Jump to content

Ասիա

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ասիա (այլ կիրառումներ)
Ասիա
Տարածք44 579 000 կմ2
Բնակչություն4 164 252 000
Բնակչ. խտություն87 մարդ/կմ2
Երկրներ48
Ասիա

Ասիա (հին հունարեն՝ Ἀσία (Asía)), Երկրագնդի վեց աշխարհամասերից մեկը[Ն 1][3][4]: Թե տարածքով, և թե բնակչությամբ աշխարհի ամենամեծ աշխարհամասն է[4]։ Ընդհանուր տարածքը կազմում է ավելի քան 44 միլիոն քառակուսի կիլոմետր[Ն 2], ինչը կազմում է Երկրագնդի ցամաքային տարածքի մոտ 30%-ը ու Երկիր մոլորակի ընդհանուր տարածքի 8%-ը։ Աշխարհամասը, որտեղ դարեր շարունակ ապրել է Երկրագնդի բնակչության մեծ մասը[5], եղել է առաջին քաղաքակրթությունների բնօրրանը։ Երկրագնդի բնակչության շուրջ 60%-ը՝ մոտ 4,7 միլիարդ մարդ, ապրում է հենց այս աշխարհամասում[6][7]։

Ասիան Եվրոպա աշխարհամասի հետ ձևավորում է Եվրասիա մայրցամաքը, իսկ Եվրոպայի ու Աֆրիկայի հետ՝ Աֆրոեվրասիան։ Ընդհանուր առմամբ, արևելքից Ասիայի ափերը ողողում են Խաղաղ օվկիանոսի, հարավից՝ Հնդկական օվկիանոսի, իսկ հյուսիսից՝ Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ջրերը։ Ասիայի և Եվրոպայի միջև անցնող սահմանն ունի բացառապես պատմական և մշակութային նշանակություն, քանի որ չկա այս երկու աշխարհամասերի ֆիզիկական ու աշխարհագրական բաժանման հստակ գիծ։ Արևմտյան աշխարհում ընդունված է ասել, որ հարավ-արևմուտքում Սուեզի ջրանցքն Ասիան բաժանում է Աֆրիկայից, իսկ արևմուտքում՝ Եվրոպայից Ասիան բաժանվում է Սևծովյան նեղուցներով, Ուրալյան լեռներով, Ուրալ գետով, Կովկասյան լեռներով, Սև և Կասպից ծովերով[8]։ Մեկ այլ սահմանման համաձայն էլ՝ այս երկու աշխարհամասերի սահմանն անցնում է Ուրալյան լեռների արևելյան ստորոտով, Մուհոջարի լեռներով, Էմբա գետով, Կասպից ծովի հյուսիսային ափագծով, Կումա-Մանիչի իջվածքով և Կերչի նեղուցով[9][10]։

Քանի որ պատմականորեն Ասիա տեղանունը տրվել է այն տարածքին, որը գտնվել է Եվրոպայից դեպի արևելք, ապա ստացվում է, որ Ասիան Եվրասիայի մնացած հսկայական տարածքն է՝ հանած Եվրոպան։ Այդ իսկ պատճառով, հենց Ասիան է դարձել աշխարհագրական այն տարածքը, որը եղել է տարբեր քաղաքակրթությունների և մշակույթների բնօրրան, որոնք էականորեն տարբերվում են միմյանցից։ Իսկ Եվրոպայի հետ սահմանն ինչ-որ չափով պայմանական է և փոփոխվել է անտիկ ժամանակներից ի վեր։ Եվրասիա մայրցամաքի բաժանումը երկու աշխարհամասերի արտացոլում է արևելք-արևմուտք մշակութային տարբերությունները, իսկ դրանց առնչվող քաղաքակրթություններից մի քանիսը տարբերվում են ամբողջությամբ:

Մեր թվարկության 1-ին թվականից մինչև 1800 թվականը Չինաստանը և Հնդկաստանը եղել են Երկրագնդի ամենախոշոր տնտեսությունները` տարբեր տարիներին փոխարինելով մեկը մյուսին։ Պատմության գրեթե ողջ ընթացքում Չինաստանը եղել է տնտեսական խոշոր գերտերություն, ընդ որում մինչև 1500 թվականն այդ երկիրն ունեցել է մեկ շնչին բաժին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի ամենաբարձր ցուցանիշը[11][12][13]։ Մետաքսի ճանապարհը դարձել էր արևելքն արևմուտքին կապող առևտրային գլխավոր ուղին, որն անցնում էր ասիական ներքին շրջաններով, մինչդեռ Մալակկայի նեղուցը կարևորագույն ծովային երթուղի է։ 20-րդ դարի ընթացքում Ասիայում պահպանվել է ինչպես տնտեսական դինամիկան, այնպես էլ՝ բնակչության կայուն աճը, բայց այդ ժամանակվանից ի վեր բնակչության ընդհանուր աճը նվազել է[14]։ Ասիան աշխարհի հիմնական կրոնների մեծ մասի ծննդավայրն է՝ ներառյալ հինդուիզմի, զրադաշտականության, հուդայականության, ջայնիզմի, բուդդայականության, կոնֆուցիականության, դաոսականության, քրիստոնեության, իսլամի, սիկհականության և այլն։

Էթնիկ տարբեր խմբերի, մշակույթների, շրջակա միջավայրի, տնտեսության, պատմական կապերի և պետական համակարգերի պատճառով Ասիան շատ տարբեր է իր տարածաշրջաններով: Այս աշխարհամասում առկա են կլիմայական գրեթե բոլոր գոտիները։ Հարավում գերիշխում է հասարակածային կլիման, Արևմտյան, Կենտրոնական և Հարավային Ասիաներում շատ են անապատները, արևելքում և ցամաքային կենտրոնում տարածված է բարեխառն լեռնային, իսկ արդեն հյուսիսում՝ մերձարկտիկական և բևեռային կլիմաները։

Սահմաններ և սահմանումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավելյալ տեղեկություն՝ Ասիայի աշխարհագրություն § Սահմաններ, և Կոպենհագենյան չափանիշներ

Ասիայի և Աֆրիկայի սահման

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ասիայի և Աֆրիկայի միջև սահմանագիծն անցնում է Սուեզի ջրանցքով, Սուեզի ծոցով, Կարմիր ծովով և Բաբ էլ-Մանդեբի նեղուցով[15]։ Սրանից ստացվում է, որ Եգիպտոսը միջաշխարհամասային երկիր է, որին պատկանող Սինայի թերակղզին գտնվում է Ասիայում, իսկ երկրի մնացած հատվածը՝ Աֆրիկայում։

Ասիայի և Եվրոպայի սահման

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քարտեզում պատկերված են Ասիայի և Եվրոպայի միջև սահմանագծի տարբեր սահմանումները, որոնք կիրառվել են պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում։ Ներրկայումս ընդհանուր կիրառելի սահմանումը համապատասխանում է այս պատկերի «B» և «F» գծերին։

Հին աշխարհի բաժանումը երեք մասի՝ Աֆրիկայի, Ասիայի և Եվրոպայի, գործածության մեջ է մեր թվարկությունից առաջ 6-րդ դարից՝ շնորհիվ հույն աշխարհագրագետների, այդ թվում՝ Անաքսիմանդրոսի և Հեկատեոս Միլեթացու[16]։ Անաքսիմանդրոսն Ասիայի և Եվրոպայի միջև սահմանն անց էր կացնում Վրաստանի տարածքով հոսող Փազիս (ներկայիս՝ Ռիոն) գետով (դրա գետաբերանից Փոթի քաղաքով դեպի Սև ծովի ափ, Սուրամի լեռնանցքով և Կուր գետով մինչև Կասպից ծով)։ Մեր թվարկությունից առաջ 5-րդ դարում նույն սահմանագիծն անց էր կացնում նաև Հերոդոտոսը[17]։ Հելենիստական ժամանակաշրջանում այս մոտեցումը որոշակի փոփոխությունների ենթարկվեց[18], իսկ որպես Եվրոպայի ու Ասիայի միջև սահմանագիծ սկսեց դիտարկվել Տանաիս (ներկայիս՝ Դոն) գետը։ Հենց այս սահմանագիծն են կիրառել հռոմեական ժամանակաշրջանի մի շարք պատմիչներ, այդ թվում՝ Պոսիդոնիոսը[19], Ստրաբոնը[20] և Կլավդիոս Պտղոմեոսը[21]։

