին էին հասցվում և պետքն այլևս վերանում էր հայերը տարվում էին ամայի տեղեր և սպանվում։

Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուն այս զինաթափումը բնորոշեց որպես հայերի բնաջնջման նախերգանք։

Որոշ քաղաքներում իշխանությունները սպառնում էին զանգվածային պատիժներով, ինչպես նաև բանտերում որպես պատանդ պահում էին հարյուրավոր մարդկանց, մինչև հայերը չհավաքեին իշխանությունների կողմից սահմանված զենքի քանակը։ Հայերի զինաթափման ընթացքն ուղեկցվում էր դաժան խոշտանգումներով։ Հավաքված զենքը հաճախ լուսանկարվում և որպես «դավաճանության» ապացույց ուղարկվում էր մայրաքաղաք։

Հայերի տեղահանման կազմակերպում

Հայերի զինաթափմանը հետևեց ամբողջ Օսմանյան կայսրության հայ քաղաքացիական բնակչության բնաջնջման գործողությունը, որն իրականացվեց հայերի` դեպի Միջագետքի անապատներ տեղահանության, ճանապարհին և արդեն Միջագետքի համակենտրոնացման կայաններում նրանց թալանի և կոտորածների, ինչպես նաև սովամահության և հիվանդությունների զոհ դարձնելու միջոցով։ Տեղահանման ենթարկվեցին կայսրության գրեթե բոլոր հայաբնակ նահանգների հայերը, այլ ոչ թե միայն սահմանամերձ շրջանների, որտեղ ծավալվում էին ռազմական գործողություններ։

Ֆրանսիացի հրապարակախոս Ռենե Պինոն գրել է.

«Հայերի բռնագաղթը լոկ նենգամտորեն քողարկված մահվան դատավճիռ էր»։

Հայերի հնարավոր դիմադրության վտանգը չեզոքացնելու նպատակով իշխանությունները որպես կանոն սկզբում հավաքում էին զորակոչի չենթարկված տղամարդկանց, որոնք փակվում էին բանտերում, իսկ այնուհետև քշվում անմարդաբնակ վայրեր և սպավում հրազենի կամ սառը զենքի օգնությամբ։ Դրան հետևում էր տեղահանության հրամանը. ծերունիներից, կանանցից և երեխաներից կազմվում էին քարավաններ, որոնք մեկնում էին շարասյուներով՝ ժանդարմների հսկողության տակ։ Նրանք, ովքեր ի վիճակի չէին այլևս քայլելու, սպանվում էին. բացառություն չէր արվում անգամ հղի կանանց հանդեպ։ Շատ դեպքերում ժանդարմներն ընտրում էին երկար երթուղիներ կամ մարդկանց ստիպում էին հետ գնալ նույն երթուղուվ, մինչև ծարավից ու քաղցից չմեռներ վերջին մարդը։

Թալեաթը հրամայել էր սպանել բոլոր աքսորյալ հայերին՝ ինչպես տղամարդկանց, այնպես էլ կանանց ու երեխաներին։ Նա բազմաթիվ հեռագրեր է ուղարկել այդ մասին, «Հալեպի կուսակալին․ Վրա հասավ արտաքսումների վերջը։ Սկսեք գործել նախկին հրամանների համաձայն, և դա կատարեցեք որքան կարելի է շուտ, Ձեզ արդեն հաղորդվել է, որ Ջեմիյեթի ցուցումով որոշվել է լիովին ոչնչացնել Թուրքիայում ապրող հայերին։ Նա, ով դուրս կգա այդ որոշման դեմ, չի կարող մնալ պաշտոնական դիրքում։ Ինչքան էլ դաժան լինեն ձեռնարկվող միջոցները, պետք է վերջ արվի հայերի գոյությանը։ Որևէ ուշադրություն մի դարձրեք ո՝չ տարիքին, ո՝չ սեռին և ո՝չ էլ խղճմտանքին»։

Հիմնական հոդված՝ Կարմիր կիրակի

Տեղահանման առաջին փուլը սկսվեց 1915 թվականի ապրիլին Զեյթունի և Դորթյոլի հայերի տեղահանմամբ։ Ապրիլի 24-ին ձերբակալվեց և աքսորվեց Ստամբուլի հայ մտավորականությունը (Այդ օրը երբեմն անվանում են Կարմիր կիրակի), իսկ հետագայում նաև կայսրության այլ բնակավայրերի հայ երևելիները ձերբակալվեցին և տեղափոխվեցին երկու համակենտրոնացման վայրեր Անկարայի մոտ՝ ղեկավարվելով 1915 թվականի ապրիլի 24-ին ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի արձակած հրամանով։

1915 թվականի ապրիլի 24-ին ձերբակալված հայ մտավորականներից ոմանք՝
առաջին շարք՝ Գրիգոր Զոհրապ, Դանիել Վարուժան, Ռուբեն Զարդարյան, Արտաշես Հարությունյան, Սիամանթո,
երկրորդ շարք՝ Ռուբեն Սևակ, Տիգրան Չեոկուրյան, Տիրան Քելեկյան, Թլկատինցի, Երուխան

Այդ գիշերը հայ մտավորականների առաջին հոսքը՝ թվով 235 մարդ, ձերբակալվեց Կոստանդնուպոլսում։ Ձերբակալվածների ընդհանուր թիվը այս գործողության արդյունքում կազմեց 2345 մարդ։ Տեղահանության մասին օրենքի ընդունումից հետո՝ 1915 թվականի մայիսի 30-ին, ձերբակալվածները տեղաբաշխվեցին ամբողջ կայսրության տարածքով, և նրանց մեծամասնությունը սպանվեց։ Շատ քչերը, այդ թվում Վրթանես Փափազյանը և Կոմիտասը փրկվեցին առանձնահատուկ միջամտության արդյունքում։ Չնայած հայերն օրենքում չէին հիշատակվում, բայց պարզ էր, որ օրենքը գրված էր նրանց համար։

1915 թվականի ապրիլի 24-ին ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի արձակած հրամանի բնօրինակը

Տեղահանման ենթարկվեց նաև Ալեքսանդրետտայի և Ադանայի հայ ազգաբնակչությունը։ Մայիսի 9-ին Օսմանյան կայսրության կառավարությունը որոշում ընդունեց տեղահանել նաև Արևմտյան Հայաստանի հայերին։ Վանի հերոսամարտից հետո սկսվեց տեղահանման չորրորդ փուլը, որի համաձայն պետք է տեղահանվեին սահմանամերձ շրջաններում և Կիլիկիայում բնակվող բոլոր հայերը։

1915 թվականի հունիսի 21-ին՝ տեղահանումների եզրափակիչ փուլի ժամանակ, Թալեաթը հրամայեց տեղահանել Օսմանյան կայսրության արևելյան շրջանի տասնյակ գավառներում ապրող «առանց բացառության բոլոր հայերին», բացառությամբ նրանց, ովքեր պետության համար կճանաչվեին պիտանի։ Տեղահանումն իրականացվում էր համաձայն երեք սկզբունքների՝

1. «տասը տոկոսի սկզբունքը», որի համաձայն հայերը պետք է կազմեին տարածաշրջանի մուսուլմանների 10 %-ից ոչ ավել,
2. տեղահանվածների տների թիվը չպետք է գերազանցեր հիսունը,
3. տեղահանվածներին արգելվում էր փոփոխել նախանշված վայրերը։

Հայերին արգելվում էր բացել սեփական դպրոցներ, հայկական գյուղերն իրարից պետք է հեռու լինեին հինգ ժամվա ճանապարհով։ Չնայած առանց բացառության բոլոր հայերին տեղահանելու պահանջին՝ Ստամբուլի հայ ազգաբնակչության զգալի մասը չտեղահանվեց այն մտահոգությամբ, որ օտարերկրյա քաղաքացիները այդ գործողության ականատեսը կլինեն։ Զմյուռնիայի հայ բնակչությունը փրկվեց նահանգապես Ռահմի բեյի կողմից, որը կարծում էր, որ հայերի տեղահանումը մահացու վտանգի կենթարկեր քաղաքի առևտուրը։ Հուլիսի 5-ին տեղահանման սահմանները արևմտյան նահանգների (Անկարա, Էսքիշեհիր և այլն), Կիրկուկի, Մոսուլի, Եփրատի հովտի հաշվին մեկ անգամ ևս ընդարձակվեցին և մոտավորապես 1915 թվականի հուլիսի 13-ին Թալեաթը հայտարարեց, որ տեղահանությունը իրականացվեց «Հայկական հարցի վերջնական լուծման համար», ինչը փաստացի նշանակում էր Փոքր Ասիայի և Արևմտյան Հայաստանի տաչածքում հայկական ներկայության վերացում։

Առաջին տեղահանումներ

Երիտթուրքական կառավարողները պատերազմի սկզբից ևեթ ձեռնամուխ եղան հայերի բնաջնջման գործին։ 1915 թվականի մարտի կեսերին անգլիո-ֆրանսիական ուժերը հարձակվեցին Դարդանելի վրա։ Նույն ընթացքում տեղի ունեցան Իթթիհաթի կենտրոնական կոմիտեի մի քանի ժողովներ, որոնց ժամանակ «Հատուկ կազմակերպության» ղեկավար Բեհաեդդին Շաքիրը տեղեկություններ ներկայացրեց ռուս-թուրքական ռազմաճակատում հայկական խմբերի՝ ռուսներին աջակցող գործողությունների վերաբերյալ։ Ժողովները ղեկավարող Թալեաթը կատաղի ատելությամբ ազդարարեց, որ «պետք է մաքրել հայերի հետ հաշիվը» և խոստացավ դրա համար ոչնչի առջև չկանգնել։ Երիտթուրքերի ղեկավար գործիչները (Նազըմ, Շաքիր, Շյուքրի, Ջավիդ և ուրիշներ) միաբերան պահանջեցին բնաջնջել բոլոր ոչ թուրք ժողովուրդներին, այդ թվում քրդերին ու արաբներին, բայց այդ ժամանակ առաջնահերթ համարեցին հայերի ոչնչացումը․

Պետք է, որ հայ ազգը արմատախիլ ըլլա, մեր հողին վրա անհատ մը անգամ չմնա, հայ անունը մոռացվի, «ոչ-թուրք տարրերը թող ջնջվին, որ ազգության և կրոնքին ալ պատկանած ըլլան։

Ընդունվեց հայերի բնաջնջման որոշում և հանձնարարվեց կառավարությանը իրականացնել այն։ Կազմվեց այդ հարցով զբաղվող գործադիր կոմիտե (դոկտոր Նազըմ, դոկտոր Բեհաեդդին Շաքիր ու լուսավորության նախարար Միդհաթ Շյուքրի) և լիազորներ կարգվեցին վիլայեթներում։ Հանձնարարվեց հայերին բնաջնջել բոլոր միջոցներով։ Թալեաթի գլխավորությամբ ստեղծվեց հայերի բնաջնջման հատուկ կազմակերպություն՝ «Թեշքիլաթ-ը մահսուսե»՝ լայն ճյուղավորմամբ (50-ական հոգով), և համապատասխան հրահանգներ ուղարկվեցին բոլոր վիլայեթները։ 1915 թվականի փետրվարի 18-ի գաղտնի հրահանգում ասված էր.

«Ջեմիյեթը Իթթիհաթի կենտրոնը Թուրքիո մեջ ապրող բոլոր հայերը, առանց անհատ մը ողջ ձգելու, փչացնել որոշած և այս մասին կառավարության ընդարձակ իրավասություններ տված է։ ․․․Չպիտի թույլատրվի, որ հայ մը օգնության և պաշտպանության արժանանա»։

Ապրիլի 15-ին Թալեաթի, էնվեր փաշայի ու Նազըմի ստորագրությամբ տեղական իշխանություններին է ուղարկվում հայերի համատարած բռնագաղթի ու ջարդերի կազմակերպման հրաման, որտեղ նշված Էր․

Իսլամ և թուրք ժողովուրդը ներկայացնող կառավարությունը և «Միություն և առաջադիմություն» կոմիտեն, միացած ուժերով, ինչ որ ալ պատահի, որևէ հաշտության սեղանի վրա, որևէ ձևով հայկական հարցի մը դրվելը կանխելու համար, օգտվելով պատերազմին մեզ բերած սա անկախութենեն, որոշեցինք վերջնական հաշվեհարդարի ենթարկել զայն, բնաջնջելով անհարազատ այդ տարրը, քշելով զանոնք դեպի Արաբիո անապատները, համաձայն տրված մեր գաղտնի հրահանգին․․․ Արդ, կառավարությունն ու Իթթիհաթի մեծ կոմիտեն կոչ կընենք ձեզ և ձեր հայրենասիրության և կհրամայենք, որ ձեր բոլոր տրամադրելի ուժերով աջակցիք «Միության և առաջադիմության» տեղական մարմիններու, որոնք 24 ապրիլի արևածագեն սկսյալ, գաղտնի ծրագրի մը համաձայն, գործադրության պիտի դնեն այս հրամանը։ Որևէ պաշտոնատար ու անհատ, որ կհակառակի այս սրբազան ու հայրենասիրական գործին ու չի տրամադրվիր երեն հանձնված պարտականության և որևէ ձևով այս կամ այն հայը պաշտպանելու կամ պահելու փորձ կընե, հայրենիքին և կրոնքին թշնամի կնկատվի և ըստ այնմ ալ կպատժվի։

Առաջին ծանր հարվածը տրվեց թուրքական «սեֆերբելիքով» (զորահավաք), որն իսկական պատուհաս դարձավ հայերի գլխին։ Մինչ այդ բանակում գտնվող հայ զինվորականներին (1908 թվականի հեղաշրջումից հետո քրիստոնյաները ևս ենթակա էին զինվորական ծառայության) միացվեցին բազմահազար զորակոչիկներ (18-45 տարեկան բոլոր «ռազմունակ» տղամարդիկ), որոնց մտցրին աշխատանքային գումարտակների (ամելե թաբուրի) մեջ (փոխադրում էին բեռներ, ճանապարհներ շինում և այլն) և մաս-մաս ոչնչացրին։ Թուրքական կառավարությունը կարգադրել էր սպանել օսմանյան բանակի բոլոր հայ զինվորականներին։ Ահա ռազմական նախարար էնվեր փաշայի հրամանը, որտեղ ասված էր․

Կայսերական բանակներու մեջ ծառայող բոլոր հայ անհատները, առանց դեպքի մը տեղի տալու՝ իրենց զորաբաժիններեն զատելով, ընդհանուրին աչքեն հեռու ծածուկ վայրերու մեջ գնդակահար պիտի ըլլան։

Գազանաբար հոշոտվեց 60 000 հայ զինվորական։ Թուրքական զորահավաքն ուղեկցվում էր համատարած շուրջկալներով, որոնց ժամանակ մարդկանցից «զենքեր» հավաքելու և պատերազմական տուրք գանձելու պատրվակով ավերվում էին հայերի տները, կողոպտվում նրանց ունեցվածքը, ձերբակալվում ու սրախողխող արվում շատերը։ Ռուսական հետախուզությունը 1915 թվականի մարտի 15-ին ու ապրիլի 3-ին Թուրքիայի վերաբերյալ հաղորդում էր․

Ամբողջ երկրում տեղի են ունենում հայերի ձերբակալություններ․․․ Սիստեմատիկ կոտորածներ էրզրումում, Դյորթյոլում, Զեյթունում և շրջակայքում։ Արյունալից ընդհարումներ Բիթլիսում, Վանում, Մուշում․․․ բռնություններ, թալան, սպանություններ Ակնում և ամբողջ Փոքր Հայքում։ Ժողովրդի տնտեսական քայքայում, ընդհանուր կոտորած։

Շաքիրին, որը պնդում էր, որ «ներքին թշնամին» ոչ պակաս վտանգավոր է, քան «արտաքին թշնամին», տրվեցին լայն իրավասություններ։ Մարտի վերջին և ապրիլի սկզբին «Հատուկ կազմակերպությունը» փորձեց կազմակերպել Էրզրումի հայերի ջարդերը և հակահայկական քարոզչության համար նահանգներ ուղարկեց Իթթիհաթի ամենաարմատական գործակալներին, այդ թվում՝ Ռեշիդ բեյին (թուրքերեն՝ Reşit Bey), որն առավել դաժան մեթոդներով՝ ներառյալ ձերբակալություններն ու կտտանքները, Դիարբեքիրում փնտրում էր զենք, իսկ այնուհետև դարձավ հայերի ամենամոլեռանդ մարդասպանը։ Թաներ Աքչամի կարծիքով հայերի զանգվածային տեղահանության որոշումն ընդունվել էր մարտին, բայց այն փաստը, որ Ստամբուլից տեղահանություն այդպես էլ չեղավ, նշանակում է, որ այդ պահին հայերի ճակատագիրը կախված էր պատերազմի հետագա ընթացքից։

Չնայած երիտթուրքերի պնդումներին, որ հայերի տեղահանությունները պատասխան էին Արևելյան ռազմաճակատում հայերի անհնազանդության, Ջեմալի ղեկավարությամբ հայերի առաջին տեղահանություններ կատարվեցին ոչ թե Արևելյան ռազմաճակատի հարևան շրջաններում, այլ Անատոլիայի կենտրոնից դեպի Սիրիա։ Եգիպտական գործողություններում պարտությունից հետո նա Զեյթունի և Դորթյոլի բնակչությանը որակեց որպես հնարավոր վտանգավոր և դաշնակիցների հնարավոր առաջխաղացման դեպքում որոշեց փոփոխել իրեն ենթակա տարածքների էթնիկական կազմը՝ առաջարկելով հայերի առաջին տեղահանությունները։ Հայերի տեղահանությունները սկսեցին Զեյթուն քաղաքից ապրիլի 8-ին, որի բնակչությունը դարերով ուներ մասնակի անկախություն և թուրքական իշխանությունների հետ գտնվում էր առճակատման մեջ։ Որպես հիմնավորում բերվում էր իբր Զեյթունի հայերի և ռուսական ռազմական շտաբի մեջ գաղտնի համաձայնության տեղեկատվությունը, բայց Զեյթունի հայերը ոչ մի թշնամական քայլ չէին ձեռնարկել։

Փախստական հայ կանայք սատկած ձիու մարմնի մոտ Դեյր-էլ-Զորի համակենտրոնացման ճամբարում