Ասիայի և Եվրոպայի միջև անցնող սահմանի իրենց պատմական սահմանումներն են տվել նաև եվրոպացի գիտնականները[22]։

1730 թվականին Շվեդիայում, Պետրոս I-ի մահվանից 5 տարի անց, Ֆիլիպ Յոհան ֆոն Ստրալենբերգը հրատարակեց նոր ատլաս, որով Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանն անցնում էր Ուրալյան լեռներով։ Վասիլի Տատիշչևը հայտարարեց, որ ինքն է այդ գաղափարը տվել ֆոն Ստրալենբերգին։ Վերջինս ի սկզբանե առաջարկել էր որպես ստորին սահմանագիծ դիտարկել Էմբա գետը։ Հաջորդ դարի ընթացքում ի հայտ եկան սահմանագծի վերաբերյալ նոր առաջարկներ. մինչև 19-րդ դարի կեսերը գերակշիռ դարձավ սահմանն Ուրալ գետով անցկացնելու մոտեցումը։ Սահմանը կամա թե ակամա Սև ծովից տեղափոխվեց Կասպից ծով, որտեղ թափվում է Ուրալ գետը[23]։ Սև և Կասպից ծովերի միջև ընկած տարածքում Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանը սովորաբար անցնում է Կովկասյան լեռներով՝ չնայած երբեմն այն դիտարկվում է նաև ավելի հյուսիս[22]։

Ասիայի և Օվկիանիայի սահման

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սահմանումներ, որոնք կիրառվել են Ասիայի և Օվկիանիայի միջև առկա սահմանները պատկերելու համար։

Ասիայի և Օվկիանիայի միջև սահմանագիծը սովորաբար մատնանշվում է ինչ-որ մի տեղ Ինդոնեզիայի արշիպելագում, մասնավորապես՝ Արևելյան Ինդոնեզիայում։ Ուոլեսի գիծը Ասիան բաժանում է Ուոլեսիա կենսաաշխարհագրական շրջանից։ Վերջինս Ասիայի և Ավստրալիայի մայրցամաքային ծանծաղուտների միջև խորը ջրային նեղուցներով անցման գոտի է։ Վեբերի գիծն էլ տարածաշրջանը բաժանել է երկու մասի՝ ասիական կամ ավստրալապապուական ծագման կենդանական աշխարհների միջև հավասարակշռության համար[24]։ Սահուլի հետ Ուոլեսիայի արևելյան սահմանագիծն անցնում է Լիդեքերի գծով[25][26]։ Հաճախ ենթադրվում է, որ Մոլուքյան կղզիները՝ բացառությամբ Արու կղզիների, գտնվում են Հարավարևելյան Ասիայի սահմանին, իսկ Արու կղզիները և Արևմտյան Նոր Գվինեան, որոնք գտնվում են Լիդեքերի գծից դեպի արևելք, ամբողջությամբ գտնվում են Օվկիանիայի կազմում, քանի որ երկուսն էլ ընկած են Ավստրալական մայրցամաքային սալի վրա[24]։ Մշակութային տեսանկյունից Ուոլեսիայի տարածաշրջանը ներկայացնում էր ավստրոնեզիացիների և մելանեզիացիների միջև անցման շրջան՝ երկուսի միջև միախառնման տարբեր աստիճաններով։ Ընդհանուր առմամբ, ինչքան դեպի արևմուտք ու ափամերձ է կոնկրետ տարածաշրջանը, այնքան ավելի ուժեղ է ավստրոնեզիական ազդեցությունը, և որքան արևելք ու դեպի խորքերն է կոնկրետ տարածաշրջանը, ապա այնքան ավելի ուժեղ է մելանեզիական ազդեցությունը[27]։ «Հարավարևելյան Ասիա» և «Օվկիանիա» տերմինները ծագել են 19-րդ դարում ու կիրառումից ի վեր ունեցել աշխարհագրական տարբեր իմաստներ։ Հիմնական գործոնը հասկանալու համար, թե Ինդոնեզիական արշիպելագի որ կղզիներն են համարվում ասիական, եղել է այնտեղ տարբեր կայսրությունների գաղութային տարածքները (ընդ որում, ոչ բոլորն են եղել եվրոպական): Լյուիսը և Ուիգենը պնդում են, որ Հարավարևելյան Ասիայի սահմանների նեղացումը մինչև իր ներկայիս սահմաններ եղել է աստիճանական գործընթաց[28]։

Ասիայի և Հյուսիսային Ամերիկայի սահման

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Հյուսիսարևելյան Ասիա
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների և Ռուսաստանի միջև սահմանագիծը՝ ըստ ԽՍՀՄ-ԱՄՆ ծովային սահմանագծի մասին համաձայնագրի։

Բերինգի նեղուցը և Բերինգի ծովը բաժանում են Ասիայի և Հյուսիսային Ամերիկայի ցամաքային տարածքները, ինչպես նաև ձևավորում Ռուսաստանի ու Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների միջազգային սահմանները։ Ազգային և մայրցամաքային այս սահմանագիծը բաժանում է Բերինգի նեղուցում գտնվող Դիոմիդի կղզիները, ինչի արդյունքում Մեծ Դիոմիդի կղզին (Ռատմանովի կղզի) պատկանում է Ռուսաստանին, իսկ Փոքր Դիոմիդի կղզին (Կրուզենշտերնի կղզի)՝ ԱՄՆ-ին։ Ալեուտյան կղզիները կղզեխումբ են, որոնք Ալյասկա թերակղզուց ձգվում են դեպի արևմուտք՝ Ռուսաստանին պատկանող Կոմանդորյան կղզիներ և Կամչատկա թերակղզի։ Դրանց մեծ մասը մշտապես ասոցացվում են Հյուսիսային Ամերիկայի հետ՝ բացառությամբ ամենաարևմտյան մասում գտնվող Մերձակա կղզիների, որոնք գտնվում են Ասիայի մայրցամաքային սալի վրա՝ Հյուսիսային Ալեուտյան ավազանից դուրս ու հազվադեպ դեպքերում կարող են ասոցացվել Ասիայի հետ, ինչի պատճառով ամերիկյան Ալյասկա նահանգը, ինչպես նաև ողջ Միացյալ Նահանգներն ինքնին, կարող է դիտարկվել որպես միջաշխարհամասային կամ միջմայրցամաքային երկիր։ Ալեուտյան կղզիները երբեմն ասոցացվում են նաև Օվկիանիայի հետ։ Պատճառն այն է, որ դրանք մեծ հաշվով գտնվում են Խաղաղ օվկիանոսին հարող ավազանում, ինչպես նաև մոտ են Խաղաղօվկիանոսյան սալին[29][30][31]։ Սակայն սա խիստ հազվադեպ հանդիպող տեսակետ է, քանի որ Ալեուտյան կղզիներն ունեն ոչ արևադարձային կենսաաշխարհագրություն, իսկ կղզեխմբի բնակիչները պատմականորեն առնչվում են բնիկ ամերիկացիներին[32][33]։

Բերինգի ծովի հյուսիսային հատվածում գտնվող Սուրբ Լավրենտիոսի կղզին պատկանում է Ալյասկային ու կարող է ասոցացվել նաև Ասիա աշխարհամասի հետ, սակայն մշտապես համարվում է որպես Հյուսիսային Ամերիկայի մաս, ինչպես օրինակ Առնետի կղզիները, որոնք գտնվում են Ալեուտյան կղզեխմբում։ Ամենամոտ կետերում Ալյասկան ու Ռուսաստանը միմյանցից հեռու են ընդամենը 4 կիլոմետրով։

Գործող սահմանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աֆրոեվրասիան պատկերված է կանաչով։

Աշխարհագրական Ասիան աշխարհի մասին եվրոպական գաղափարների մշակութային արդյունքն է՝ սկսած հին հույներից, որն ավելի ուշ փոխանցվեց նաև մյուս ժողովուրդներին ու մշակույթներին։ Սա ոչ ճշգրիտ հասկացություն է, որն առաջացնում է համատարած բանավեճ այն մասին, թե ինչ է դա նշանակում։ Ասիան այդքան էլ չի համապատասխանում իր տարբեր բաղադրիչների մշակութային սահմաններին[34]։