Քաղաք մտցվեց երեք հազար թուրք զինվոր։ Թուրք զինվորների վրա հարձակված Զեյթունի երիտասարդ տղամարդկանց մի մասը, ներառյալ մի քանի դասալիք, փախավ հայկական եկեղեցի և կազմակերպեց ինքնապաշտպանություն՝ համաձայն հայկական աղբյուրների՝ վերացնելով 300 զինվոր (թուրքերը նշում են մեկ մայոր և ութ զինվոր), բայց եկեղեցին գրավվեց։ Հայկական կողմի հաղորդմամբ զինվորների վրա հարձակումը վրեժ էր հայկական գյուղերում այդ նույն զինվորների անհարիր պահվածքի դիմաց։ Զեյթունի հայության մեծ մասն ապստամբներին չէր աջակցում, հայ համայնքի ղեկավարներն ապստամբներին համոզում էին հանձնվել և կառավարական զորքերին թույլ տվեցին հաշվեհարդար տեսնել նրանց հետ։ Բայց օսմանյան պաշտոնյաների մի մասն էր միայն պատրաստ ընդունել հայերի հավատարմությունը, մեծամասնությունը համոզվեց, որ Զեյթունի հայերը համագործակցում են թուրքերի հետ։ Ներքին գործերի նախարար Թալեաթը Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքին շնորհակալություն հայտնեց դասալիքներին բռնելու գործում հայ բնակչության աջակցության համար, բայց ավելի ուշ հաղորդագրություններում ներկայացրեց այդ իրադարձությունները որպես օտար տերությունների հետ հայկական ապստամբության մի մաս. տեսակետ, որ ընդունելի է թուրքական պատմագրության կողմից։ Չնայած հայկական բնակչության մեծ մասը կողմ չէր օսմանյան բանակին ընդդիմանալուն, բայց այնուամենայնիվ նրանք ևս տեղահանվեցին դեպի Կոնիա և Դեր Զորի անապատ, որտեղ հետո հայերին կա՛մ սպանում էին, կա՛մ թողնում էին մեռնել սովից ու հիվանդություններից։ Զեյթունից հետո նույն ճակատագրին արժանացան Կիլիկիայի մյուս քաղաքների բնակիչները։ Տեղահանությունները տեղի ունեցան Վանի դեպքերից առաջ, որոնք օսմանյան իշխանություններն օգտագործում էին հակահայկական քաղաքականությունը հիմնավորելու համար։ Օսմանյան կառավարության գործողություններն իրենց ծավալներով ակնհայտորեն անգերազանցելի էին, բայց դրանք դեռ չէին ընդգրկել կայսրության ողջ տարածքը։ Զեյթունի հայերի տեղահանությունը լույս է սփռում ցեղասպանության կազմակերպման ժամկետների հետ կապված մի կարևոր հարցի վրա։ Հայերի որոշ մասն աքսորվեց Կոնիա քաղաք, որը հեռու էր գտնվում Սիրիայից ու Իրաքից. տեղեր, որտեղ ավելի ուշ հիմնականում տեղահանվեցին հայերը։ Ջեմալը պնդում էր, որ անձամբ է ընտրել Կոնիան, այլ ոչ թե Միջագետքը, որպեսզի զինամթերքի տեղափոխման համար արգելքներ չստեղծվեն։ Բայց ապրիլից հետո և Ջեմալի իրավասություններից դուրս տեղահանված հայերի մի մասն ուղղվում էր Կոնիա, որը կարող է նշանակել, որ տեղահանման ծրագիր կար արդեն 1915 թվականի ապրիլին։

Վանի հերոսամարտ

Հիմնական հոդված՝ Վանի հերոսամարտ

Սարիղամիշի պարտությունից հետո Վան քաղաքը ռազմավարական մեծ նշանակություն ուներ ոչ միայն թուրքերի, այլև ռուսների համար։ 1914 թվականից Դաշնակցությունը, քաղաքում ունենալով մեծ ազդեցություն, գաղտնի պաշարել էր մեծ թվով զինամթերք։ Անդրանիկի հրամանատարությամբ ռուսական կամավորականների՝ Սարային մոտենալուց օսմանական իշխանությունները դաշնակներից պահանջեցին հանձնել թուրքական բանակից փախած հայ դասալիքներին, քաղաքը կտրեցին հեռախոսային կապից և սկսեցին տեղի բնակչությունից շորթումները, որն արդյունքում վերաճեց մի կողմից զինվորների և չետեների (մուսուլման ավազակների), մյուս կողմից հայկական ինքնապաշտպանության խմբերի միջև։ 1915 թվականի փետրվարին Վանում՝ կայսրության միակ շրջանում, որտեղ հայերը մեծամասնություն էին կազմում, նահանգապետ նշանակվեց Էնվերի աներորդին՝ Ջևդեթ բեյը, որը հայտնի էր բռնությունների հանդեպ հակումներով և զենքի հավաքագրման ժամանակ հայերի ահաբեկումներով։ Ջևդեթը նոր էր վերադարձել Պարսկաստանի անհաջող արշավանքից, և նրան ուղեկցում էին մի քանի հազար քուրդ ու չերքեզ ոչ կանոնավոր զինվորներ, այսպես կոչված «մսագործի գումարտակները»։ Թուրքական կառավարությունը 1914 թվականի վերջին նշել էր Վանում ապստամբության հնարավորությունը՝ պնդելով, որ Վանի շրջանում հայերին ու մի քանի պարսկական ցեղերին զինում են Թուրքիայի թշնամիները։ Վանի հայ ղեկավարները փորձեցին հանգստացնել իշխանություններին և հավատարմություն հայտնեցին Ջևդեթին։ 1915 թվականի մարտի սկզբին Ջևդեթը Շատախի հայերից մահվան և աքսորի սպառնալիքով պահանջեց 18-45 տարեկան բոլոր տղամարդկանց (4000 տղամարդ, ինչպես նաև բազմաթիվ դասալիքներ) բանակում աշխատելու համար։ Հայերը տրամադրեցին միայն 400 մարդ, իսկ մնացածի փոխարեն առաջարկեցին վճարել այսպես կոչված «ազատման հարկ» (բանակում ծառայելու փոխարեն օրենքով թույլատրված որոշակի գումարի վճարում), որը մերժվեց Ջևդեթի կողմից։ Մի միջադեպ էլ տեղի ունեցավ, երբ Ջևդեթը հայ-թուրքական ութ հոգանոց խումբ ուղարկեց Շատախ գյուղ, որտեղ պետք է քննարկեին հային բանտ նստեցնելու պատմությունը։ Ճանապարհին խմբի բոլոր չորս հայ անդամները սպանվեցին։ Ապրիլի 17-ին Ջևդեթը «մսագործի գումարտակներն» ուղարկեց վերացնելու Շատախի հայերին, բայց անկարգապահ զորքը հարձակվեց մոտակա գյուղերի վրա։

Զանգվածային սպանությունները սկսվեցին ապրիլի 19-ին, երբ Վանի շրջակայքում սպանվեցին մոտ 2500 հայեր, իսկ մոտակա մի քանի օրերին՝ ևս 50 000։ Հայերի վրա հարձակումները հրահրվում էին Իթթիհաթի կողմից, որը հետագայում խոստովանեցին Վանի երկու գեներալ-նահագապետերը՝ Իբրահիմ Արվասը և Հասան Թաշինը։ Մուսուլմաններին մահվան սպառնալիքով արգելված էր օգնել հայերին։ Վանի հայերը, սպասելով հարձակման, մի քանի շաբաթ ամրացրեցին քաղաքի իրենց հատվածը և չորս շաբաթների ընթացքում արդյունավետ դիմադրություն ցուցաբերեցին։ Վանի հայկական բնակչությունը կազմում էր մոտավորապես 30 000 մարդ, որոնցից միայն 1500-ն էին զինված։ Զենքը շատ հաճախ լինում էր ինքնաշեն տարբերակով։ Մայիսի 16-ին, երբ ռուսական բանակը մոտեցավ Վանին, թուրքերը հարկադրված հեռացան, և ռուս գեներալ Նիկոլաևը Վանում հռչակեց հայկական կառավարումը։ Վեց շաբաթից արդեն նահանջում էին ռուսները՝ տանելով այն հայերին, որոնք կարող էին հեռանալ։

Վանի իրադարձությունները նախապես մշակված բնույթ չունեին, հայերը փորձում էին հնարավոր փախուստի միջանցք պահել դեպի Պարսկաստան, իսկ Ջևդեթը օգտագործում էր պատժամիջոցները իրեն տեսանելի «հայկական վտանգը» ճնշելու համար։ Նրա գործողություններն այն ժամանակի համար բնորոշ չէին։ Նույն ժամանակահատվածում տեղին ունեցան նաև Բիթլիսի քրդերի և Բաշկալեի ասորիների ապստամբությունները։

Տեղահանությունների շարունակություն

ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի հեռագիրը Պետդեպարտամենտ (1915 թվականի հուլիսի 16) նկարագրում է հայերի բնաջնջումը որպես «ռասայական բնաջնջման կազմակերպված փորձ»

Օսմանյան պաշտոնյա Սահիդ Ահմեդի կողմից Տրապիզոնից հայերի տեղահանման նկարագրությունը։ Սկզբում օսմանյան պաշտոնյաները խլեցին երեխաներին, նրանցից որոշներին փորձեց փրկել Տրապիզոնի ամերիկյան հյուպատոսը։ Տրապիզոնի մուսուլմանները նախազգուշացվել էին հայերին պաշտպանելու դեպքում մահապատժի մասին։ Հետո առանձնացրին տղամարդկանց՝ հայտարարելով, որ նրանք պետք է մասնակցեն աշխատանքներին։ Կանայք և երեխաները պահապանների հսկողությամբ և անվտանգության երաշխիքներով տարհանվեցին Մոսուլի ուղղությամբ, ինչից հետո տղամարդիկ քաղաքից հանվեցին ու գնդակահարվեցին նախապես փորված խրամատներում։ Կանանց և երեխաների վրա կազմակերպվեցին «չեթերի» հարձակումներ, որոնք կողոպտում ու բռնաբարում էին կանանց, իսկ հետո՝ սպանում։ Զինվորականները հստակ հրաման ունեին չխանագարել «չեթների» գործողություններին։ Ընտրված երեխաները նույնպես տարհանվեցին ու սպանվեցին։ Ամերիկյան հյուպատոսի խնամակալության տակ գտնող երեխաներն ընտրվեցին իբրև թե Սեբաստիա ուղարկելու համար, նավակներով ծով հանվեցին, սվինահարվեցին, մարմինները դրվեցին պարկերի մեջ և նետվեցին ծովը։ Մի քանի օրից որոշ մարմիններ գտան Տրապիզոնի ափերի մոտ։ 1915 թվականի հուլիսին Սահիդ Ահմեդին հրամայեցին ուղեկցել Տրապիզոնի հայերի վերջին խումբը՝ կազմված 120 տղամարդուց, 400 կանանցից և 700 երեխաներից։ Սկզբում խմբից առանձնացվեցին տղամարդիկ, ավելի ուշ Սահիդ Ահմեդին հայտնեցին, որ նրանք բոլորը սպանված են։ Ամբողջ ճանապարհին կային հազարավոր հայերի մարմիններ։ «Չեթերի» մի քանի խումբ փորձեցին խմբից վերցնել կանաց և երեխաներին, բայց Սահիդ Ահմեդը հրաժարվեց տալ հայերին։ Ճանապարհին նա մոտավորապես 200 երեխաների տվեց մուսուլմանական ընտանիքներին, որոնք խոստացան հոգ տանել նրանց մասին։ Կամախում Սահիդ Ահմեդը հրաման ստացավ հայերին պահպանել այնքան ժամանակ, մինչև նրանք չմեռնեն։ Նրան հաջողվեց հայերի այդ խմբին միացնել Էրզրումից եկող խմբին, որը գլխավորում էր ժանդարմերիայի ներկայացուցիչ Մուհհամեդ Էֆֆենդին։ Այնուհետ Էֆֆենդին Սահիդ Ահմեդին հայտնեց, որ այդ խումբը հասցվել է Եփրատի ափ, որտեղ առանձնացվել է խմբից և ոչնչացվել «չեթ» հրոսակների կողմից։ Գեղեցիկ հայ աղջիկները պարբերաբար հրապարակայնորեն բռնաբարվում էին, իսկ հետո սպանվում, այդ թվում՝ տրապիզոնյան պաշտոնյաների կողմից։ Հայերի սպանությունների կազմակերպիչներ Սահիդ Ահմեդը նշում էր Էրզրումում Բեհաեդդին Շաքիրին, Տրապիզոնում՝ Նայիլ բեյին, Կամախում՝ Երզնկայի խորհրդարանի անդամներին։ «Չեթերի» կենտրոնակայանը գտնվում էր Կամախում։

Եթե ընդհանուր տեղահանությունները նախապես պլանավորված չէին, այնուամենայնիվ 1915 թվականի մարտին խորհրդակցելուց հետո Իթթիհաթի ներկայացուցիչները սկսեցին քարոզել հայերի զանգվածային սպանությունները։ Վանի իրադարձություններն ու համաձայն թուրքական պաշտոնական վիճակագրության՝ 150 000 մուսուլմանների սպանությունները (Խալիլ Բերքթայը ներկայացնում է հայերի կողմից 1915 թվականի ողջ ընթացքում ամբողջ Անատոլիայում սպանված 12 000 մուսուլմանների թիվը) նույնպես որպես առիթ օգտագործվեցին իշխանությունների կողմից հակահայկական գործողությունների համար։ 1915 թվականի ապրիլի 24-ին Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվեցին 235 երևելի հայեր, որոնք հետագայում արտաքսվեցին։ Դրանց հետևեց 600 հայերի ձերբակալությունը, այնուհետև 5000-ի։ Նրանց մեծամասնությունը սպանվեց հենց Ստամբուլի մերձակայքում։ Այս գործողություններն որևէ հիմք չունեին, և ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի հետ զրույցում Թալեաթն այս գործողությունները բնութագրեց որպես «ինքնապաշտպանություն»։ 1915 թվականի մայիսի 30-ին Օսմանյան կայսրության նախարարների խորհրդով ընդունվեց Տեղահանության մասին օրենքը, ըստ որի ռազմական հրամանատարությունը լիազորված էր ճնշել բնակչության զինված ապստամբությունները և տեղահանել դավաճանության կամ լրտեսության մեջ կասկածվողներին։ Օրինականություն հաղորդելու նպատակով նախատեսվում էին տեղահանվածներին պահակներ և կորցրած ունեցվածքի փոխհատուցում տրամադրել, բայց գործնականում այս պայմաններից ոչ մեկը չիրականացվեց։ Հայերի բնաջնջման գործում գլխավոր դերակատարությունն ուներ Էրզրումում տեղակայված «Հատուկ կազմակերպությունը» (օսման.՝ تشکیلات مخصوصه), որն ուներ մինչև 34 000 անդամ, որոնց գերակշիռ մասը կազմում էին «չեթերը»՝ բանտերից ազատ արձակված հանցագործները։ «Հատուկ կազմակերպությունն» անմիջապես ենթարկվում էր Թալեաթին։ Առաջին անգամ սա իրեն ցուցադրեց 1914 թվականին ռուսական զորքերի նահանջի շրջաններում հայերի դեմ բռնություններում՝ Վանի դեպքերից վեց ամիս առաջ, ինչը հայերի տեղահանության պաշտոնական պատճառը եղավ։ Զանգվածային սպանություններում գործուն մասնակցություն ունեցավ նաև երկրի հատուկ ծառայությունները ղեկավարող և մահվան հատուկ գումարտակներ ստեղծած Բեհաեդդին Շաքիրը։

Ապրիլի 18-ին Էրզրումի մերձակայքում տեղի ունեցավ թուրքական զանգվածային հանրահավաք, որի ընթացքում հայերին մեղադրեցին դավաճանության մեջ, իսկ նրանց օգնող մուսուլմաններին նախազգուշացրեցին, որ նրանք նույնպես կկիսեն հայերի ճակատագիրը։ Հաջորդող շաբաթների ընթացքում Էրզրումի նահանգի հայերը դարձան թուրքերի հարձակումների առարկա։ Մայիսի կեսերին ջարդեր տեղի ունեցան Խնուսում և նրա մերձակայքում, որտեղ սպանվեց 19 000 հայ։ Նահանգի մյուս գյուղերի հայերը տեղահանվեցին Էրզրում, նրանցից շատերը մահացան քաղցից, ծարավից և տանջալլկությունից, իսկ ողջ մնացածներին Կամախի կիրճի լանջերից նետեցին գետը։ Էրզրումի 65 000 հայ բնակչության մեծամասնությունը 1915 թվականի հունիս-հուլիս ամիսներին տեղահանվեց կամ սպանվեց Կամախի կիրճերում, մնացածներին տեղահանեցին Հալեպ կամ Մոսուլ, որտեղ մի քանիսին հաջողվեց կենդանի մնալ։ Էրզրումում թողեցին մոտավորապես 100 հայերի, որոնք աշխատում էին ռազմական կարևորագույն օբյեկտներում։ Երզնկայի հայերը նույնպես հիմնականում սպանվեցին Կամախի կիրճերում։ Բեյբուրթի՝ Էրզրումի նահանգի ևս մեկ քաղաքի հայերից սկզբում վերցրեցին փող և երիտասարդ աղջիկներին՝ տալով անվտանգության երաշխիքներ, հետո նրանց վրա հարձակվեցին «չեթերը»։ Դեպի Երզնկա հետ փախչողներին գնդակահարում էին ժանդարմները։

Օրդուից կանայք և երեխաները Սամսուն տեղափոխվելու պատրվակով բարձվեցին բեռնանավերը, իսկ հետո տարվեցին բաց ծով և նավից դուրս նետվեցին։ 1919 թվականի ռազմական դատարանի լսումների ժամանակ Տրապիզոնի ոստիկանության պետը ցուցմունք տվեց, որ երիտասարդ հայուհիներին՝ որպես նահանգապետից նվեր Իթթիհաթի ղեկավարներին, ուղարկել է Ստամբուլ։ Կարմիր մահիկի հիվանդանոցի հայուհիներն անարգվում էին. Տրապիզոնի նահանգապետը բռնաբարում էր նրանց և պահում որպես հարճեր։ Թուրքահայաստանի հարավային մասը հայերից մաքրվեց Ջևդեթի և նրա «մսագործի գումարտակների» (թուրքերեն՝ kesab taburi) կողմից։ Չնայած Բիթլիսի հայերի օրինապաշտությանը՝ Ջևդեթը սկզբում նրանցից փրկագին պահանջեց, իսկ հետո շատերին կախաղան հանեց։ Հուլիսի 25-ին քաղաքը շրջապատվեց Ջևդեթի զորքերի կողմից, և կարճ պաշարումից հետո քաղաքի հայկական մասն անձնատուր եղավ։ Տղամարդիկ սպանվեցին, իսկ երիտասարդ աղջիկներին տվեցին տեղացի թուրքերին ու քրդերին, մնացած հայ բնակչությունն ուղարկվեց հարավ և խեղդամահ արվեց Տիգրիսում։ Բիթլիսում ընդհանուր առմամբ սպանվեց 15 000 հայ, նրանց տները տրվեցին թուրք և քուրդ մուջահիրներին։

Միաժամանակ սպանդի ենթարկվեց Բիթլիսի շրջակա գյուղերի հայ բնակչությունը։ Բիթլիսից հետո Ջևդեթը ուղևորվեց Մուշ, որտեղ թուրքերի ու քրդերի մայիսյան հարձակումներից հետո տիրում էր ժամանակավոր խաղաղություն։ Ջևդեթի՝ նահանգ այցելելուց հետո սկսվեցին հայ համայնքի ղեկավարների կտտանքները, տղամարդիկ սվինահարվեցին, կանայք և երեխաները փակվեցին ախոռներում և կենդանի հրկիզվեցին։ Հետո Ջևդեթն ու թուրք-քրդական ջոկատները հարձակվեցին Սասունի հայության վրա, որոնք պաշտպանվեցին, մինչ չվերջացան զինամթերքն ու սնունդը։ Սև ծովի ծովափնյա քաղաքներում հայերին նստեցնում էին նավեր, իսկ այնուհետ ջրախեղդ անում։ Բնաջնջման ենթարկվեցին նաև բողոքական և կաթոլիկ ուղղության հայերը։ Խարբերդում 13 000 հայ զինվորների հետ սպանվեցին նաև ամերիկացի միսիոներների կողմից հիմնադրված Եփրատի վարժարանի ուսանողներն ու դասախոսները։ Նույն բախտին արժանացան նաև Մերզիֆոնի հայերը, որտեղ ամերիկյան բողոքական միսիոներների ղեկավարությամբ գործում էր Անատոլիայի վարժարանը։ Մարզվանի 12 000 հայերի մեծամասնությանը տեղահանելուց հետո վարժարանի նախագահը ամերիկյան դեսպանի միջոցով Էնվերից ու Թալեաթից վարժարանի անդամների համար անվտանգության երաշխիքներ ստացավ, բայց նահանգապետը հայտարարեց, որ ինքը տեղյակ չէ երաշխիքների մասին և մնացած հայերին տարհանեց անապատ, որտեղ նրանք մահացան։ Տեղահանման ենթարկվեցին նաև Անկարայի հայերը, որոնցից շատերի կրոնը պատկանում էին կաթոլիկ ուղղության։