Հերոդոտոսի ժամանակներից ի վեր աշխարհագրագետների փոքրամասնությունը հերքել է երեք աշխարհամասերի (Եվրոպա, Աֆրիկա, Ասիա) համակարգն այն պատճառով, որ դրանց միջև չկա էական ֆիզիկական բաժանում[35]։ Օրինակ՝ Օքսֆորդի համալսարանի եվրոպական հնագիտության վաստակաշատ պրոֆեսոր, սըր Բարրի Քանլիֆը պնդում է, որ աշխարհագրական և մշակութային տեսանկյունից Եվրոպան ուղղակի «ասիական աշխարհամասի արևմտյան ելուստն է»[36]։

Աշխարհագրական տեսանկյունից Ասիան Եվրասիա մայրցամաքի արևելյան խոշոր մասն է, մինչդեռ Եվրոպան մայրցամաքի հյուսիսարևմտյան հատվածում գտնվող թերակղզի է։ Հատկապես արևմտյան մասնագիտական գրականության մեջ Ասիան, Եվրոպան ու Աֆրիկան միասին ձևավորում են մեկ միասնական ցամաքային տարածք՝ Աֆրոեվրասիան ու կիսում ընդհանուր մայրցամաքային ծանծաղուտը։ Եվրոպայի գրեթե ողջ տարածքը և Ասիայի մեծ մասն ընկած են Եվրասիական սալի վրա, որը հարավից սահմանակից է Արաբական և Հնդկական սալերին, իսկ Սիբիրի ծայր արևելյան հատվածը (Չերսկու լեռնաշղթայից արևելք) գտնվում է Հյուսիսամերիկյան սալի վրա։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պտղոմեոսի Ասիան

«Ասիա» տերմինի ծագումը վերագրվում է բրոնզե դարաշրջանի «Ասուվա» տեղանվանը (խեթերեն՝ 𒀸𒋗𒉿, ռոմանականացված՝ aš-šu-wa)։ Սկզբնապես այն վերաբերել է միայն հյուսիսարևմտյան Անատոլիայի մի հատվածին։ Խեթական արձանագրություններում հանդիպող այս տերմինը պատմում է, թե ինչպես է Ասուվայի պետությունների համադաշնությունը, այդ թվում՝ Տրոյան, մոտավորապես մ.թ.ա. 1400 թվականին անհաջող ապստամբել խեթական թագավոր Թուդխալիա I-ի դեմ[37][38][39]։ Գրեթե ժամանակակից գծային B գրով փաստաթղթերում հանդիպում է «aswia» տերմինը (միկենյան հունարեն՝ «𐀀𐀯𐀹𐀊», ռոմանականացված՝ «a-si-wi-ja»)։ Այս բառը, ըստ երևույթին, վերաբերում է Ասուվայում գերեվարված անձանց[40][41]։

Հռոմեական կայսրության Ասիա նահանգը. ընդգծված է կարմիրով։

Հերոդոտոսը «Ասիա» տերմինն օգտագործել է Անատոլիայի և Աքեմենյան կայսրության տարածքները բնորոշելու և դրանք Հունաստանից ու Եգիպտոսից տարբերակելու համար։ Նա նշել է, որ ըստ հույների՝ այն կոչվել է Պրոմեթևսի կնոջ անունով։ Լիդիացիները, սակայն, պնդում են, որ անվանումն առաջացել է Կոտիսի որդի Ասիեսի անունից, որի պատվին հետագայում կոչվել է Սարդիսում բնակվող ցեղերից մեկը[42]։ Հունական դիցաբանության մեջ «Ասիա»-ն (Ἀσία կամ Ἀσίη) Լիդիա աստվածուհու նիմփաներից կամ տիտաններից մեկի անունն էր[43]։ Հոմերոսին վերագրվող «Իլիական»-ում հիշատակվում են երկու փռյուգիացիներ՝ Ասիոս անունով, որը նշանակում է «ասիական»[44]։ Նույն ստեղծագործության մեջ «ասիոս» (ασιος) է կոչվում նաև Լիդիայում գտնվող մի ճահճոտ ցածրավայր[45]։

Հետագայում «Ասիա» տերմինը սկսեց օգտագործվել հռոմեացիների կողմից, որոնք այդպես կոչեցին արևմտյան Անատոլիայում գտնվող նահանգներից մեկը[46]։ Պլինիոս Ավագն առաջիններից մեկն էր, որ այս անվանումը կիրառեց ամբողջ մայրցամաքը բնորոշելու համար[47]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ասիայի պատմություն