1900 թվականին ծնված Թագուհի Լևոնյանի հիշողություններից։ Բալուից Տիգրանակերտ (Դիարբեքիր) մեզ տանջում էին, և մենք տանջվում էինք։ Չկար հաց ու ջուր։ Մորս պայուսակում ինչ-որ բան կար, որ նա ժամանակ առ ժամանակ տալիս էր մեզ։ Մենք 10-15 օրվա ընթացքում ամբողջ օրը քայլում էինք։ Ոտքերիս կոշիկներ չէին մնացել։ Վերջապես մենք հասանք Տիգրանակերտ։ Այնտեղ մենք լվացվեցինք, մեր մոտի եղած չոր հացը թրջեցինք և կերանք։ Շշուկներ տարածվեցին, որ նահանգապետը հայերից պահանջում է 12-ամյա գեղեցիկ աղջկա... Գիշերը նրանք լապտերներով եկան՝ փնտրելու այդպիսի աղջկա։ Գտան նրան, կտրեցին ողբացող մորից և ասացին, որ նրան հետո կվերադարձնեն։ Ավելի ուշ նրանք համարյա մեռած երեխային վերադարձրին, սոսկալի վիճակում՝ թողնելով նրան մոր ծնկներին։ Մայրն աղեկտուր ողբում էր, իսկ երեխան, չկարողանալով տանել տեղի ունեցածը, մահացավ։ Կանայք չէին կարողանում հանգստացնել մորը։ Վերջապես կանայք փորձեցին մի ժանդարմի զենքով փոս փորել և թաղեցին աղջկան։ Այնտեղ մեծ պատ կար, և իմ մայրը և մի քանի կանայք դրա վրա գրեցին. «Այստեղ թաղված է Շուշանը»։

Ի տարբերություն այլ տեղահանությունների, որոնք տեղի հայ համայնքների շրջանակներում չէին տարբերակում իշխանությունների տեսանկյունից անմեղներին «մեղավորներից», Կիլիկիայի տեղահանություններն արդեն տարբերություն չէին դնում հայ հեղափոխական և լոյալ համայնքների միջև։ Այս տեղահանություները կապ չունեին նաև սահմանի մոտիկությունից և վերաբերում էին Օսմանյան կայսրության բոլոր հայերին։ Այս տեղահանվածներին չէին տրամադրում սնունդ, ինչը փաստացի նշանակում էր սովամահություն։ Նրանք պաշտպանված չէին և ճանապարհին ենթարկվում էին օսմանյան անկանոն ուժերի, քրդերի, չերքեզների և այլ մուսուլմանական ցեղերի կողոպուտին ու բռնություններին, որի արդյունքում անապատում գտնվող վերջնակետին հասնում էր տարհանվողների մոտավորապես 20 %-ը միայն։ Նույն բանը տեղի էր ունենում ողջ Արևմտյան Հայաստանի («Արևելյան Անատոլիա»–յի) հայերի հետ։ Արևմտյան նահանգների հայերը համեմատաբար անխոչընդոտ հասան մինչև Դեր Զոր, որտեղ հետագայում շատերը կա՛մ մահացան, կա՛մ սպանվեցին։ Անատոլիայի հայ համայնքների ընդհանուր կազմաքանդման գործընթացը սկսվել է 1915 թվականի ապրիլի 24-ին, երբ ձերբակալվեցին և Անկարա տարհանվեցին Կոստանդնուպոլսի հայ համայնքի ղեկավարները։ Հունիսի կեսերին նրանք գրեթե բոլորը սպանված էին։ Իսկ այդ ժամանակ գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացված էին Բիթլիսի և Էրզրումի հայ համայնքները։ Հունիսի 9-ին Ներքին գործերի նախարարությունն Էրզրումի նահանգապետին նամակ ուղարկեց՝ պահանջելով վաճառել տեղահանված հայերի ունեցվածքը, որոնց վերադարձը չէր ակնկալվում։ 1915 թվականի ամառվա ընթացքում տեղահանության աշխարհագրությունն ընդարձակվեց՝ ներառելով ներկայիս Սիրիայի շրջանները։ Համաձայն տեղահանությունների նախագծի՝ հայերը չպետք է գերազանցեին տեղի բնակչության 10 %-ը, որն արտացոլում էր երիտթուրքերի վախը հայերի կուտակումներից։ Հիմքեր կան կարծելու, որ Դեր Զորի անապատի շուրջ գտնող ճամբարների մինչև 150 000 մարդու սպանությունը կատարվել է չերքեզների, չեչենների և արաբների կողմից, որպեսզի թույլ չտրվի մեծ քանակությամբ հայերի կուտակումներ մի վայրում։

Սպանությունների վերաբերյալ ամենաարժեքավոր վկայություններից մեկը թողել են օսմանյան արաբ չորս պաշտոնյա, որոնք անցան ռուսական կողմ և հետագայում տեղահանությունների մանրամասները պատմեցին Մարկ Սայքսին։ 1915 թվականին Տրապիզոնում գտնվող լեյտենանտ Սաիդ Ահմեդ Մուխտերա ալ-Բահաջայի խոսքերով՝ նա գիտեր, որ հայերի տեղահանությունը նշանակում էր ոչնչացում, և նրան հայտնի էր դասալիքներին առանց դատի գնդակահարելու գաղտնի հրամանի մասին։ Լեյտենանտ Սաիդ Ահմեդը հայտնել է, որ գաղտնի հրամանում «դասալիքներին» բառի փոխարեն գրված էր «հայերին», որը վկայում է, որ կենտրոնական իշխանությունները գիտակցում էին իրենց արարքների հանցավոր լինելը և ամեն կերպ փորձում էին քողարկել դրանք։

Հայերի սպանություններն ուղեկցվում էին կողոպուտով ու գողությամբ։ Վաճառական Մեհմեդ Ալիի (թուրքերեն՝ Mehmed Ali) խոսքերով՝ Ասենթ Մուսթաֆան ու Տրապիզոնի նահանգապետ Ջեմալ Ազմին յուրացրել էին հայերի՝ 300 000-400 000 թուրքական ոսկե ֆունտ արժողությամբ թանկարժեք իրեր (այն ժամանակ մոտավորապես 1 500 000 ԱՄՆ դոլար)։ Հալեպում ԱՄՆ հյուպատոսը զեկուցում էր Վաշինգտոն, որ Թուրքիայում գործում էր «հափշտակությունների հսկայական համակարգ»։ Տրապիզոնի հյուպատոսը հայտնում էր, որ ամեն օր տեսնում է, ինչպես է «թուրք կանանց և երեխաների ամբոխը գիշանգղերի պես հետևում ոստիկանությանը ու տանում ամեն ինչ, ինչ կարողանում էին», և որ Տրապիզոնում Իթթիհաթի կոմիսարի տունը լիքն է ոսկով և թանկարժեք իրերով, որոնք կողոպուտներից իր մասն էին կազմում։

1915 թվականի ամռան ավարտին կայսրության հայ բնակչության զգալի մասը սպանված էր։ Չնայած օսմանյան կայսրության իշխանությունների փորձերին ծածկել դա՝ Եվրոպա հասած փախստականները պատմում էին հայ բնակչության ոչնչացման մասին։ 1915 թվականի ապրիլի 27-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսը կոչ արեց ԱՄՆ-ին և Իտալիային թույլ չտալ և կագնեցնել ջարդերը։ Դաշնակից պետությունները հրապարակայնորեն դատապարտեցին օսմանյան իշխանությունների թողտվությամբ թուրքերի և քրդերի կողմից հայերի ջարդերը, բայց պատերազմի պայմաններում այլ բան անկարող էին անել հայերի վիճակը թեթևացնելու համար։ Մեծ Բրիտանիայում պաշտոնական հետաքննությունից հետո հրատարակվեց «Օսմանյան կայսրությունում վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ» փաստաթղթերի գիրքը, իսկ Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում փախստականների համար հանգանակություններ սկսվեցին։ Կենտրոնական և Արևմտյան Անատոլիայի հայերի ոչնչացումը շարունակվեց նաև 1915 թվականի օգոստոսից հետո։

Բժշկական փորձարկումներ հայերի վրա

Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույցի կողմից խնամակալության տակ վերցված երեխաներ

Որպես օսմանյան հայերի ոչնչացման արդարացում գործածվում էր նաև կենսաբանական հիմնավորումը։ Հայերն անվանվում էին «վտանգավոր մանրէներ», նրանց վերագրվում էր կենսաբանական ավելի ցածր կարգավիճակ, քան մուսուլմաններին։ Այս քաղաքականության գլխավոր քարոզիչը բժիշկ Մեհմեդ Ռեշիդն էր՝ Դիարբեքիրի նահանգապետը, ով առաջինը հրամայեց տեղահանվողների ոտքերը պայտել։ Ռեշիդը նաև կիրառում էր հայերի խաչելությունը՝ նմանակեղծելով Քրիստոսի խաչելությունը։ 1978 թվականին թուրքական պաշտոնական հանրագիտարանը Ռեշիդին բնութագրում է որպես «հոյակապ հայրենասեր»։

Տանելի կենցաղային պայմանների և դեղորայքի բացակայությունը թուրքական բանակում հանգեցրին համաճարակի տարածման՝ խլելով յուրաքանչյուր տասներորդ զինվորի կյանքը։ Երրորդ բանակի բժիշկ Թևֆիկ Սալիմի հրամանով բծավոր տիֆի դեմ պատվաստանյութ գտնելու նպատակով Երզնկայի կենտրոնական հիվանդանոցում փորձեր էին կատարվում հայ զինվորների և ռազմական ուսումնարանների կադետների վրա, որոնցից շատերը մահացան։ Ուղղակի ապացույցները ցույց են տալիս այս ամենում Բեհաեդդին Շաքիրի մասնակցությունը։ Փորձերն անմիջականորեն անցկացնում էր Ստամբուլի բժշկական դպրոցի պրոֆեսոր Համդի Սուաթը, որը հիվանդներին ներարկում էր տիֆով վարակված արյուն։ Պատերազմի ավարտից հետո այս գործի քննման ժամանակ Ստամբուլի ռազմական դատարանի կողմից Համդի Սուաթը տեղափոխվեց բժշկական դպրոցի կլինիկա «սուր փսիխոզ» ախտորոշմամբ հարկադիր բուժման։

Այսօր Թուրքիայում Համդի Սուաթը համարվում է թուրքական մանրէաբանության հիմնադիրը, և նրան նվիրված է Ստամբուլի հիշատակի տուն-թանգարանը։ Նրա փորձակումները հաստատվեցին Օսմանյան զինված ուժերի գլխավոր համաճարակային տեսուչ Սուլեյման Նումանի (թուրքերեն՝ Süleyman Numan) կողմից։ Փորձարկումներն առաջացրին Թուրքիայի գերմանացի բժիշկների, ինչպես նաև մի քանի թուրք բժիշկների բողոքները։ Նրանցից մեկն էր Ջեմալ Հայդարը (թուրքերեն՝ Cemal Haydar), որն անձամբ էր ներկա գտնվել փորձարկումներին և 1918 թվականին ներքին գործերի նախարարին բաց նամակով դրանք բնութագրեց որպես «բարբարոսական» և «գիտական հանցագործություն»։ Հայդարին աջակցեց Երզնկայի Կարմիր մահիկի հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ դոկտոր Սալահեդդինը, որն իր օգնությունն առաջարկեց իշխանություններին բժշկական փորձարկումների կազմակերպիչներին և իրականացնողների գտնելու գործում։ Պաշտպանության նախարարությունը հերքեց իր հասցեին հնչող մեղադրանքները, բայց Հայդարն ու Սալահեդդինը պնդեցին իրենց ցուցմունքները։ Հայդարը կրկնեց բժշկական փորձակումների արդյունքում հարյուրավոր հայերի սպանությունների մասին, իսկ Սալահեդդինի հայտարարությամբ իր վրա ճնշում է գործադրվել՝ հարկադրելով լռել։ Անցումային շրջանի քաղաքական խառնաշփոթի արդյունքում փորձարկումների մեղավորներին հաջողվեց խույս տալ պատժից։ Համդի Սուաթն արդյունքում հրապարակեց իր հետազոտությունների արդյունքները, որտեղ նկարագրում էր «դատապարտված հանցագործների» վրա իր փորձարկումները։

1919 թվականի ռազմական դատարանի անցկացրած հետաքննության արդյունքում հայտնի դարձան հայ երեխաների և հղի կանանց թունավորման փաստեր Տրապիզոնի սանիտարա-հիգիենիկ ծառայությունների և առողջապահության բաժանմունքի ղեկավար Ալի Սաիբի կողմից (թուրքերեն՝ Ali Saib)։ Թույնից հրաժարվողներին ստիպում էին այն ընդունել բռնի ուժով կամ խեղդում էին ծովում։ Տեղահանումների արդյունքում ողջ մնացած և Միջագետքի ճամբարներ հասած հայերին Սաիբը սպանում էր՝ ներարկելով մորֆինի մահացու չափաբաժին կամ թունավոր նյութեր։ Ֆրանսիացի և թուրք ականատեսները հաստատում են հիվանդանոցներում և դպրոցներում երեխաների թունավորվելու փաստերը։ Սաիբն օգտագործում էր նաև շարժական շոգեբաղնիքներ (թուրքերեն՝ Etüv), որոնցում երեխաներին սպանում էին գերտաք շոգիով։

Հայերի ինքնապաշտպանություն

Անտիոքից ոչ հեռու՝ Մուսա լեռան շրջանում, ապրող հայ բնակչությունը, կանխազգալով սպանությունները, 1915 թվականի հուլիսին իշխանություններից փախավ լեռները և այնտեղ կազմակերպեց հաջող ինքնապաշտպանություն՝ թուրքական զորքերի հարձակումները կանխելով յոթ շաբաթ։ Մոտավորապես 4000 մարդ փրկվեց ֆրանսիական ռազմական նավով և տեղափոխվեց Պորտ-Սաիդ։ Պաշտպանվողների մի մասը հետագայում մտան ֆրանսիական Արևելյան լեգիոնի կազմ և իրենց դրսևորեցին հատկապես 1918 թվականին Արարում թուրքերի դեմ կռվում։ Մուսա լեռան ինքնապաշտության մասին գրվել է Ֆրանց Վերֆելի հանրաճանաչ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը։

Հայերի ինքնապաշտպանություններ տեղի ունեցան նաև Ուրֆայում և Մուշում և մի քանի այլ վայրերում։

Անհատ թուրքերն ու գերմանացիներն ընդդեմ հայերի բնաջնջման

Թեոդոր Ռուզվելտ՝ ԱՄՆ նախագահ (1901-1909)։ «Հայերին պատած սարսափը կատարված փաստ է։ Զգալիորեն սա հնազանդեցման քաղաքականություն է, որին հետևում է այս ազգը վերջին չորս տարիների ընթացքում։ ... Հայերի բնաջնջումն այս պատերազմի ամենամեծ հանցագործությունն է, և եթե մեզ չհաջողվի Թուրքիայի դեմ դուրս գալ, կնշանակի՝ մենք խրախուսում ենք նրանց»։

Մուսուլմանների կողմից հայերին օգնության ցուցաբերման հետազոտությունը բավական բարդ խնդիր է, քանի որ հայերին օգնություն ցուցաբերելը պատժվում էր մահով, և բնականաբար, ծածուկ էր պահվում։ Այնուամենայնիվ, հայտնի են թուրքական ընտանիքների կողմից հայ երեխաների փրկության, ինչպես նաև օսմանյան իշխանավորներին ընդդիմանալու բազմաթիվ դեպքեր, որոնք հրաժարվում էին մասնակցություն ունենալ հայ բնակչության սպանությունների գործում։ Տեղահանությունների դեմ հանդես եկան Հալեպի նահանգապետ Մեհմեդ Ջելալ բեյը՝ հայտարարելով, որ հայերը պաշտպանվում են և կյանքի իրավունքը յուրաքանչյուր մարդու բնական իրավունքն է, և արգելեց որևէ ճնշում հայ բնակչության դեմ, ինչպես նաև Զմյուռնիայի և Ադրիանապոլիսի նահանգապետեր Ռահմի բեյը և Ադիլ բեյը։ Ջելալ բեյը 1915 թվականի հուլիսին պաշտոնանկ արվեց։ Դեր Զորի անապատում համակենտրոնացման ճամբարի հրամանատար Ալի Սուեդ Բեյը, փորձելով թեթևացնել հայերի զրկանքները, փոխարինվեց և նրա պաշտոնում նշանակվեց հայերի հանդեպ բացառիկ դաժանություն ցուցաբերած Զեքի բեյը։ Երիտթուրքերի առաջնորդներից մեկը՝ Ջեմալ փաշան, իր հուշերում գրում էր, որ սարսափած էր հայերի դեմ կատարված հանցագործություններից և փորձել է թեթևացնել նրանց վիճակը, բայց պատմաբանները սրան վերաբերում են մեծ կասկածանքով։

Թուրքերի դաշնակից գերմանացիների ներկայացուցիչներից շատերը պասիվ կերպով աջակցում էին հայերի հանդեպ բռնաճնշումներին։ Գերմանական դեսպան բարոն ֆոն Վանհենհայմը, չնայած հյուպատոսների ներկայացրած մանրամասն նկարագրություններին, բողոքեց ընդամենը մի քանի մանր խախտումների դեմ։ Միայն ֆոն Վանհենհայմից հետո երրորդ դեսպանը՝ կոմս ֆոն Վոլֆ-Մետերնիխը, Իթթիհաթի գործողությունները որակեց որպես ազգայնամոլություն՝ ուղղված հայերի բնաջնջմանը։ Գերմանացի քարոզիչ Յոհաննես Լեփսիուսը հասցրեց 1915 թվականին այցելել Ստամբուլ, բայց նրա խնդրանքը Էնվերին հայերի պաշտպանության վերաբերյալ մնացին անպատասխան։ Գերմանիա վերադառնալուց հետո առանց ակնհայտ հաջողությունների փորձում էր հասարակության ուշադրությունը հրավիրել Թուրքիայում հայերի վիճակի վրա։ Թուրքիայում ֆելդմարշալ ֆոն Հոլցի հրամանատարության տակ ծառայող դոկտոր Արմին Վեգները հավաքեց լուսանկարների մեծ պահոց։ Թուրքական պահնորդների հսկողության տակ գտնվող հայ կնոջ՝ նրա արած լուսանկարը դարձել է հայերի ցեղասպանության խորհրդանիշներից մեկը։ 1919 թվականի Վեգները նամակ գրեց ԱՄՆ նախագահ Վիլսոնին, որում հայտնում էր հայերի բնաջնջման՝ իրեն հայտնի մանրամասները։ Հալեպում տեխնիկական դպրոցի ուսուցիչ Մարտին Նիպաժը (գերմ.՝ Martin Niepage) 1916 թվականին գրված գրքում նկարագրություններ է թողել հայերի բարբարոսական սպանությունների վերաբերյալ։

Սպանված հայերի մնացորդներ (լուսանկարը հրապարակված է 1918 թվականին
ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի գրքում)

Հալեպում ոչնչացված հայեր

Հայ բռնագաղթյալները զինված թուրքերի վերահսկողության ներքո 1915 թվականի ապրիլ

Հայ բնակչության ոչնչացման հիմնական շրջանների քարտեզը։ Ճամբարների տեղակայում

Ցեղասպանության քարտեզը

Օսմանյան կայսրությունը և Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1923 թվականներին

Համաձայն Մուդրոսյան հաշտության պայմանագրի՝ դաշնակից տերությունները պարտավորվում էին պատժել թուրքերին և պարգևատրել հայերին։ Պնդելով ռազմավարական կարևոր ճանապարհների վրա վերահսկողությունը, ռազմագերի ազատումը և Հարավային Կովկասից թուրքական զորքերի դուրս բերումը՝ Մեծ Բրիտանիան համաձայնեց հայկական վեց վիլայեթներից թուրքական զորքերի դուրսբերման պահանջը փոխարինել «անկարգությունների դեպքում» այդ վիլայեթներ զորք մտցնելու դաշնակիցների իրավունքով։ Այնուամենայնիվ, դաշնակից ուժերը չէին պատրաստվում կատարել պայմանագրի այդ կետը։ Երևանի նահանգից տարհանման ժամանակ թուրքական բանակը կողոպտեց և տարավ՝ ինչ հնարավոր էր՝ սննդամթերքի պաշար, տնային անասուններ, աշխատանքի գործիքներ, հագուստ, կահույք ու նույնիսկ դռներ, պատուհաններ և երկաթգծի գերաններ։ Երբ հայկական բանակը 1918 թվականին գրավեց Ալեքսանդրապոլը, երկաթգծի կայարանում ոչ մի գնացքաքարշ կամ վագոն չկար։ 1918-1919 թվականների ձմեռը սննդից, հագուստից ու դեղորայքից զրկված Հայաստանում ուղեկցվեց մարդկանց զանգվածային մահերով։ Քաղցի ու ցրտի պայմաններում ողջ մնացածները դառնում էին բծավոր տիֆի զոհեր։ Արդյունքում մահացավ մոտ 200 000 հայ, այսինքն՝ Հայաստանի բնակչության 20 %-ը։ 1919 թվականին 8, 7 ծնելիության դիմաց մահացությունը կազմում էր 204, 2 մարդ ամեն 1000 բնակչին։ Հայաստանից նահանջի ժամանակ թուրքական բանակի գործողությունները որոշ պատմաբանների կողմից գնահատվում են որպես ցեղասպանության շարունակություն։

Թուրքիայի հայերի վտարման և ոչնչացման գործընթացը ավարտվեց 1920 թվականին հակառակ ամեն ինչի Կիլիկիա վերադարձած փախստականների և Զմյուռնիայի ջարդերի ռազմական գործողությունների արդյունքում, երբ Մուստաֆա Քեմալի հրամանատարությամբ զորքերը կոտորեցին Զմյուռնիայի հայկական թաղամասի հայերին, իսկ հետո արևմտյան տերությունների ճնշման ներքո թույլ տվեցին կենդանի մնացածներին տարհանել։ Վերջին կազմակերպված համայնքի՝ Զմյուռնիայի հայերի ոչնչացումով Թուրքիայի հայ բնակչությունն իր պատմական հայրենիքում փաստացի դադարեց գոյություն ունենալ։ Կենդանի մնացած փախստականները ցրվեցին աշխարհով մեկ՝ տարբեր երկրներում ձևավորելով Հայկական սփյուռքը։

Վիճելի հարցեր։ Ժողովրդագրություն, ժամկետներ ու «վերջնական որոշման» ընդունում

Թուրքիայի հայ բնակչություն

Ամենավիճելի հարցերից մեկը զոհերի թվաքանակն է, որի պատասխանը շատ հաճախ կախված է քաղաքական նախապատվություններից։ Զոհերի ճշգրիտ հաշվարկ հնարավոր չէ, և գնահատականը հիմնվում է ուղղակի հայտանիշերի և վկաների ցուցմունքների վրա։ Նման հայտանիշերից է համարվում Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության թվաքանակը։

Հայկական հարցի առաջացումից ի վեր հայերի ժողովրդագրական կշիռը Թուրքիայում դարձավ քաղաքական հարց՝ ձգտելով ցույց տալ, որ հայերը մուսուլմանական բնակչության կողքին կազմում էին չնչին փոքրամասնություն։ 1864-1866 թվականների բարեփոխումների քողի տակ Էրզրումի վիլայեթը (նախկին Էրմենիստան նահանգ) բաժանվեց մութաշարիֆների (թուրքերեն՝ Mutasarrıf) կողմից կառավարվող յոթ մասերի։ Էրզրումի վիլայեթի տարածքի մի մասը տրվեց Դիարբեքիր գավառին։ Բայց այնուամենայնիվ, վիլայեթի բնակչության կազմում հայերը մեծամասնություն էին կազմում, և 1878 թվականին ամբողջական շրջանների հեռացման և ուրիշների ավելացման հետևանքով Էրզրումի վիլայեթը բաժանվեց չորս վիլայեթների՝ Էրզրում, Վան, Հաքյարի և Մուշ։ 1886 թվականին Բարձր դուռը Հայկական լեռնաշխարհը բաժանեց այս անգամ ավելի փոքր վարչական միավորների։ Շրջանի վերջին վերաձևումը տեղի ունեցավ 1895 թվականին. ութ վիլայեթներ միացվեցին՝ ձևավորելով վեց նոր վարչական միավորներ։ Ժողովրդագրական հաշվարկներում օսմանյան կառավարությունը ուղղափառ հայերին կաթոլիկ և բողոքական հայերից, հույներից և ասորիներից առանձին էր հաշվարկում, մինչդեռ թուրքերը, թուրքմենները, քրդերը, զղլբաշները, եզդիները և այլք հաշվարկվում էին միասին։

Պրոֆեսոր Իսրայել Չարնի. «Հայերի ցեղասպանությունը հատկանշական է մի քանի առումներով, այդ թվում նրանով, որ արյունոտ 20-րդ հարյուրամյակում զանգվածային ցեղասպանության վաղ շրջանի օրինակ էր, որը շատերը համարում են Հոլոքոստի «խաղափորձ»»։

1844 թվականի Օսմանյան կայսրությունում առաջին մարդահամարը Ասիական Թուրքիայում ցույց տվեց մոտավորապես 2 000 000 հայերի։ 1867 թվականին Փարիզի Համաշխարհային ցուցահանդեսում կայսրության ղեկավարությունը Փոքր Ասիայում հայտարարեց 2 000 000, իսկ եվրոպական Թուրքիայում՝ 400 000 հայերի մասին։ Հայոց պատրիարքության տվյալներով՝ 1878 թվականին Օսմանյան կայսրությունում հայերի թիվը կազմում էր 3 000 000, 400 000՝ եվրոպական Թուրքիայում, 600 000՝ Փոքր Ասիայի արևմուտքում, 670 000՝ Սեբաստիայի, Տրապիզոնի, Մաժաքի և Դիարբեքիրի վիլայեթներում և 1 330 000՝ Հայկական լեռնաշխարհում։ 1881-1893 թվականների պաշտոնական մարդահամարում հայերի թիվը կտրուկ նվազում է ընդհուպ 1 048 143 մարդու։ Նույնիսկ Կարսի և Արդահանի 1878 թվականի կորուստը հաշվի առնելով՝ հայերի քանակության այդպիսի նվազումը կարելի է բացատրել թվերում մեքենայություններով։ Օսմանյան կայսրության տարեգրքում (թուրքերեն՝ Salname) 1882 թվականի՝ ոչ մուսուլման տղամարդկանց կողմից վճարվող հարկ հաշվարկված է եղել 462 870 թուրքական ֆունտի չափով, բայց համաձայն հենց նույն տարեգրքի՝ Թուրքիայի նախարարների խորհուրդը ակնկալում էր այդ հարկից մուտքեր երկու անգամ ավելի, որն ուղղակիորեն հիմնավորում է ոչ մուսուլման բնակչության թվի կրկնակի նվազում։ Պաշտոնական մարդահամարը որոշ քաղաքներում հայերի գոյության բացակայություն ցույց տվեց, որոնց գոյության մասին կան հստակ աղբյուրներ։ Օսմանյան կայսրության 1907-1908 թվականների մարդահամարն առաջ է քաշում նույն հարցերը, ինչ նախորդը։ Համաձայն այդ մարդահամարի՝ Էրզրումի, Բիթլիսի ու Վանի հայ բնակչությունը մնացել է նույնը՝ չնայած 1894-1896 թվականների ջարդերը։ Ռայմոնդ Գևորգյանը, մանրամասն ուսումնասիրելով ժողովրդագրական տվյալները, կարծում է, որ այդ մարդահամարը կապ չուներ հայ բնակչության իրական թիվն արտացոլելու հետ և միայն կրկնում էր նախորդ մարդահամարի տվյալները, որոնք իրենց հերթին նվազեցվել էին երկու անգամ։ 1912 թվականին Հայոց պատրիարքությունը Վանի, Բիթլիսի, Խարբերդի և Էրզրումի վիլայեթների հայ բնակչության թիվը գնահատել է 804 500 մարդ։ 1914 թվականին պատրիարքությունը բերեց ավելի ստույգ տվյալներ, որոնք կայսրության տարածքում ցույց էին տալիս 1 845 450 հայերի։ Բնակչության՝ մեկ միլիոնից ավելի նվազումը կարելի է բացատրել 1894-1896 թվականների ջարդերով, Թուրքիայից փախուստով և հարկադրաբար իսլամացումով։ Բացի այդ, մարդահամարն ամբողջական չէր, քանի որ պատրիարքության գրագիրները մուտք չունեին բոլոր հայաբնակ վայրեր, մանավանդ եթե դրանք վերահսկվում էին քրդական ցեղերի կողմից։ Այս փաստն ավելի բնորոշ է Դիարբեքիրի վիլայեթի համար, որի հայ բնակչությունը, համաձայն պաշտոնական տվյալների, կազմում էր 73 226 մարդ, համաձայն պատրիարքության հաշվարկների՝ 106 867, իսկ 1915 թվականի գարնանը վիլայեթից տեղահանվեց 120 000 հայ։ Պաշտոնական օսմանյան վիճակագրությունը 1915 թվականին կայսրության հայ բնակչությունը հաշվվում էր 1 295 000 մարդ։

Համաձայն «Բրիտանիկա» հանրագիտարանի՝ գոյություն ունեն 1 միլիոնից մինչև 3, 5 միլիոն թվական տվյալներ։ Ժամանակակից գնահատմամբ Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության թիվը տատանվում է 1 500 000 և 2 500 000 մարդու միջև։

Զոհերի թիվ

Զոհերի թվի հաշվարկը կարող է կախված լինել հիմք ընդունված Մեծ եղեռնի նախօրյակին Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության ընդհանուր թվի գնահականից։ Զոհերի թվի գնահատման վրա ազդող ևս մեկ գործոն է համարվում ժամանակաշրջանը, որը դիտարկվում է որպես ցեղասպանության ընթացք. ժամանակակից գնահատականները տատանվում են 1915 թվականի և 1923 թվականն ընկած ժամանակահատվածի միջև։

1915 թվականի սեպտեմբերի 28-ին Դիարբեքիրի նահանգապետ Ռեշիդ բեյը Թալեաթին ուղղված հեռագրում հայտնում է, որ նահանգից տեղահանել է 120 000 հայերի, նույն ժամանակահատվածում պաշտոնական օսմանյան վիճակագրությունը ցույց էր տալիս երկու անգամ քիչ թիվ։ 1915 թվականի օգոստոսին Էնվեր փաշան Էրնստ Յախին (գերմ.՝ Ernst Jackh) հայտնում է 300 000 սպանված հայերի մասին։ Համաձայն Յոհաննես Լեփսիուսի՝ սպանվել է մոտավորապես 1 միլիոն հայ, իսկ 1919 թվականին Լեփսիուսը վերանայեց իր տվյալները մինչև 1 100 000 մարդ։ Նրա տվյալներով՝ միայն Հարավային Կովկաս թուրքական ներխուժման ժամանակ սպանվել է 50-ից 100 հազար հայ։ «Օգնության գերմանական միությունից» (գերմ.՝ Deutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient) Էրնստ Զոմմերը տեղահանվածների քանակը գնահատեց 1 400 000, իսկ ողջ մնացածներինը՝ 250 000: 1915 թվականի դեկտեմբերի 20-ին Հալեպում Գերմանիայի հյուպատոս Ռյոսլերը ռեյխկանցլերին հայտնեց, որ ելնելով 2, 5 միլիոն օսմանահպատակ հայերի ընդհանուր թվից՝ 800 000 զոհերի թիվը հավանական է թվում և կարող է ավելի շատ լինել։ Միաժամանակ նա նշում է, որ եթե հիմք վերցվի հայ բնակչության 1, 5 միլիոն թիվը, ապա զոհվածների թիվը համապատասխանաբար պետք է նվազեցնել (այսինքն՝ զոհվածների թիվը կկազմի 480 0000)։

Համաձայն Լեփսիուսի՝ բռնի կերպով իսլամացվեցին 250 000-ից 300 000 հայեր, որն առաջացրեց կայսրության որոշ մուսուլման կրոնական առաջնորդների դժգոհությունը։ Այսպես, Կուտինայի մուֆտին իսլամին հակասող համարեց հայերի բռնի իսլամացումը։ Իսլամացումը անհավատ երիտթուրքերի առաջնորդների համար չուներ հոգևոր իմաստ, բայց դա հետապնդում էր հայկական ինքնությունը ոչնչացնելու և հայերի իվը նվազեցնելու քաղաքական նպատակներ, որպեսզի վերացվեն հայերի կողմից ինքնավարության կամ անկախության պահանջները։

Զոհերի թվի մասին ժամանակակից գնահատականները տատանվում են 200 000-ից (որոշ պաշտոնական թուրքական աղբյուրներ և «History of the Ottoman Empire and modern Turkey» առաջին հրատարակությունում Սթենֆորդ Շոուն)) մինչև ավելի քան 2 000 000 (որոշ հայ պատմաբաններ և Ռուդոլֆ Ռումմելը)։ Ռոնալդ Սունին գնահատականների ընդգրկման սահման է համարում մի քանի հարյուր հազարից մինչև 1, 5 միլիոնը։ Ըստ «Օսմանյան կայսրության հանրագիտարանի»՝ ամենահամեստ հաշվարկները ցույց են տալիս զոհերի 500 000 թիվը, իսկ ամենաբարձր թիվ համարվում է հայ գիտնականների 1, 5 միլիոն գնահատականը։ Համաձայն Առնոլդ Թոյնբիին (հրապարակված 1916 թվականին) մեջբերող «Բրիտանիկա»-ի՝ զոհվել է մոտ 600 000 հայ, Գյունթեր Լևին հայտնում է 642 000, Էրիկ Յան-Ցյուրխերը ենթադրում է 600 000-800 000 զոհ, Ռոջեր Սմիթը՝ «միլիոնից ավել», «Ցեղասպանության հանրագիտարանի» տվյալներով ոչնչացվել է մինչև 1, 5 միլիոն հայ, ըստ Ռումմելի՝ 2 102 000 հայ (որոնցից 258 000-ը Օսմանյան կայսրությունից դուրս ապրողները)։ Համաձայն Դուգլաս Հովարդի՝ շատ պատմաբաններ զոհերի թիվը գնահատում են 800 000-1 000 000-ի սահմաններում։ Ռիչարդ Հովհաննիսյանի կարծիքով՝ մինչ վերջերս ամենատարածվածը 1, 5 միլիոն գնահատականն էր, բայց վերջին ժամանակներում Թուրքիայի քաղաքական ճնշումների հետևանքով այդ գնահատականը նվազելու միտում ունի։ Համաձայն փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր պրոֆեսոր Արմեն Մարսուբյանի՝ պատմաբանների մեծ մասը զոհերի թիվը գնահատում է 1-1, 5 միլիոն։ Թեմատիկ հանրագիտարանները տալիս են հետևյալ գնահատականները՝ «Encyclopedia of Genocide»՝ 1918 թվականի դրությամբ մոտավորապես 1 միլիոն, «Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity»՝ մոտավորապես 1, 2 միլիոն, «Dictionary of Genocide»՝ 1 միլիոնից ոչ պակաս, բայց մոտ 1, 5 միլիոն զոհ։

«Վերջնական որոշման» ընդունում

Մյուս վիճելի հարցը հանդիսանում է Թուրքիայի հայ բնակչության բնաջնջման վերաբերյալ որոշման ընդունման ժամանակը։ Այս հիմնախնդիրն ուսումնասիրող պատմաբանները (Հոլոքոստի պատմաբանների նմանությամբ) բաժանվում են երկու խմբի՝ «ինտենցիոնալիստների», որոնք կարծում են, որ թուրքերը հայերի բնաջնջման ծրագրեր վաղուց էին մտմտում, իսկ 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարասկզբի իրադարձությունները համարվում են 1915 թվականի հայերի զանգվածային բնաջնջման խաղափորձ, և «ֆունկցիոնալիստների», որոնք կարծում են, որ իրադարձությունները կրում էին բավականին դիպվածային բնույթ և տեղի ունեցան Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ծագած հայկական վտանգի մասին պատկերացումների ազդեցության ներքո։ Այսպես, «ինտենցիոնալիստ» Վահագն Դադրյանը կարևոր պատճառ է տեսնում հավատամքի փոփոխություններին անկարող ներկայացող իսլամի մեջ։ Դադրյանն իր հայացքները հիմնավորում է նրանով, որ սպանությունները հիմնականում տեղի էին ունենում ուրբաթ օրվա աղոթքից հետո, որի ընթացքում մոլլաները հայերի դեմ ջիհադի էին կոչում։ Նրա ընդդիմադիրները հակադարձում են՝ օրինակ բերելով մուսուլմանների կողմից հայերին օգնությունը և ընդգծելով այն փաստը, որ հայերի նկատմամբ բռնություններն Օսմանյան կայսրությունում սկսվեցին Թանզիմատի ժամանակաշրջանից հետո, երբ կայսրությունը հրաժարվեց հոգևոր օրենքների գերակայությունից և կանգնեց արդիականացման ճանապարհին։ «Ֆունկցիոնալիստներ» Ռոնալդ Սյունին և Դոնալդ Բլոքսհեմը, օրինակ, հայերին վերացնելու պատճառները տեսնում էին Սարիղամիշում Օսմանյան կայսրության պարտության մեջ։ Վերլուծելով «ֆունկցիոնալիստների» տեսակետները՝ մեկ այլ ուսումնասիրող՝ Ստեփան Աստուրյանը, նշում է, որ ցեղասպանության գաղափարները հասունանում են սոցիալական տարբերակման հողի և կոլեկտիվ միֆերի վրա՝ հատուկ տիրող խմբին։ Այնուամենայնիվ ուսումնասիրողների մեջ գոյություն ունի որոշակի համաձայնություն այն հարցի շուրջ, որ «վերջնական որոշում» ընդունվել է մինչ 1915 թվականի Վանի ապստամբությունը։ Այս բանավեճում ծայրահեղ մոտեցումներ ունեն Հայաստանի շատ պատմաբաններ՝ գտնելով, որ Օսմանյան կայսրության ողջ պատմությունը հայերի բնաջնջման նախերգանքն էր, և Թուրքիայի պատմաբանները, որոնք մեծ մասամբ մերժում են հայկական համայնքի նպատակաուղղված ոչնչացումը։