Հին դարաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Մեծ Իրան
Մետաքսի ճանապարհը միմյանց հետ կապում էր Ասիայի տարածքում գտնվող քաղաքակրթությունները[48]։

Ասիայի պատմությունը բաղկացած է աշխարհամասի առանձին հատվածների՝ Արևելյան, Հարավային, Հարավարևելյան, Կենտրոնական և Արևմտյան Ասիաների պատմություններից։ Ասիայի այս առանձին տարածաշրջանները դարձել են մարդկությանը հայտնի աշխարհի հնագույն քաղաքակրթությունների օրրան։ Միջագետքի, Ինդոս գետի հովտի և Հուանհե գետի քաղաքակրթությունները շատ նմանություններ ունեն։ Յուրաքանչյուր քաղաքակրթություն ձևավորվել է բերրի գետահովիտների շուրջ։ Միջագետքի, Ինդոս գետի հովտի և Հուանհե գետի քաղաքակրթությունները, միմյանց հետ առևտրի և փոխգործակցության արդյունքում, փոխանակել են մի շարք կարևոր տեխնոլոգիաներ և գաղափարներ, ինչպիսիք են մաթեմատիկան և անիվը։ Սակայն որոշ նորարարություններ, օրինակ՝ գրերը, ըստ երևույթին, յուրաքանչյուր տարածքում զարգացել են առանձին-առանձին։ Այս բերրի ցածրավայրերում աստիճանաբար ձևավորվել և զարգացել են քաղաքներ, պետություններ և կայսրություններ։

Ասիայի կենտրոնական տափաստանային շրջանը դարեր շարունակ եղել է ձիավոր քոչվորների բնակավայրը։ Այս քոչվորները կարողացել են հասնել Ասիայի գրեթե բոլոր անկյունները։ Հնդեվրոպացիները համարվում են տափաստաններից դուրս եկած առաջին խոշոր խումբը։ Նրանք իրենց լեզուները տարածեցին Արևմտյան և Հարավային Ասիայում՝ նույնիսկ հասնելով մինչև Չինաստանի սահմանները, որտեղ բնակվում էին թոխարները։ Սակայն Ասիայի ամենահյուսիսային մասը՝ ներառյալ Սիբիրի մեծ հատվածը, մնաց գրեթե անհասանելի տափաստանային քոչվորների համար։ Խիտ անտառները, խիստ կլիման և տունդրան անանցանելի խոչընդոտներ էին նրանց համար։ Արդյունքում, այս հսկայական տարածքները երկար ժամանակ շատ նոսր էին բնակեցված։

Կենտրոնական շրջանները և ծայրամասերը հիմնականում բաժանված էին լեռներով և անապատներով: Կովկասյան ու Հիմալայան լեռնաշղթաները, ինչպես նաև Կարակումի և Գոբի անապատները լուրջ խոչընդոտներ էին, որոնք տափաստանային ձիավորները միայն մեծ դժվարությամբ էին կարողանում հաղթահարել: Թեև քաղաքաբնակները տեխնոլոգիապես և սոցիալապես ավելի զարգացած էին, հաճախ նրանք ռազմական առումով անզոր էին տափաստանների հեծյալ հորդաների դեմ: Սակայն ցածրավայրերում բավարար խոտհարքներ չկային մեծ հեծյալ ուժեր պահելու համար: Այս և այլ պատճառներով քոչվորները, որոնք Չինաստանում, Հնդկաստանում և Մերձավոր Արևելքում նվաճում էին պետական տարբեր կազմավորումներ, հաճախ իրենք էին մնում և հարմարվում տեղի՝ ավելի բարեկեցիկ հասարակությունների կյանքին:

Միջնադար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոնղոլական կայսրությունն իր առավելագույն տարածքով։ Մոխրագույն հատվածն ավելի ուշ ձևավորված Թեմուրյանների կայսրությունն է։