Մշակութային եղեռն

Հայ բնակչության բնաջնջումն ուղեկցվում էր հայկական մշակութային ժառանգության դեմ ուղղված գործողությունների շարքով։ Հայկական հուշարձաններն ու եկեղեցիները պայթեցվում են, գերեզմանները վերածվում են դաշտերի, որտեղ զբաղվում էին եգիպտացորենի և հացահատիկի մշակմամբ, քաղաքների հայկական թաղամասերն ավերվում էին կամ բնակեցվում էին թուրք կամ քուրդ բնակչության կողմից և անվանափոխվում էին։

1914 թվականին Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքության հաշվեկշռում հաշվարկվում է ոչ պակաս քան 2549 ծխական համայնք, այդ թվում ավելի քան 200 վանք և ոչ պակաս 1600 եկեղեցի։ Ցեղասպանության քաղաքականության իրականացման ընթացքում և էթնիկ զտումներից հետո վերացվեցին բազմաթիվ հայկական ճարտարապետության հուշարձաններ։ Շատ տաճարներ ավերվեցին, ավելի շատերը վերածվեցին մզկիթների և իջևանատների։ Մինչ 1960 թվականը թուրքական քաղաքականությունը կայանում էր Թուրքիայի տարածքում հայերի գոյության վկայությունների վերացման մեջ։ Միայն 1960-ական թվականներին գիտնականները հայկական հոգևոր ժառանգության հուշարձանների գրանցման և փրկության հարց բարձրացրեցին։ 1974 թվականին Թուրքիայում գիտնականները նույնականացրին հայկական եկեղեցիների և վանքերի 913 շինություն։ Հուշարձանների կեսից ավելին չի պահպանվել մինչ մեր օրերը, իսկ մնացածներից 252-ը քանդված են և միայն 197-ն են գտնվում այս կամ այն չափով պիտանի վիճակում։

Մշո Սուրբ Առաքելոց վանք, 20-րդ դարասկզբի լուսանկար

Մշո Սուրբ Առաքելոց վանք, 2010 թվականի լուսանկար

1980-ական թվականների վերջերին և 1990-ական թվականների սկզբներին անգլիացի պատմաբան և գրող Ուիլյամ Դալրիմփլը գտավ հայկական պատմական հուշարձանների շարունակական ավերման ապացույցներ։ Շատ հուշարձաններ խարխլվել էին երկրաշարժերից ու իշխանությունների անուշադրությունից, բայց կային նաև գյուղացի ոսկի որոնողների կողմից քանդված շինություններ, ովքեր փնտրում էին հայկական գանձեր, որոնք, ըստ նրանց, թաղված են եկեղեցիների տակ, կան նաև փլուզումների կանխամտածված ակնհայտ օրինակներ։ Ավելի վաղ ֆրանսիացի պատմաբան Ջ. Մ. Թիերին հեռակա կարգով դատապարտվեց երեք ամիս հարկադիր աշխատանքների այն բանի համար, որ փորձել էր վերստեղծել Վան քաղաքի հայկական եկեղեցու հատակագիծը։ Նա նաև նշում էր, որ 1985 թվականին իշխանությունները ցանկանում էին քանդել Օշկվանք հայկական եկեղեցին, բայց նրանց չհաջողվեց, քանի որ ընդդիմացան տեղի բնակիչները, որոնք եկեղեցին օգտագործում էին որպես հացահատիկի պահեստ։ Ուիլյամ Դալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական հուշարձանների ոչնչացումն արագացավ թուրքական պաշտոնատար անձանց վրա հարձակվող հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների ի հայտ գալուց հետո։

Ուիլյամ Դալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական ժառանգության ոչնչացման վառ օրինակ է Կարս քաղաքի շրջակայքում տեղակայված Խծկոնք վանական համալիրը՝ կազմված հինգ եկեղեցիներից, որոնք 1915 թվականից մինչ 1960-ական թվականները պաշտոնապես արգելված էին այցելությունների համար։ Ականատեսների վկայություններով՝ վանքը ուժանակի միջոցով պայթեցվել է կանոնավոր բանակի զորամասերի կողմից, որը նաև ուսումնական կրակային դասընթացներ էր անցկացնում համալիրի շինությունների վրա։ Պատմաբանի այցելության պահին կանգուն էր միայն 11-րդ դարի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին, որի պատերը էականորեն վնասված էին։ Մեկ այլ օրինակ է Վարագավանքի կիսափլված եկեղեցին՝ վերածված ցախատան։ Երզնկայի մոտ գտնվող 9-րդ հարյուրամյակի բազիլիկան վերածվել է պահեստի՝ տրանսպորտի մուտքի համար նախատեսված պատի վրայի ահռելի անցքով։ Եդեսիայի հայկական տաճարը 1915 թվականին վերածվեց հրշեջ կայանի, իսկ 1994 թվականին՝ մզկիթի՝ հեռացնելով մզկիթի համար ոչ պիտանի քրիստոնեական կառույցները։ 1987 թվականին Եվրախորհրդարանը կոչ արեց Թուրքիային բարելավել ճարտարապետական հուշարձանների պահպանման պայմանները։ Նվազ հաջողությամբ նմանատիպ փորձ կատարվեց Հուշարձանների համաշխարհային հիմնադրամի կողմից։ Միջազգային ճնշումների արդյունքում վերականգնվեց Վանա լճում գտնվող Սուրբ Խաչ եկեղեցին։

«Նեմեսիս» գործողություն

Հիմնական հոդված՝ Նեմեսիս գործողություն

Նեմեսիս գործողության հայտնի վրիժառուներից Սողոմոն Թեհլերյան

1919 թվականին Բոստոնում Դաշնակցության 9-րդ համագումարում որոշում ընդունվեց ոչնչացնել հայերի սպանություններին մասնակից երիտթուրքերի առաջնորդներին։ Գործողությունը ստացավ հին հունական վրեժի աստվածուհի Նեմեսիսի անվանումը։ Դավադիրների հիմնական մասը ցեղասպանությունից փրկված հայեր էին՝ լի վճռականությամբ վրեժ լուծել իրենց սպանված ընտանիքների համար։

Գործողության ամենահայտնի զոհը դարձավ Օսմանյան կայսրության ներքին գործերի նախարար և օսմանյան եռապետության անդամներից Թալեաթ փաշան։ Թալեաթը երիթուրքերի մյուս առաջնորդների հետ 1918 թվականին փախավ Գերմանիա, բայց այստեղ բացահայտվեց և 1921 թվականի մարտի 15-ին Բեռլինում սպանվեց Սողոմոն Թեհլերյանի կողմից։ Թեհլերյանի ձերբակալումից հետո հասարակական կարծիքը նրա դեմ էր, բայց դատական գործընթացի ժամանակ հայերի զանգվածային սպանությունների մասին տեղեկությունները փոխեցին հասարակության տրամադրվածությունը։ Դատարանի կարծիքի վրա էականորեն ազդեց Յոհաննես Լեփսիուսի ելույթը՝ Օսմանյան կայսրությունում հայերի սպանությունների վերաբերյալ։

Արդյունքում Թեհլերյանն արդարացվեց «եռապետության կառավարության գործողությունների հետևանքով տարած տառապանքների հետևանքով գիտակցության ժամանակավոր կորստի» պատճառով։

1919-1920 թվականների թուրքական ռազմական դատարան

Հիմնական հոդված՝ Երիտթուրքերի դատավարություն (1919-1920)

Օսմանյան կայսրության անկումից և 1918 թվականի Մուդրոսի զինադադարից հետո հաղթող երկրները պահանջեցին Թուրքիայից պատժել ռազմագերիների և հայերի դեմ հանցագործությունների մեղավորներին։ Առանձին կողմ էր կազմում Մեծ Բրիտանիան՝ պնդելով առաջին հերթին բրիտանական ռազմագերիների հետ դաժան վերաբերմունքի համար պատիժ և ապա միայն հայերի բնաջնջման։ Դատարանի աշխատանքների սկսվելուց առաջ Իթթիհաթի ղեկավարները՝ Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը, Շաքիրը, դոկտոր Նազիմը, Բեդրին ու Ազմին, փախան Թուրքիայից։

Համաձայն մեղադրանքի՝ տեղահանությունները թելադրված չէին ռազմական անհրաժեշտությամբ կամ կարգապահական պատճառներով, այլ մտածված էին Իթթիհաթի կենտրոնական կոմիտեի կողմից, և դրանք ի վերջո զգացվեցին Օսմանյան կայսրության բոլոր անկյուններում (թուրքերեն՝ Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda)։ Ապացուցների հարցում դատարանը հիմնվում էր հիմնականում փաստաթղթերի, այլ ոչ թե վկաների ցուցմունքների վրա։ Դատարանն ապացուցված համարեց Իթթիհաթի ղեկավարների կողմից (թուրքերեն՝ taktil cinayeti) հայերի կազմակերպված սպանությունների փաստը։ Դատարանը բացակայող Էնվերին, Ջեմալին, Թալեաթին և դոկտոր Նազիմին ճանաչեց մեղավոր և հեռակա դատապարտեց մահապատժի։ Դատարանում ներկա մեղադրյալներից երեքը դատապարտվեցին կախաղանի միջոցով մահապատժի։

Թուրքիայի Հանրապետությունը և Հայկական հարց

Թուրքիայի վարչապետ Թանսու Չիլլեր. 1994 թվականի սեպտեմբեր։ «Ճիշտ չէ, որ թուրքական իշխանությունները չեն ուզում իրենց վերաբերմունքն արտահայտել այսպես կոչված «Հայկական հարցի» շուրջ։ Մեր դիրքորոշումը պարզ է։ Այսօր ակնհայտ է, որ պատմական փաստերի լույսի ներքո հայերի պահանջներն անհիմն են ու ցնորական։ Ցանկացած պարագայում հայերը ցեղասպանության չեն ենթարկվել»։

Հրանտ Դինքի սպանության դեմ բողոքի ցույցի պաստառներ

Թուրքիայի Հանրապետության ձևավորումից հետո երկրի քաղաքական և մտավոր վերնախավը որևէ կարիք չէր զգում ընդհարվելու հայերի զանգվածային սպանություններն ու թալանը ղեկավարած մարդկանց հետ։ Թուրքիայի հանրապետության սկզբնական տարիներին երկրի քաղաքական վերնախավը հիմնականում կազմված էր Իթթիհաթի նախկին պաշտոնյաներից, որոնցից շատերն անձամբ էին մասնակցություն ունեցել հայերի բնաջնջման գործում և հայերի ու հույների տեղահանություններից մեծ եկամուտներ ստացող տարածքային ղեկավարների և ցեղային առաջնորդների հետ գտնվում էին դաշինքի մեջ։ Հայկական հարցի քննարկումը կարող էր կազմաքանդել այդ դաշինքը։ 1927 թվականի հոկտեմբերին Հանրապետական կուսակցության համագումարում, Մուսթաֆա Քեմալն ընդարձակ ճառում ներկայացրեց իր տեսակետներն այն մասին, թե անկախության համար պայքարում ինչպես առաջացավ թուրք ազգը։ Քեմալի ճառը դրվեց հանրապետական Թուրքիայի պաշտոնական պատմագրության հիմքում, դրա դրույթները պետության կողմից սկսվեցին դիտարկվել որպես անառարկելի։ Թուրքիայի քրեական օրենսդրությունը հանցագործություն է համարում պատմության քեմալական տարբերակի քննադատությունը, ինչն անհնար է դարձնում թուրքական հասարակությունում բանավեճերը։ Ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ 1927 թվականին Թուրքիայում ապրում էր 77 400 հայ։ Համաձայն Լոզանի պայմանագրի՝ Թուրքիան պարտավորվում էր տրամադրել անվտանգության, ազատ զարգացման երաշխիքներ և մյուս ազգային փոքրամասնությունների շարքում որոշակի արտոնություններ հայերին։ Բայց պայմանագրի այս կետը չիրականացվեց։ Թուրքիայի հայերը շարունակում էին փախչել երկրից կամ ձուլվել։ 1934 թվականի հունիսի 21-ին ընդունված «Ազգանունների մասին» օրենքը պահանջում էր հույներից, հրեաներից և հայերից հրաժարվել ավանդական ազգանուններից և ընդունել նոր՝ թուրքականները։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Թուրքիայում մտցվեց բազմաթիվ առևտրականների՝ հույների, հայերի և հրեաների սնանկացրած ունեցվածքի ընտրության հարկը։

Վերջին տարիներին Թուրքիայում ակադեմիական գիտությունը, թուրք մտավորականները, մամուլը և քաղաքացիական հասարակությունը ավելի համարձակ են սկսում քննարկել Հայկական հարցը, ինչը հանգեցնում է թուրք ազգայնամոլների և թուրքական կառավարության պատասխան գործողությունների։ Հայկական «Ակոս» թերթի խմբագիր Հրանտ Դինքը, գրողներ Օրհան Փամուկը և Էլիֆ Շաֆաքը, հրատարակիչ Ռագիփ Զարաքօղլուն մեղադրվեցին «թրքությունը» վիրավորելու մեջ, Դինքն ու Զարաքօղլին դատապարտվեցին։ 2007 թվականի հունվարի 19-ին Հրանտ Դինքը սպանվեց 17-ամյա թուրք ազգայնականի կողմից, նրա հուղարկավորությանը Ստամբուլում անցան դժգոհության ցույցեր, որտեղ տասնյակ հազարավոր թուրքեր քայլում էին «Մենք բոլորս Հրանտ ենք, մենք բոլորս հայ ենք» կարգախոսը կրող ցուցանակներով։ Միևնույն ժամանակ թուրքական հասարակության մի մասը Դինքին սպանողին ընդունեց որպես ազգային հերոսի։

Հայոց ցեղասպանության ապացույցներ

Տե՛ս նաև՝ Երիտթուրքերի դատավարություն (1919-1920)

Ռաֆայել դե Նոգալես Մենդես (1879-1936), օսմանյան բանակում ծառայած և զանգվածային սպանություններն իր գրքում նկարագրած վենեսուելացի սպա

Փաստարկներն այն բանի օգտին, որ հայերի դեմ գործողությունները կրել են համակարգված և կենտրոնացված բնույթ, հիմնվում են բազմաթիվ ոչ թուրք ականատեսների վկայությունների (հյուպատոսներ, զինծառայողներ, բուժքույրեր, ուսուցիչներ, քարոզիչներ), թուրք պաշտոնյաների և ողջ մնացած հայերի ցուցմունքների վրա։ Հայերի նպատակուղղված բնաջնջման կազմակերպման պնդումն էլ տեղ գտավ երիտթուրքերի պարագլուխների դեմ դատական գործընթացի ընդհանրական որոշման մեջ։ Մինչ օրս թուրքական պահոցներից չի ներկայացված ոչ մի փաստաթուղթ, որը ինչ-որ կերպ կապացուցեր հայերի բնաջնջման նպատակաուղղվածությունը, ինչն էլ բացատրվում է այդ փաստաթղթերի ոչնչացմամբ կամ այսօր Թուրքիայում գործող գրաքննությամբ։ Չապացուցված կամ կեղծված են համարվում 1920 թվականի հրապարակված այսպես կոչված «Թալեաթի հեռագրերը»։ Հեռագրերի բնօրինակները չկան, բայց Դադրյանի կողմից անցկացված ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այդ հեռագրերի բովանդակությունն ուղղակի կերպով հաստատվում է երիտթուրքերի պարագլուխների դեմ դատական գործընթացի նյութերով։ Հայերից ազատագրված տարածքներում բնակեցվում էին Թրակիայից կամ Բուլղարիայից եկած մուջահիրներով, որոնք առանց կազմակերպչական օգնության կամ նախամշակման չէին կարող հասնել մինչ Կիլիկիա կամ Թուրքահայաստան, ինչն էլ հայերի ոչնչացման ծրագրում բարձր պաշտոնական շրջանակների մասնակցությունը վկայող փաստարկ է հանդիսանում։

Օսմանյան կայսրությունում հայերի սպանությունները դիտարկվել են մի քանի միջազգային կազմակերպությունների կողմից։ 1984 թվականին «Ազգերի մշտական տրիբունալը» Օսմանյան կայսրության գործողությունները որակեց ցեղասպանություն։ 1997 թվականին նմանատիպ որոշում կայացրեց Ցեղասպանության ուսումնասիրողների միջազգային միությունը : 2000 թվականի հունիսի 8-ին «Նյու Յորք Թայմս» և «The Jerusalem Post» թերթերում Հոլոքոստի 126 ուսումնասիրողների հայտարարությունը (այդ թվում՝ Եղուդ Բաուեր, Իսրայել Չարնի և Էլի Վիզել)՝ հաստատելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերի ցեղասպանության փաստի անվիճելիությունը։ 2001 թվականին հայ-թուրքական հաշտեցման համատեղ հանձնաժողովը դիմեց «Անցումային շրջանի արդարադատության հարցերով միջազգային կենտրոն»-ին (ԱՇԱՀՄԿ) անկախ եզրակացության համար. արդյո՞ք 1915 թվականի իրադարձությունները համարվում են ցեղասպանություն։ 2003 թվականի սկզբին ԱՇԱՀՄԿ-ը ներկայացրեց իր եզրակացությունը, որ 1915 թվականի իրադարձությունները համապատասխանում են ցեղասպանության բոլոր սահմանումներին, և այս եզրույթի կիրառումը ամբողջովին արդարացի է։

Հայոց ցեղասպանության ժխտում

Հիմնական հոդված՝ Հայոց ցեղասպանության ժխտում

Հայերի ցեղասպանության ժխտումը, ի տարբերություն ցեղասպանության մերժման այլ ձևերի, որոնք իրականացվում են մասնավոր անձանց կամ կազմակերպությունների կողմից, կազմված է Թուրքիայի Հանրապետության պաշտոնական և բազակողմանի աջակցությունից, որը հարցը դարձնում է գիտականորեն ակնածելի և քաղաքականապես փաստարկված : Թուրքական պետությունը խոշոր միջոցներ է ծախսում հանրային գործողությունների համար և նվիրատվություններ է կատարում համալսարաններին՝ փորձելով ընդլայնել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ թուրքական պաշտոնական դիրքորոշման աջակցությունը։ Տարբեր պետությունների խորհրդարանների կամ կառավարությունների կողմից հայերի ցեղասպանության ճանաչման հերթական քննարկումների ժամանակ Թուրքիան սպառնում է դիվանագիտական և առևտրային պատժամիջոցներով։ Որպեսզի Թուրքիայի տարածքում հայերի ֆիզիկական գոյության հետքերը վերացվեն, երկրում պարբերաբար ոչնչացվում են հայկական ճարտարապետական հուշարձանները։ Ժխտողների փաստարկները հիմնականում իրենցից ներկայացնում են հետևյալ պնդումների ձևախեղումները՝

• Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային սպանություններ երբեք չեն եղել,
• հայերի մահը պատահականության արդյունք է՝ մարտական գործողությունների շրջանից հայերի տեղահանման ժամանակ սովից և հիվանդություններից,
• երիտթուրքերի կողմից հայերի ոչնչացման նպատակադրված քաղաքականություն չի եղել,
• հայերի մահը արդյունք է Օսմանյան կայսրությունում քաղաքացիական պատերազմի, որի արդյունքում զոհվել են նաև բազմաթիվ թուրքեր։

Հայերի ցեղասպանության արտացոլումը մշակույթում

Հիմնական հոդված՝ Հայոց ցեղասպանությունը մշակույթում

Վարդգես Սուրենյանց, «Ոտնահարված սրբություն», 1895 թվական

1915 թվականի իրադարձությունների վերաբերյալ առաջին կինոնկարը «Բռնաբարված Հայաստանը» ֆիլմն է (1919), որից պահպանվել է միայն 15 րոպեանոց հատված։ Առաջին վավերագրական ֆիլմը՝ «Ո՞ւր է իմ ժողովուրդը» (անգլ.՝ Where Are My People?, պրոդյուսեր Մայքլ Հակոբյան), թողարկվեց 1965 թվականին՝ իրադարձությունների 50-ամյակի առթիվ։ 20-րդ և 21-րդ դարերի սահմանագծին ստեղծվեցին մի քանի վավերագրական ֆիլմեր, որոնցից ամենահետաքրքրականը եղավ «Թաքնված Հոլոքոստ» ֆիլմը (անգլ.՝ The Hidden Holocaust)։ Խորհրդային տարիներին Հայաստանում նկարահանվեցին «Նահապետ» և «Ձորի Միրոն» ֆիլմերը։ Արտասահմանում նկարահանված ֆիլմերից առավել արժեքավոր են Անրի Վերնոյի «Մայրիկ» (1991), «Պարադի փողոց, 588» (1992), Ռոբերտ Քեշիշյանի «Արամ» (2002), Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» (2002), Տավիանի եղբայրների «Արտույտների ագարակը» (2007), Ֆաթիհ Աքինի «Սպին» (2014) ֆիլմերը։

Հայտնի լուսանկարներ արվել են Արմին Վեգների և ԱՄՆ հյուպատոս Լեսլի Դևիսի կողմից։ Թուրքիայի Հանրապետությունը խոչընդոտում է հայերի բնաջնջման մասին ֆիլմերի նկարահանմանը։ Սպանությունների մասին բանավոր պատմելու ավանդույթը դրսևորվում է երգերում, որոնք համարվում են ցեղասպանության վկայություններից մեկը։ Հայ երաժիշտներից կազմված ամերիկյան System of a Down ռոք-խումբը հաճախ է շոշափում հայերի ցեղասպանության հարցեր։ Դեռևս 19-րդ դարի վերջերին հայ գեղանկարիչ Վարդգես Սուրենյանցն իր նկարներից շատերը ձոնեց Արևմտյան Հայաստանում հայերի ջարդերին։ Արշիլ Գորկու շատ նկարներ ոգեշնչված են վերապրած իրադարձությունների հիշողություններից։

Եղեռնին զոհ գնացած հայ մեծանուն գրողներից էր 1915 թվականին զոհված Սիամանթոն։ Մյուս խոշոր բանաստեղծը՝ Դանիել Վարուժանը, ձերբակալվեց ապրիլի 24-ին, ավելի ուշ՝ օգոստոսի 19-ին, տանջամահ եղավ։ Նրանք իրենց ստեղծագործություններում պատկերել են հայերի կոտորածները մինչ 1915 թվականը։ Կարսում ծնված և 1915 թվականը հայկական կամավորական ջոկատներից մեկի կազմում անցկացրած Եղիշե Չարենցի շատ ստեղծագործություններ նկարագրում են ջարդերի սարսափները («Դանթեական առասպել»)։ Հայերի կոտորածներին իրենց գրական ստեղծագործություններում անդրադարձել են Հովհաննես Թումանյանը, Մուշեղ Գալշոյանը, Խաչիկ Դաշտենցը, ինչպես նաև հայ այլ գրողներ։ Հայոց ցեղասպանության թեման իր արտացոլումն է գտել նաև Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» պոեմում («Ղողանջ եղեռնական»)։ Հայերի ցեղասպանության մասին ամենահայտնի գրական ստեղծագործությունը թերևս ավստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպն է։

Հայերի զանգվածային կոտորածներին նվիրված զանգակատան տեսքով առաջին հուշակոթողը կանգնեցվել է 1950-ական թվականներին Անթիլիաս քաղաքի (Լիբանան) հայկական՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսարանի տարածքում։ 1965 թվականին Էջմիածնի կաթողիկոսարանի տարածքում կանգնեցվեց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի հուշակոթող՝ կազմված բազմաթիվ խաչքարերից։ 1990 թվականին հիշատակի մատուռ կառուցվեց սիրիական Դեր Զոր անապատում՝ այս պահի դրությամբ հայերի սպանությունների հետ կապված տեղում կանգնեցված միակ հուշարձանը։ 1967 թվականին՝ Խորհրդային Հայաստանում Մեծ Եղեռնի իրադարձությունների 50-ամյակին չարտոնագրված ցույցեր անցկացնելուց հետո Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում ավարտվեց հուշահամալիրի շինարարությունը։ Այսօր Ծիծեռնակաբերդը հայերի համար հանդիսանում է ուխտագնացության վայր։

Նյութական և ֆինանսական կորուստներ

Վիթխարի չափերի հասան նաև Հայոց ցեղասպանության արդյունքում հայ ժողովրդի կրած նյութական վնասները։ Պատերազմի ժամանակ արևմտահայությանը պատճռած նյութական վնասները, որոնք հրապարակվեցին 1919-1920 թվականների Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում, կազմեցին 14 միլիարդ 598 միլիոն 510 հազար ֆրանկ, իսկ արևելահայությանը՝ 4 միլիարդ 532 միլիոն 472 հազար ֆրանկ։ Ոչնչացվեցին ու հրո ճարակ դարձան նյութական ու մշակութային հազարավոր հուշարձաններ ու կոթողներ, հարուստ գրականություն ու ձեռագրեր։

Մեծ Եղեռնի գլխավոր հանցավորը թուրքական բռնակալությունն էր։ Հայ ժողովրդի դահճապետ Թալեաթը մարդասպանի գոռոզամտությամբ դեռևս 1915 թվականի օգոստոսի 31-ին գոչեց․

«Հայկական հարցը լուծելու տեսակետից ես երեք ամսում ավելի շատ գործ կատարեցի, քան Աբդուլ Համիդը՝ երեսուն տարում»։

Հարցի իրավաբանական կողմ

Հայոց ցեղասպանությունը և միջազգային հանրություն

«Ցեղասպանություն» եզրույթի ծագումը. Ռաֆայել Լեմկին (CBS News)

Օսմանյան Թուրքիայի հայաջինջ քաղաքականության մշակման ու իրականացման հովանավորն ու ակտիվ գործակիցն էր եղել կայզերական Գերմանիան։ Կ. Պոլսում Գերմանիայի դեսպան Հանս Վանգենհայմը եթե 1915 թվականի փետրվարին հաղորդում էր իր կառավարությանը «չարգելակել հայերի դեմ ձեռնարկվող քայլերին», ապա հուլիսի 7-ին հեռագրեց կանցլեր Բետման Հոլվեգին, որ կյանքի է կոչվում «թուրքական պետության մեջ հայ ազգի ոչնչացման նպատակը»։ Արևմտյան մեծ տերությունները, մասնավորապես՝ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, ԱՄՆ, ի վիճակի չեղան ձեռնարկել գործնական միջոցներ հայերի բնաջնջման գործընթացը կանգնեցնելու ուղղությամբ։ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Լլոյդ Ջորջը, մասնավորապես խոսելով անգլիական քաղաքականության մասին, գրել է․

«Հայաստանը զոհաբերվեց մեր կողմից բարձրացված հաղթական զոհասեղանին․․․ Բրիտանական կառավարության քաղաքականությունը ճակատագրական անխուսափելիությամբ հասցրեց 1895-1897 թվականների սարսափելի սպանդներին և 1915 թվականի ահավոր կոտորածին»։

Ժորժ Կլեմանսոն ասել է, որ «եվրոպական դիվանագիտության վրա է ծանրանում հայկական արյունը»։ Առաջին աշխարհամարտից հետո չպատժվեցին նրա հանցավորները, այդ թվում՝ թուրք ջարդարարները։ Թեև դեռ 1915 թվականի մայիսի 24-ին Ռուսական կայսրության, Անգլիայի ու Ֆրանսիայի կառավարությունները Թուրքիային ներկայացրին հռչակագիր՝ նախազգուշացնելով, որ նրա կառավարողները պատասխանատվություն կկրեն կատարած հանցագործությունների համար, բայց այն մնաց թղթի վրա։

Անկատար էր նաև «դաշնակիցների» 1919 թվականին Կոստանդնուպոլսում կազմակերպած դատավարությունը, և միայն հեռակա կարգով մահվան դատապարտվեցին մի քանի երիտթուրքական գործիչներ, որոնք փախել ու թաքնվել էին Գերմանիայում ու այլ երկրներում։ Ճիշտ է, Նեմեսիս գործողության միջոցով հայ ժողովրդի վրիժառուների ձեռքով սպանվեցին Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը, Բեհաեդդին Շաքիրը, Սայիդ Հալիմը, Ջեմալ Ազմին և ուրիշներ, բայց, դժբախտաբար, տեղի չունեցավ ժողովուրդների դատ, հանցագործները հրապարակայնորեն չպատժվեցին, և պատմական անարդարությունն էլ չուղղվեց։ Դա ևս ինչ-որ տեղ ոգեշնչեց Ադոլֆ Հիտլերին, որը, հետագայում իր հրոսակախմբերին մղելով հրեշավոր սպանությունների, ասաց․ «Այսօր էլ ո՞վ է խոսում հայերի բնաջնջման մասին»։ Խորհրդային Միության և նրա դաշնակիցների հաղթանակը Հայրենական Մեծ Պատերազմում (1941-1945 թվականներ) և Երկրորդ աշխարհամարտում, դրա արդյունքում՝ աշխարհում ուժերի հարաբերակցության փոփոխությունը, հասցրին նաև Նյուրնբերգյան դատավարությանը. մահվան դատապարտվեցին հիտլերյան հանցագործները։

Հայերի ցեղասպանության դեմ վճռական բողոքի խոսք ասացին միջազգային ականավոր մի շարք գործիչներ։ Կարլ Լիբկնեխտը, դատապարտելով Օսմանյան կայսրությունում կազմակերպված հրեշավոր սպանդը, շեշտեց, որ դրա հանցավորները գերմանա-թուրքական կառավարողներն են, որոնց ձեռքերը թաթախվել են «հայերի արյան մեջ»։ Բողոքի հուժկու ելույթներ ունեցան նշանավոր գրողներ ու գիտնականներ Մաքսիմ Գորկին, Վալերի Բրյուսովը, Յան Ռայնիսը, Անատոլ Ֆրանսը, Ռոմեն Ռոլանը, էմիլ Վերհարնը, Ջոն Ռիդը, Յոզեֆ Մարկվարտը, Յոհաննես Լեփսիուսը, Ժակ դը Մորգանը, Անտուան Մեյեն, Ֆրիտյոֆ Նանսենը, Հերբերտ Ադամս Գիբբոնսը, Արմին Վեգները, ինչպես նաև Ջեյմս Բրայսը, Առնոլդ Թոյնբին, Հենրի Մորգենթաուն, Ֆայեզ Ղոսեյնը և շատ ուրիշներ։ Հետագայում էլ երբեք չլռեց առաջադեմ մարդկության խղճի ու մտքի ձայնը Մեծ Եղեռնի առթիվ։

ԽՄԿԿ Կենտկոմի կենտրոնական օրգան «Պրավդա»-ն 1965 թվականի ապրիլի 24-ին գրեց, որ «հիսուն տարի առաջ երիտթուրքերի կառավարությունը ոչնչացրեց մոտ մեկուկես միլիոն հայերի», և դա կատարվեց իմպերիալիստական Գերմանիայի աջակցությամբ ու հովանավորությամբ։ Ֆրանսիայի կոմկուսի կենտրոնական օրգան «Յումանիտե»-ն նույն թվականի ապրիլի 23-ին նշեց.

Հայերի զանգվածային ցեղասպանությունն առաջին ոճիրն էր 20-րդ դարասկզբին՝ 1914-1918 թվականների պատերազմի ընթացքում։ Եվ այդ ոճիրը երբեք չդատվեց ու չդատապարտվեց։ Այդ պատճառով է, որ հայերը, բոլորից ավելի գնահատելով խաղաղությունը, չեն կարող մոռանալ այդ իրողությունը, որը մի սովորական հուշ չէ, այլ մի պատմական տարեթիվ և կարող էր մի ամբողջ ազգի վախճանը դառնալ։

Մեծ Եղեռնը ցեղասպանության կատաղի դրսևորումն էր առաջին աշխարհամարտի ժամանակ։ Արաբ իրավաբան Մեթր Մուսա Պրենսն այն անվանել է «արմենոցիդ»՝ բառացի «հայասպանություն»։

Միջազգային ճանաչում

Հիմնական հոդված՝ Հայոց ցեղասպանության ճանաչում

Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսը 2015 թվականի ապրիլի 12-ին Վատիկանի Սուրբ Պետրոսի տաճարում Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված պատարագի ժամանակ օգտագործեց «ցեղասպանություն» եզրույթը

Սկսած 1915 թվականից տարբեր պետություններ ընդունել են բանաձևեր, որոնք քննադատում են հայերի կոտորածը։ ԱՄՆ-ը երեք անգամ (1916, 1919, 1920) ընդունել է նմանատիպ բանաձևեր, սակայն դրանք չեն կարողացել կանգնեցնել Օսմանյան կայսրության գործողությունները։ 1915 թվականին մայիսի 24-ին Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան և Ռուսական կայսրությունը հանդես են եկել համատեղ հռչակագրով, որը նույնպես քննադատում էր այդ կոտորածները։

Հաշվի առնելով մարդկության և քաղաքակրթության դեմ Թուրքիայի նոր հանցագործությունները՝ Դաշնակից պետությունների կառավարությունները հրապարակայնորեն հայտարարում են Բարձր դռանը այս հանցագործությունների համար Օսմանյան կառավարության բոլոր անդամների անձնական պատասխանատվության մասին, ինչպես նաև այն գործակալների, որոնք ներգրավված են այդ սպանություններում։ - 1915 թվականի մայիսի 25։ Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի և Ռուսական կայսրության համատեղ հռչակագիր

Քարտեզի վրա ընդգծված են այն պետությունները, որոնք Օսմանյան Թուրքիայում հայերի բնաջնջումը ճանաչել են որպես ցեղասպանություն․ բաց կանաչով նշված են այն պետությունները, որտեղ ճանաչումը մասնակի է:

Հայկական սփյուռքը գրեթե ամբողջությամբ ներկայացված է ցեղասպանության զոհերի ուղիղ ժառանգներից և ունի բավարար նյութական միջոցներ, որպեսզի դիմադրի Թուրքիայի ճնշումներին։ Հիգեր Գրեթի կարծիքով՝ ԱՄՆ-ում գործող հայ լոբբիստական ընկերությունների գլխավոր նպատակն է Թուրքիայի կողմից հայոց ցեղասպանության ճանաչումը և տարածքների վերադարձը։ Որպեսզի հայ լոբբիստները հասնեն այդ նպատակին, նրանք իրենց կողմն են քաշում տարբեր քաղաքական գործիչների, ճնշում են գործադրում տարբեր պետությունների կառավարությունների վրա, զբաղվում են Հայոց ցեղասպանության հարցի լայնամասշտաբ լուսաբանմամբ, հիմնադրում են այդ ցեղասպանության հարցերով զբաղվող կառույցներ։

Պետություններ

Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են շատ պետություններ և միջազգային կազմակերպություններ։ Պաշտոնապես առաջինն ընդունել է Ուրուգվայը 1965 թվականին։ Հայ ժողովրդի կոտորածը պաշտոնապես քննադատել և ճանաչել են որպես ցեղասպանություն ըստ միջազգային իրավունքի հետևյալ երկրները՝

Ֆոնի գույնը       նշանակում է առաջինը ճանաչած պետությունը:

Երկիր	Ճանաչման տարեթիվը	Ծանոթագրություն
ԱՄՆ	1951	1951 թվականի մայիսի 28-ին Միացյալ Նահանգների Կառավարության կողմից «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիայի վերաբերյալ Արդարադատության միջազգային դատարան ուղարկված գրավոր հայտարարությամբ փաստորեն ճանաչվել է Հայոց ցեղասպանությունը։
Առաջին երկիրը, որ ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։
ԱՄՆ	1975	1975 թվականի ապրիլի 8-ին ԱՄՆ Կոնգրեսի երկու պալատների №148 համատեղ հայտարարությամբ փաստորեն ճանաչվել է Հայոց ցեղասպանությունը։
ԱՄՆ	1981	1981 թվականի Ապրիլի 22-ին նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանի՝ 1981 թ. Ապրիլի 22-ի №4838 հայտարարությամբ փաստորեն ճանաչվել է Հայոց ցեղասպանությունը։
ԱՄՆ	1984	1984 թվականի սեպտեմբերի 10-ին ԱՄՆ Կոնգրեսի երկու պալատների №247 համատեղ հայտարարությամբ փաստորեն ճանաչվել է Հայոց ցեղասպանությունը։
Ֆրանսիա	1998, 2000, 2001, 2006
Բելգիա	1998
Շվեդիա	2010
Լիտվա	2005
Կիպրոս	1975	Առաջին երկիրը, որ հարցը բարձրացրեց ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայում։ Ընդունվել է ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող օրենք։
Արգենտինա	2004	2 օրենք, 5 բանաձև
Կանադա	1996, 2002, 2004
Շվեյցարիա	2003	Ընդունվել է ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող օրենք։
Սլովակիա	2004	Ընդունվել է ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող օրենք։ Ըստ 2011 թվականի օրենքի՝ պատժվում է 5 տարի ազատազրկմամբ։
Չիլի	2007
Իտալիա	2000 2019	2019 թվականի ապրիլի 10-ին Իտալիայի խորհրդարանը 382 կողմ ձայնով (պատգամավորների ընդհանուր թիվը 432 է) հավանության է արժանացրել Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձևը։
Նիդերլանդներ	2004 2018	2018 թվականին ընդունված 2 բանաձևերից առաջինով վերահաստատվում է 2004 թվականին ընդունված որոշումը, իսկ երկրորդով կառավարությանը պարտադրվելու է նախարարի մակարդակով 5 տարին մեկ անգամ այցելել Ծիծեռնակաբերդ և հարգանքի տուրք մատուցել։
Ռուսաստան	1995
Հունաստան	1999	Ընդունվել է ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնող օրենք։ Ըստ 2014 թվականի օրենքի՝ պատժվում է 3 տարի ազատազրկմամբ կամ մինչև 30 000 եվրո տուգանքով։
Լիբանան	1997
Վենեսուելա	2005
Վատիկան	2000
Լեհաստան	2005	Եվրախորհրդարանի փոխնախագահ Ռիչարդ Չարնեկին ասել է, որ հպարտ է, քանի որ Լեհաստանը ճանաչել և դատապարտել է Հայոց ցեղասպանությունը։
Ուրուգվայ	1965, 2004
Բոլիվիա	2014, 2015	Հռչակագիրը միաձայն ընդունվեց Սենատի և Խորհրդարանի ստորին պալատի կողմից՝ Արտաքին գործերի նախարարության հավանությամբ։
Ավստրիա	2015
Լյուքսեմբուրգ	2015
Բրազիլիա	2015	2015-ի մայիսի 27-ին Բրազիլիայի Դաշնային Սենատը միաձայն ընդունել է Սենատի Արտաքին հարաբերությունների և ազգային պաշտպանության հանձնաժողովի նախագահ, դաշնային սենատոր Ալոիզիո Նունես Ֆերեյրա Ֆիլյոյի և դաշնային սենատոր Ժոզե Սերայի հեղինակած No 550/2015 բանաձևը, որով պաշտոնապես ճանաչվում է Հայոց ցեղասպանությունը։
Պարագվայ	2015	2015 թվականի հոկտեմբերի 29-ին Պարագվայի Սենատը միաձայն ընդունել է Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտող և ընդունող բանաձև։
Գերմանիա	2016	2016 թվականի հունիսի 2-ին Գերմանիայի Բունդեսթագն ընդունեց «1915 թվականին հայերի և մյուս քրիստոնյա փոքրամասնությունների ցեղասպանության հիշատակի և ոգեկոչման մասին» բանաձևը։
Չեխիա	2017	2017 թվականի ապրիլի 25-ին Չեխիայի Հանրապետության խորհրդարանը 104 կողմ, 0 դեմ, 0 ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ ընդունեց Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձև։
Պորտուգալիա	2019	2019 թվականի ապրիլի 26-ին Պորտուգալիայի խորհրդարանը ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։
ԱՄՆ	2019	2019 թվականի հոկտեմբերի 29-ին ԱՄՆ Կոնգրեսի ներկայացուցիչների պալատը ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։
ԱՄՆ	2019	2019 թվականի դեկտեմբերի 12-ին ԱՄՆ Սենատը ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։
Լատվիա	2021	Լատվիայի Սեյմայի դեկլարացիա։

ԱՄՆ Սենատի 2019 թ․ բանաձևի տեքստը

2019 թվականին ԱՄՆ Սենատը միաձայն ընդունեց Հայոց ցեղասպանությունը ճանաճող և դատապարտող բանաձևը։

Ստորև բերվում է բանաձևի տեքստը՝ հայերեն թարգմանությամբ։

«Սենատորներ Ռոբերտ Մենենդեսի (դեմոկրատ, Նյու Ջերսի) և Թեդ Քրուզի (հանրապետական, Տեխաս) հեղինակած թիվ 150 բանաձևի ընդունումը հաջորդում է Ներկայացուցիչների պալատի թիվ 296 բանաձևի ընդունմանը։ Այն 405 կողմ, 11 դեմ ձայներով ընդունվել էր հոկտեմբերին։

Վերջին շրջանում բանաձևը Սենատի օրակարգ բերելը երեք անգամ արգելափակվել էր սենատորների վետոյի իրավունքով։ Քեվին Քրամերը, Դեյվիդ Փերդյուն, Լինսի Գրահամը թույլ չէին տվել, որ բանաձևն ընդգրկվի Սենատի օրակարգում։

Դեկտեմբերի 12-ի հստակ դիրքորոշմամբ ԱՄՆ Սենատն առաջին անգամ ճանաչեց ու դատապարտեց 20-րդ դարասկզբին մարդկության դեմ գործված մեծագույն ոճիրը։

S. RES. 150

«Քանի որ Միացյալ Նահանգները կարող է հպարտանալ 1915 - 1923 թթ. Օսմանյան կայսրության կողմից 1,5 միլիոն հայերի սպանությունը՝ Հայոց ցեղասպանությունը, ճանաչելու և դատապարտելու, ինչպես նաև հայերին, հույներին, ասորիներին, քաղդեացիներին, սիրիացիներին, արամեացիներին, մարոնիներին և ցեղասպանությունը վերապրած այլ քրիստոնյաներին փրկություն ցուցաբերելու իր պատմական անցյալի համար,

Քանի որ 1913-1916 թթ. Օսմանյան կայսրությունում Միացյալ Նահանգների դեսպան Հենրի Մորգենթաուն կազմակերպել և առաջնորդել է բազմաթիվ երկրների պաշտոնատար անձանց բողոքի գործողություններն ընդդեմ այն, ինչը նա բնութագրել է որպես կայսրության կողմից «ազգի ոչնչացմանն ուղղված արշավ», և 1915 թ. հուլիսի 16-ին Միացյալ Նահանգների պետքարտուղար Ռոբերտ Լանսինգի կողմից նա հրահանգ է ստացել, որ «Պետքարտուղարությունը հավանություն է տալիս հայկական հետապնդումների դադարեցմանն ուղղված ...ձեր գործողություններին»,

Քանի որ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը խրախուսել է «Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց» կազմակերպության ձևավորումը, որը հաստատվել է Կոնգրեսի ակտով և որը 1915-1930 թթ. ընթացքում հավաքել է 116,000,000 դոլար (2019 թ. արժեքով՝ ավելի քան 2,500,000,000 ԱՄՆ դոլար) և Սենատն ընդունել է այս կոտորածները դատապարտող բանաձևեր,

Քանի որ Ռաֆայել Լեմկինը, որը 1944 թ. սահմանեց «ցեղասպանություն» եզրույթը և որը կանգնած էր ՄԱԿ-ի «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիայի ակունքներում, հայկական դեպքը վկայակոչում էր որպես 20-րդ դարի ցեղասպանության ակնառու օրինակ,

Քանի որ, ինչպես ներկայացված է Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի թանգարանում, Ադոլֆ Հիտլերը 1939 թ. իր հրամանատարներին առանց որևէ դրդապատճառի Լեհաստանի վրա հարձակումը հրահանգելու ժամանակ ի չիք դարձրեց բոլոր առարկություններն՝ ասելով. «Ի վերջո, ո՞վ է այսօր խոսում հայերի ոչնչացման մասին»՝ հիմք դնելով հրեաների Ողջակիզման համար,

Քանի որ Միացյալ Նահանգները պաշտոնապես ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը՝ 1951 թ. մայիսի 28-ին Միացյալ Նահանգների Կառավարության կողմից «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիայի վերաբերյալ Արդարադատության միջազգային դատարան ուղարկված գրավոր հայտարարության, նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանի՝ 1981 թ. Ապրիլի 22-ի №4838 հայտարարության և ԱՄՆ Կոնգրեսի երկու պալատների՝ 1975 թ. ապրիլի 8-ի №148 և 1984 թ. սեպտեմբերի 10-ի №247 համատեղ բանաձևերի միջոցով,

Քանի որ «Էլի Վիզելի Ցեղասպանության և վայրագությունների կանխարգելման մասին» 2018 թ. օրենքով վայրագությունների կանխարգելումը սահմանվում է որպես Միացյալ Նահանգների ազգային շահ, ինչպես նաև հաստատվում է, որ Միացյալ Նահանգների քաղաքականությունն է Միացյալ Նահանգների կառավարության մակարդակով իրականացնել ռազմավարություն, որն ուղղված է հնարավոր վայրագությունների բացահայտմանը, կանխմանն ու արձագանքմանը՝ «դիվանագիտական արձագանքի և արտաքին օգնության արդյունավետ օգտագործումն ուժեղացնելու միջոցով՝ համապատասխան անցումային արդարադատության միջոցառումներին աջակցելու, ներառյալ նախկին ոճրագործությունների համար քրեական պատասխանատվության ենթարկելու նպատակով»։

Արձանագրելով վերոնշյալը՝ հաստատում ենք, որ Ներկայացուցիչների պալատի կարծիքով Միացյալ Նահանգների քաղաքականությունն է՝

1) ոգեկոչել Հայոց ցեղասպանությունը` այն պաշտոնապես ճանաչելու և հիշատակելու միջոցով,

2) մերժել Միացյալ Նահանգների կառավարությանը՝ Հայոց ցեղասպանության կամ որևէ այլ ցեղասպանության ժխտման մեջ ներգրավելու, ներառելու կամ որևէ այլ կերպ առնչելու փորձերը, և

3) խրախուսել Հայոց ցեղասպանության փաստերի՝ ներառյալ մարդասիրական օգնության գործում Միացյալ Նահանգների դերի և մարդկության դեմ ներկայումս իրականացվող հանցագործությունների ու Հայոց ցեղասպանության միջև առնչությունների վերաբերյալ կրթությունը և հանրային իրազեկվածությունը»։

Կազմակերպություններ

Հայոց ցեղասպանությունն ընդունել են այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Եվրոպայի Խորհուրդը (1998, 2001), Եվրախորհրդարանը (1987, 2000, 2002, 2015), ՄԱԿ-ի մի քանի հանձնաժողովներ, Եկեղեցիների համաշախարհային խորհուրդը և այլն։

Կազմակերպություն	Ճանաչման թվական	Ծանոթագրություն
Եվրախորհրդարան	1987, 2000, 2002, 2015, 2016
Արդարադատության միջազգային կենտրոն	2002
Ցեղասպանագետների միջազգային ընկերակցություն	2007
Ամերիկայի հրեական համայնքների միություն	1989
Եվրոպայի խորհուրդ	1998, 2001
Մարդու իրավունքների միացյալ հանձնախումբ	1998
Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդ	2013

2016 թվականի ապրիլի 15-ին Եվրախորհրդարանը 554 կողմ ձայնով բանաձև ընդունեց, որով կոչ էր անում Թուրքիային ընդունել Հայոց ցեղասպանությունը և վերահաստատեց 1987 թվականի ընդունած բանաձևը, որով 1915-1917 թվականներին Օսմանյան կայսրությունում հայերի հանդեպ իրականացվածը ճանաչվել էր ցեղասպանություն՝ ՄԱԿ-ի՝ ցեղասպանության մասին 1948 թվականի կոնվենցիայի դրույթների համապատասխան։

Տարածքային ինքնակառավարման մարմիններ

Ավստրալիա

• Նոր Հարավային Ուելսի նահանգ

Արգենտինա

• Կորդոբայի նահանգ
• Բուենոս Այրեսի նահանգ

Կանադա

• Բրիտանական Կոլումբիա
• Օնտարիո (ներառյալ Տորոնտո քաղաքը)
• Քվեբեկ (ներառյալ Մոնրեալ քաղաքը)

Շվեյցարիա

• Ժնևյան կանտոն
• Վոդ կանտոն

Միացյալ Թագավորություն

• Ուելս

Իսպանիա

• Սուեկա
• Վալենսիա

Իտալիա

• Բերտիոլոլի քաղաքային խորհուրդ
• Ուդինեի քաղաքային խորհուրդ
• Սեստո Սան Ջիովանիի քաղաքային խորհուրդ
• Սալգարեդայի քաղաքային խորհուրդ
• Բելլունոյի քաղաքային խորհուրդ
• Հռոմի քաղաքային խորհուրդ
• Մասսա Լոմբարդայի քաղաքային խորհուրդ
• Մոնտանա Ֆելտրինայի քաղաքային խորհուրդ
• Ջենովայի քաղաքային խորհուրդ
• Թիենեի քաղաքային խորհուրդ
• Կաստելսիլանոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆիրենցեի քաղաքային խորհուրդ
• Ռավեննայի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆելտրեի քաղաքային խորհուրդ
• Վենետիկի քաղաքային խորհուրդ
• Իմոլայի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆաենցայի քաղաքային խորհուրդ
• Պարմայի քաղաքային խորհուրդ
• Սոլառոլոյի քաղաքային խորհուրդ
• Վիլլաֆրանկա Պադովանայի քաղաքային խորհուրդ
• Միլանի քաղաքային խորհուրդ
• Պոնտե դի Պիավեի քաղաքային խորհուրդ
• Կոնսելիչեի քաղաքային խորհուրդ
• Լուջոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ս. Ստինո Լիվենցայի քաղաքային խորհուրդ
• Կոտինյոլայի քաղաքային խորհուրդ
• Ասիաոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ագաթա Սուլ Սանտեռնոյի քաղաքային
• Մոնտեռֆոռտե ԴըԱլպոնեի քաղաքային
• Պադովայի քաղաքային խորհուրդ
• Մոնտորսո Վիչենտինոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ֆուսինյանոյի քաղաքային խորհուրդ
• Բանյակավալլոյի քաղաքային խորհուրդ
• Ռոսսիի քաղաքային խորհուրդ, 17 հուլիսի, 1997 թվական
• Սանգուինետտոյի քաղաքային խորհուրդ
• Կամպոնոգարայի քաղաքային խորհուրդ

ԱՄՆ

• Ալյասկա
• Այովա
• Արիզոնա
• Արկանզաս
• Կալիֆոռնիա
• Կոլորադո
• Կոնեկտիկուտ
• Դելավեր
• Ֆլորիդա
• Ջորջիա
• Այդահո
• Իլինոյս
• Կանզաս
• Կենտուկի
• Լուիզիանա
• Մեն
• Մերիլենդ
• Մասաչուսեթս
• Միչիգան
• Մինեսոտա
• Միսսուրի
• Նեբրասկա
• Նևադա
• Նյու Հեմփշիր
• Նյու Ջերսի
• Նյու Մեքսիկո
• Նյու Յորք
• Հյուսիսային Կարոլինա
• Հյուսիսային Դակոտա
• Օհայո
• Օկլահոմա
• Օրեգոն
• Փենսիլվանիա
• Ռոդ Այլենդ
• Հարավային Կարոլինա
• Թենեսի
• Տեխաս
• Յուտա
• Վայոմինգ
• Վերմոնտ
• Վիրջինիա
• Վաշինգտոն
• Վիսկոնսին

Բրազիլիա

• Ռիո դե Ժանեյրոյի նահանգային խորհրդարան

Հայերի ցեղասպանության ընդունումը պաշտոնապես պարտադիր պայման չէ Թուրքիայի՝ ԵՄ-ին անդամակցելու համար, բայց որոշ հեղինակներ կարծում են, որ Թուրքիան պետք է կատարի այդ քայլը ԵՄ-ին անդամակցելու ճանապարհին։

Ժխտման քրեականացում

Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացված է Շվեյցարիայում, որտեղ մի քանի մարդ դատարանի կողմից դրա համար արդեն պատժվել են։ 2006 թվականին Ֆրանսիայի Ազգային ժողովը Վալերի Բուայեի կողմից ներկայացված օրինագիծ ընդունեց, որը Ֆրանսիայի կողմից ընդունված ցեղասպանությունների մերժումը դիտարկում էր որպես հանցագործություն. մինչև 1 տարի բանտարկություն և 45 000 եվրո տուգանք նախատեսող օրինագիծը վերընդունվեց 2011 թվականի դեկտեմբերի 22-ին, իսկ 2012 թվականի հունվարի 23-ին Սենատը հաստատեց այդ որոշումը։ Թուրքիան դատապարտեց ցեղասպանության մերժումը հետապնդող ֆրանսիական օրենքը։ Ֆրանսիացի պատգամավորների մի խումբ Ֆրանսիայի Սահմանադրական խորհուրդ հայց ներկայացրեց՝ ընդունված օրենքի համապատասխանության վերաբերյալ։ Խորհուրդը որոշեց, որ ցեղասպանության փաստերը մերժելու համար պատժամիջոցներ կիրառող օրենքը չի համապատասխանում սահմանադրությանը, քանի որ դեմ է մարդու ազատ կարծիք արտահայտելուն։ Սահմանադրական խորհրդի որոշմանն ի պատասխան՝ Սարկոզին նախարարներից պահանջեց մշակել օրենքի նոր խմբագրում։

2013 թվականի դեկտեմբերի 17-ին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը հրապարակայնորեն Հայոց ցեղասպանությունը մերժած Դողու Փերինչեքին շվեյցարական դատարանի կողմից պատժելու որոշումը ճանաչեց որպես կարծիքի արտահայտման իրավունքի ազատության խախտում՝ ընդ որում Փերինչեքին չնշանակելով ոչ մի դրամական փոխհատուցում։ 2014 թվականի մարտի 12-ին Շվեյցարիայի արդարադատության դաշնային նախարարությունը բողոքարկեց վճիռը։ Որպես երրորդ կողմեր ներգրավված են նաև Հայաստանի Հանրապետությունը և Թուրքիան։ 2015 թվականի հոկտեմբերի 15-ին ՄԻԵԴ-ը մերժեց Շվեյցարիայի հայցը՝ վճիռ կայացնելով հօգուտ Փերիչեքի։ Հայկական կողմը և Հայաստանը ներկայացնող փաստաբաններն այդ վճիռը հաղթանակ համարեցին Հայաստանի Հանրապետության համար, քանի որ դատավորներից 10-ը նշել են, որ այդ հարցը չպետք է քննվի, իսկ 7-ը արձանագրել, որ «Հայոց ցեղասպանությունը հստակորեն ամրագրված պատմական փաստ է»։

Փոխհատուցում

Օսմանյան կայսրությունում Հայերի ցեղասպանության 91-ամյակի ցույց Բեյրութում

2000 թվականին Կալիֆոռնիայի կոնգրեսն օրենք ընդունեց, որով ճանաչեց 1915 թվականին զոհված հայերի ժառանգների իրավունքները համապատասխան ապահովագրական ընկերություններից փոխհատուցումներ ստանալու կապակցությամբ։ 2003 թվականին New York Life ապահովագրական ընկերությունը սկսեց 1915 թվականի հայերի սպանությունների զոհերի հարազատներին փոխհատուցումների վճարումները (փոխհատուցման ընդհանուր գումարը կազմում է մոտավորապես 20 միլիոն ԱՄՆ դոլար)։ Սակայն 2009 թվականի օգոստոսին ԱՄՆ-ի Կալիֆորնիա նահանգի Վերաքննիչ դատարանը որոշում ընդունեց չեղարկել հայերի հարազատներին ապահովագրական փոխհատուցումներ վճարելու մասին օրենքը։ Դատավոր Դևիդ Թոմփսնը նշեց, որ հայերի բողոքները ապահովագրավճարներ ստանալու առնչությամբ զուրկ են հիմնավորումներից, քանի որ «բոլոր այդ իրադարձությունները տեղի են ունեցել ԱՄՆ-ից հազարավոր մղոններ հեռավորության վրա, հետևաբար Կալիֆորնիա նահանգը ոչ մի պատասխանատվություն չի կրում այդ մարդկանց առջև», և «ԱՄՆ-ի Դաշնային կառավարությունը որոշում չի ընդունել հայերի ցեղասպանության ճանաչման վերաբերյալ»։

Ֆրանսիական «Աքսա» ապահովագրական ընկերությունը պարտավորվեց զոհերի ժառանգներին վճարել փոխհատուցում (17,5 միլիոն ԱՄՆ դոլար)։

Զոհերի հիշատակի օր

Ամեն տարի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը, հարյուր հազարավոր մարդիկ այցելում են Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիրը և ծաղիկներ դնում անմար կրակի շուրջը։ Շնորհիվ հայ համայնքների՝ ամբողջ աշխարհում կառուցվել են հուշահամալիրներ։

Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր (Ծիծեռնակաբերդ)

Ծիծեռնակաբերդը 2009 թվականի ապրիլի 24-ին

Տե՛ս նաև՝ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր

1965 թվականին՝ Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին, Հայաստանում որոշում ընդունվեց Մեծ եղեռնի զոհերին նվիրված հուշահամալիր կառուցել։ Հուշահամալիրի վայր ընտրվեց Երևանում՝ Հրազդան կիրճի մոտ գտնվող Ծիծեռնակաբերդ բլուրը։ Հուշահամալիրի շինարարությունն ավարտվեց երկու տարի անց։ 44-մետրանոց քարակոթողը (ճարտարապետ` Արթուր Թարխանյան, (Սաշուր Քալաշյանի համահեղինակությամբ)) խորհրդանշում է հայ ազգի վերածնունդը։ Ցավի տապանը ճեղքած 12 մույթների միջև վառվում է անմար կրակը՝ իբրև մշտաբորբ ցավի խորհրդանիշ։ Քիչ այն կողմ «Վերածնվող Հայաստան» հուշակոթողն է, որը խորհրդանշում է խոտի նման ծլարձակող հայ ժողովրդի երկու հատվածները։ Համալիրի մոտ է գտնվում 100-մետրանոց Սգո պատը, որի վրա փորագրված են այն քաղաքների ու գյուղերի անվանումները, որտեղ տեղի են ունեցել կոտորածները։

1995 թվականին հուշահամալիրին կից բացվեց ցեղասպանության թանգարանը, որը նախագծել են ճարտարապետներ Սաշուր Քալաշյանը և Լևոն Մկրտչյանը։ Թանգարանում հարուստ փաստավավերագրական նյութի հիման վրա ներկայացված է Հայոց ցեղասպանության պատմությունը։ Թանգարանից ոչ հեռու գտնվում է պուրակ, որտեղ արտասահմանյան հասարակական-քաղաքական գործիչները եղևնիներ են տնկում ի հիշատակ Մեծ եղեռնի զոհերի։

Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելից

Հիմնական հոդված՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելից

Նախորդող

Միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողով

Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակի տարելիցին ընդառաջ՝ 2011 թվականի ապրիլի 23-ին Հայաստանի Նախագահի հրամանագրով Հայաստանում ստեղծվեց միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողով, որի անդրանիկ նիստը հրավիրվեց 2011 թվականի մայիսի 30-ին Երևանում։ Հանձնաժողովի կազմի մեջ ընդգրկվեցին մշակույթի, կրթության, գիտության ոլորտների մասնագետներ, ինչպես նաև ցեղասպանության հանցագործության միջազգային ճանաչման գործընթացում հայ ժողովրդի ջանքերին սատարող գործիչներ։

Հանձնաժողովն իր գոյության ընթացքում նիստեր է գումարել հինգ անգամ՝ առաջինը՝ 2011 թվականի մայիսի 30-ին, վերջին հինգերորդը՝ 2015 թվականի հունվարի 29-ին, որտեղ հաստատվեցին Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի խորհրդանշանները և հրապարակվեց հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագիրը։ Վերջինս ընթերցել է ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսյանը և ի կատարումն 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողովի որոշման՝ ի պահ հանձնել Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին։ Մեկ օրինակը ուղարկվել է ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարին, իսկ մեկ օրինակը ի պահ է հանձնված ՀՀ ազգային արխիվ։

Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագիր Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողովը, համախորհուրդ սփյուռքում գործող տարածաշրջանային հանձնախմբերի հետ՝ արտահայտելով հայ ժողովրդի միասնական կամքը, հենվելով 1990 թվականի օգոստոսի 23-ի՝ Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրի և Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության վրա, վկայակոչելով ՄԱԿ-ի 1948 թվականի դեկտեմբերի 10-ի՝ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, որի համաձայն «մարդկության ընտանիքի բոլոր անդամներին հատուկ արժանապատվության և հավասար ու անօտարելի իրավունքների ճանաչումն աշխարհի ազատության, արդարության և խաղաղության հիմքն է», ղեկավարվելով ՄԱԿ-ի Գլխավոր վեհաժողովի 1946 թվականի դեկտեմբերի 11-ի 96(1) բանաձևի, 1948 թվականի դեկտեմբերի 9-ի «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի, 1968 թվականի նոյեմբերի 26-ի «Պատերազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների նկատմամբ վաղեմության ժամկետ չկիրառելու մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի, ինչպես նաև 1966 թվականի դեկտեմբերի 16-ի «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի և մարդու իրավունքների վերաբերյալ բոլոր այլ միջազգային ակտերի համապատասխան սկզբունքներով և դրույթներով, հաշվի առնելով, որ «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիան ընդունելիս ՄԱԿ-ը հատուկ կարևորել է այդ հանցատեսակի դեմ պայքարում միջազգային համագործակցությունը, շեշտելով ցեղասպանության հանցակազմում պարունակվող արարքների համար անպատիժ մնալու անթույլատրելիությունն ու այդ հանցագործության վաղեմության ժամկետ չունենալու հանգամանքը, դատապարտելով 1894-1923 թվականներին Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի տարբեր վարչակարգերի կողմից ծրագրված ու հայ ժողովրդի դեմ շարունակաբար իրականացված ցեղասպանական քայլերը, հայրենազրկումը, հայության ոչնչացմանն ուղղված զանգվածային կոտորածները, էթնիկ զտումները, հայկական ժառանգության ոչնչացումը, ինչպես նաև ցեղասպանության ժխտումը, պատասխանատվությունից խուսափելու, կատարված հանցագործություններն ու դրանց հետևանքները լռության մատնելու կամ արդարացնելու բոլոր փորձերը՝ որպես հանցագործության շարունակություն և նոր ցեղասպանություններ իրականացնելու քաջալերանք, համարելով նաև 1919-1921 թվականներին Օսմանյան ռազմական արտակարգ ատյանների կողմից «Իրավական և մարդկային օրենքների դեմ» այդ ծանր ոճրի ուղղությամբ կայացված դատավճիռները եղելության իրավական գնահատական, արժևորելով 1915 թվականին միջազգային հանրության կողմից Անտանտի պետությունների մայիսի 24-ի համատեղ հռչակագրով հայ ժողովրդի դեմ իրականացված ծանրագույն հանցագործությունը պատմության մեջ առաջին անգամ որպես «մարդկության և քաղաքակրթության դեմ իրականացված հանցագործություն» որակումը և օսմանյան իշխանություններին պատասխանատվության կանչելու հանգամանքի շեշտադրումը, ինչպես նաև 1920 թվականի օգոստոսի 10-ի Սևրի հաշտության պայմանագրի և 1920 թվականի նոյեմբերի 22-ի՝ ԱՄՆ-ի Նախագահ Վուդրո Վիլսոնի Իրավարար վճռի դերը և նշանակությունը Հայոց ցեղասպանության հետևանքների հաղթահարման հարցում. Ոգեկոչում է Հայոց ցեղասպանության մեկուկես միլիոն անմեղ զոհերի հիշատակը և երախտագիտությամբ խոնարհվում կյանքի ու մարդկային արժանապատվության համար պայքար մղած նահատակ և վերապրած հերոսների առջև։ Վերահաստատում է Հայաստանի և հայ ժողովրդի հանձնառությունը՝ շարունակելու միջազգային պայքարը ցեղասպանությունների կանխարգելման, ցեղասպանության ենթարկված ժողովուրդների իրավունքների վերականգնման և պատմական արդարության հաստատման համար։ Շնորհակալություն է հայտնում այն պետություններին, միջազգային, կրոնական և հասարակական կազմակերպություններին, որոնք քաղաքական խիզախություն ունեցան ճանաչելու և դատապարտելու Հայոց ցեղասպանությունը՝ որպես մարդկության դեմ ուղղված սոսկալի ոճրագործություն, և այսօր էլ շարունակում են այդ ուղղությամբ իրավական քայլեր ձեռնարկել, նաև կանխել ժխտողականության վտանգավոր դրսևորումները։ Երախտագիտություն է հայտնում այն ազգերին, կառույցներին և անհատներին, ովքեր հաճախ իրենց վտանգելով՝ մարդասիրական տարաբնույթ օգնություն ցուցաբերեցին, փրկեցին լիակատար ոչնչացման վտանգի առջև կանգնած բազմաթիվ հայերի, ապահով և խաղաղ պայմաններ ստեղծեցին ցեղասպանությունից վերապրած հայության համար՝ մեծ թափ հաղորդելով որբախնամ գործունեությանը և միջազգային հայասիրական շարժմանը։ Դիմում է ՄԱԿ-ի անդամ պետություններին, միջազգային կազմակերպություններին, բարի կամքի տեր բոլոր մարդկանց՝ անկախ ազգային և կրոնական պատկանելությունից, միավորել իրենց ջանքերը պատմական արդարությունը վերականգնելու և Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հարգելու համար։ Արտահայտում է Հայաստանի և հայ ժողովրդի միասնական կամքը՝ Հայոց ցեղասպանության փաստի համաշխարհային ճանաչման հասնելու և ցեղասպանության հետևանքների հաղթահարման հարցում, ինչի համար մշակում է իրավական պահանջների թղթածրար՝ դիտելով այն անհատական, համայնքային և համազգային իրավունքների և օրինական շահերի վերականգնման գործընթացի մեկնարկ։ Դատապարտում է Թուրքիայի Հանրապետության կողմից Հայաստանի Հանրապետության ապօրինի շրջափակումը, միջազգային հարթակներում ցուցաբերվող հակահայկական կեցվածքը և միջպետական հարաբերությունների կարգավորման համար նախապայմանների առաջադրումը՝ դրանք գնահատելով որպես Հայոց ցեղասպանության, Մեծ Եղեռնի մինչ օրս անպատիժ մնալու հետևանք։ Կոչ է անում Թուրքիայի Հանրապետությանը՝ ճանաչել և դատապարտել Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացված Հայոց ցեղասպանությունը և մարդկության դեմ իրագործված այդ սոսկալի ոճրի զոհերի հիշատակը ոգեկոչելու միջոցով առերեսվել սեփական պատմության ու հիշողության հետ՝ հրաժարվելով կեղծարարության, անհերքելի իրողության ժխտման և հարաբերականացման քաղաքականությունից։ Զորակցում է Թուրքիայի քաղաքացիական հասարակության այն հատվածին, որի ներկայացուցիչներն այսօր արդեն համարձակություն են դրսևորում այդ հարցում՝ ի հակադրություն իշխանությունների պաշտոնական դիրքորոշման։ Հույս է հայտնում, որ Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը և դատապարտումը կարևոր մեկնակետ կդառնան հայ և թուրք ժողովուրդների պատմական հաշտեցման գործընթացի համար։ Հպարտությամբ է արձանագրում, որ ցեղասպանությունից վերապրած հայ ժողովուրդը վերջին հարյուրամյակի ընթացքում՝ դրսևորեց անկոտրում կամք ու ազգային ինքնագիտակցություն, վերականգնեց դարեր առաջ կորցրած ինքնիշխան պետականությունը, պահպանեց և զարգացրեց ազգային արժեքները, հասավ ազգային մշակույթի, գիտության և կրթության վերածննդի՝ ուրույն ներդրում ունենալով համաշխարհային ժառանգության զարգացման գործում, ստեղծեց Հայկական Սփյուռքի հոգևոր և աշխարհիկ կառույցների հզոր և արդյունավետ ցանց, ինչը նպաստեց աշխարհասփյուռ հայ համայնքներում հայապահպանության, հայի՝ հարգանք և համակրանք վայելող կերպարի կերտմանը, հայ ժողովրդի արդար իրավունքների պաշտպանությանը, համազգային գործակցության և հայրենադարձության ընդարձակ ծրագրով համախմբեց և վերստեղծեց ցեղասպանության հետևանքով վերացման վտանգի առջև հայտնված ազգային գենոֆոնդը, Առաջին և Երկրորդ աշխարհամարտերում բերեց իր արժանի ներդրումը միջազգային անվտանգության և խաղաղության հաստատման գործում, փառավոր հաղթանակներ տարավ Սարդարապատի և Արցախյան հերոսամարտերում։ Դիտարկում է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը որպես կարևոր հանգրվան պատմական արդարության համար մղվող պայքարը «Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսով շարունակելու գործընթացում։ Կոչ է անում հայորդիների գալիք սերունդներին՝ հայրենասեր, գիտակից և ուսյալ կեցվածքով պաշտպան կանգնել հայրենի սրբազան ժառանգությանը, աննահանջ պայքարով ծառայել հանուն՝ առավել հզոր Հայրենիքի՝ ազատ և ժողովրդավար Հայաստանի Հանրապետության, անկախ Արցախի առաջընթացի ու զորացման, աշխարհասփյուռ հայության գործուն համախմբման, համայն հայության դարավոր նվիրական նպատակների իրականացման։ 29 հունվարի 2015 թ., ք.Երևան

Կարգախոս

Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կարգախոս ընտրվեց «Հիշում եմ և պահանջում» նախադասությունը, որ հիշեցնում է հայ ընտանիքների պատմությունը, հայերի վերապրած ողբերգության պատմությունը և ամբողջ աշխարհին ներկայացվող պահանջը։

Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակի տարբերանշանը՝ անմոռուկը, և կարգախոսը

Տարբերանշան

Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի խորհրդանշան ընդունվեց անմոռուկ ծաղիկը, որի անվան հիմքում տարբեր լեզուներով միևնույն իմաստն է՝ հիշի՛ր։ Սա հարյուրամյակի կարգախոսն է ու ուղերձը։ Ծաղիկը հնգաթերթ է, որը խորհրդանշում է այն հինգ մայրցամաքները, որտեղ հանգրվան գտավ ցեղասպանությունից մազապուրծ հայ ժողովուրդը, իսկ մանուշակագույնը հայ ժողովրդի ինքնագիտակցության մեջ է տպավորվել հայ առաքելական եկեղեցու սպասավորների հանդերձանքից։ Մեջտեղի սև գույնը խորհրդանշում է ցեղասպանության արհավիրքն ու սարսափը, նաև այն մեծ վիշտը, որ ունեցավ հայ ժողովուրդը։ Ներսի ճառագայթաձև բաց մանուշակագույնը խորհրդանշում է Ցեղասպանության դատապարտմանն ու ճանաչմանը մասնակից լինելը։ Դեղին գույնը խորհրդանշում է արևային լույսը, որն ապրելու ու արարելու հույս է տալիս՝ Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի տեսքով՝ 12 մույթերով։

Արտաքին տեսաֆայլեր
	100-րդ տարելիցի խորհրդանիշներ

Պատկերներ

• 
  Թուրքիայի կառավարության 1915 թվականի ապրիլի 15-ի գաղտնի հրահանգը հայերի համատարած բռնագաղթի և ջարդերի մասին
• 
  Թալեաթ փաշայի 16.09.1915 թվականի հեռագիրը
• 
  1915 թվականին Նյու Յորք Թայմս թերթում Հայոց ցեղասպանության հոդվածի գլխագիր
• 
  Աքսորյալներ Էրզրումում
• 
  Գլխատված հայերի գլուխներ
• 
  Մայրը մահացած երեխայի դիակի մոտ
• 
  Հայ զոհեր
• 
  Նրանք փրկվել են
• 
  850 Որբ հայ երեխաներ Իրաքում

Տես նաև

• Արցախի Հանրապետության բնակչության էթնիկ զտումներ (2023)
• Արևմտահայ բժիշկները և դեղագործները Եղեռնի տարիներին
• Հայոց Ցեղասպանության ժխտում
• Հայերի ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի
• Հայոց ցեղասպանության ապացույցներ
• Հայոց ցեղասպանության հուշարձանների ցանկ
• Հայկական հարց
• Հայերի դրությունը Թուրքիայում մինչև տերությունների միջամտությունը 1895 թվականին
• Հայերի ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր
• Հայերի ցեղասպանության իրավաբանական և տնտեսական ասպեկտները
• Հայերի ցեղասպանությունը (փաստաթղթեր)
• Հայերի ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի
• Հայերի ցեղասպանությունը կանադական մամուլում
• Հայերի ցեղասպանությունը հեռանկարում
• Հայերի ցեղասպանությունն Օսմանյան կայսրությունում (ժողովածու)
• Ռուսաստանը և Հայկական հարցը
• ՄԱԿ-ը և ցեղասպանության խնդիրը
• Նեմեսիս գործողություն
• Լքյալ գույքերի կանոնադրություններ
• Ողջակիզման և ցեղասպանության հետազոտություններ

Հայոց ցեղասպանություն

Գրականություն

Գրքեր

• Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան, Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, Երևան, «Հայաստան», 1991 — 758 էջ. — 35 000 հատ, ISBN 5-540-00862-6։
• Ջոն Սահակի Կիրակոսյան, 1, ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԵՐԸ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋ — 355 էջ։
• Ջոն Սահակի Կիրակոսյան, 2, ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԵՐԸ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋ — 443 էջ։
• Մելքոնյան Ա., Պողոսյան Գ., Աղասյան Ա., Մարուքյան Ա., Քերթմենջյան Դ., Մելիք-Ադամյան Հ., Վարդանյան Վ., Բադալյան Գ., Հովհաննիսյան Ա. Ցեղասպանության հետևանքով հայ ժողովրդի կորուստները և հատուցման կառուցակարգերի մեթոդաբանական հիմունքները։ Երևան, Տիր, 2019 - 480էջ։
• Munsell, Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities: A Reign of Terror from Tartar Huts to Constantinople Palaces, «Edgewood Publishing Company», 1896 — 590 էջ։
• Richard G. Hovannisian, The Armenian genocide: history, politics, ethics, «Palgrave Macmillan», 1992 — 362 էջ, ISBN 0312048475, ISBN 9780312048471։
• Robert Melson, Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust, «University of Chicago Press», 1996 — 386 էջ, ISBN 0226519910, ISBN 9780226519913։
• Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide, «Wayne State University Press», 1998 — 328 էջ, ISBN 081432777X։
• Israel W. Charny, Encyclopedia of genocide, Santa Barbara, California, «ABC-CLIO», 1999 — 718 էջ, ISBN 0874369282, ISBN 9780874369281։
• Արտակ Շաքարյան, Ուղեցույց երիտասարդ դեսպանին․ Փաստարկներ Հայոց ցեղասպանության մասին, Երևան, «Վերնատուն», 2014, ISBN ISBN 978-9939-1-0114-9։
• James Bryce, Arnold Joseph Toynbee, Ara Sarafian, The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce, «Gomidas Institute», 2000 — 667 էջ, ISBN 0953519155, ISBN 9780953519156։
• Samuel Totten, Steven L. Jacobs, Pioneers of genocide studies, «Transaction Publishers», 2002 — 617 էջ, ISBN 0765801515։
• Jay Winter, America and the Armenian Genocide of 1915 (Studies in the social and cultural history of modern warfare), հ. 15, «Cambridge University Press», 2003 — 317 էջ, ISBN 0521829585, ISBN 9780521829588։
• Vahakn N. Dadrian, The History of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus, «Berghahn Books», 2004 — 460 էջ, ISBN 1571816666, ISBN 9781571816665։
• Richard G. Hovannisian, The Armenian People from Ancient to Modern Times, հ. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, «Palgrave Macmillan», 1997 — 493 էջ, ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688։
• Yair Auron, The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide, «Transaction Publishers», 2004 — 338 էջ, ISBN 076580834X, ISBN 9780765808349։
• Taner Akçam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide, «Zed Books Ltd», 2004 — 273 էջ, ISBN 1842775278, ISBN 9781842775271։
• Samuel Totten, William S. Parsons, Israel W. Charny, A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts (2-րդ), «Routledge», 2004 — 507 էջ, ISBN 0415944295, ISBN 0415944309։
• Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, «Oxford University Press», 2005 — 329 էջ, ISBN 0199273561, ISBN 9780199273560։
• Dinah L. Shelton, Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, «Macmillan Reference» — 1458 էջ, ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483։
• Richard G. Hovannisian, The Armenian genocide: cultural and ethical legacies, «Transaction Publishers», 2007 — 449 էջ, ISBN 1412806194, ISBN 9781412806190։
• Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs, Dictionary of Genocide, «Greenwood Press», 2008 — 534 էջ, ISBN 0-31332-967-2, ISBN 978-0-31332-967-8։
• David Bruce MacDonald, Identity Politics in the Age of Genocide. The Holocaust and historical representation, «Routledge», 2008 — 261 էջ, ISBN 0415430615, ISBN 9780415430616։
• Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark, A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire, «Oxford University Press», 2011 — 465 էջ, ISBN 9780195393743։
• Raymond Kévorkian, The Armenian Genocide: A Complete History, «I.B.Tauris», 2011 — 1008 էջ, ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618։

Հոդվածներ

1. Stephan Astourian The Armenian Genocide: An Interpretation.
2. Ronald Grigor Suny Dialogue on Genocide.
3. Selim Deringil Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897.

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Հայոց ցեղասպանություն հոդվածին

• Հայոց ցեղասպանություն - Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարություն
• Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ
• Armenian National Institute (անգլ.)

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայոց ցեղասպանություն» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայոց ցեղասպանություն» հոդվածին։