7-րդ դարում արդեն իսլամադավան Արաբական խալիֆայությունը հաղթանակներ տարավ Բյուզանդական և Պարսկական կայսրությունների նկատմամբ: Արդյունքում, նրա վերահսկողության տակ հայտնվեցին Արևմտյան Ասիան, Կենտրոնական Ասիայի հարավային մասը և Հարավային Ասիայի արևմտյան հատվածները: Հետագա դարերի ընթացքում իսլամը տարածվեց նաև Հնդկաստանի հարավային շրջաններում և Հարավարևելյան Ասիայում՝ Մետաքսի ծովային ճանապարհով իրականացվող առևտրի միջոցով[49][50]: 13-րդ դարում Մոնղոլական կայսրությունը նվաճեց Ասիայի մեծ մասը՝ Չինաստանից մինչև Եվրոպա ընկած հսկայական տարածքը: Մինչև մոնղոլական ներխուժումը Սուն դինաստիան, ըստ տարբեր տվյալների, ուներ մոտավորապես 120 միլիոն հպատակ: Սակայն ներխուժումից հետո՝ 1300 թվականի մարդահամարը արձանագրեց ընդամենը 60 միլիոն մարդ[51]:

Մարդկության պատմության մեջ ամենաավերիչ համավարակներից մեկը՝ սև մահը, ենթադրաբար առաջացել է Կենտրոնական Ասիայի չոր հարթավայրերում, որտեղից այն հետո տարածվեց Մետաքսի ճանապարհով[52]:

Նոր դարաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

16-րդ դարի կեսերից Օսմանյան կայսրությունը վերահսկողություն հաստատեց Անատոլիայի, Մերձավոր Արևելքի մեծ մասի, Հյուսիսային Աֆրիկայի և Բալկանների նկատմամբ: Նույն ժամանակաշրջանում՝ 16-րդ դարում, իսլամադավան Մեծ մողոլների կայսրությունը (որին նախորդել էր Դելիի սուլթանությունը՝ 13-րդից մինչև 16-րդ դարի սկիզբն ընկած ժամանակահատվածում) գերիշխանություն ուներ Հնդկաստանի մեծ մասի նկատմամբ[53]: 17-րդ դարում տեղի ունեցան երկու կարևոր իրադարձություններ. մանջուրները նվաճեցին Չինաստանը և հիմնեցին Ցին դինաստիան, իսկ Ռուսական կայսրությունը սկսեց ընդլայնվել դեպի Ասիա: Ռուսական այս ընդլայնումը շարունակվեց մինչև 19-րդ դարի վերջը, երբ այն վերջնականապես վերահսկողություն հաստատեց ամբողջ Սիբիրի և Կենտրոնական Ասիայի մեծ մասի նկատմամբ: 18-րդ դարում Մարատհական կայսրությունն էլ իր հերթին վերահսկողություն հաստատեց Հնդկաստանի զգալի հատվածի նկատմամբ[54]:

1757 թվականի Փլեսիի ճակատամարտի հետևանքները, որոնք ի վերջո հանգեցրին Բրիտանական Հնդկաստանի ձևավորմանը:
Արևմտյան տերությունները բաժանում են Չինաստանը, 1898 թվական։
1898 թվականի Իսպանա-ամերիկյան պատերազմից հետո Ամերիկան կապ է հաստատում Խաղաղ օվկիանոսի և իր ֆիլիպինյան գաղութի (ձախից) հետ:

18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին Արևմուտքում տեղի ունեցող Արդյունաբերական հեղափոխությունը զուգադիպեց Ասիայում արևմտյան իմպերիալիզմի ծավալման հետ: Այս գործընթացը հանգեցրեց Հնդկաստանի և Չինաստանի՝ որպես աշխարհի առաջատար տնտեսությունների իրենց տեղը զիջելուն[55]: Բրիտանական կայսրությունն առաջինն էր, որ գերիշխող դիրք գրավեց Հարավային Ասիայում: Սկզբում բրիտանացի առևտրականները նվաճեցին տարածաշրջանի մեծ մասը, իսկ 1857 թվականի ապստամբության ձախողումից հետո Հարավային Ասիան անցավ բրիտանական ուղիղ կառավարման տակ: Եվրոպական ազդեցությունն Ասիայում էլ ավելի ուժեղացավ 1869 թվականին Սուեզի ջրանցքի կառուցման ավարտից հետո, ինչը զգալիորեն հեշտացրեց բրիտանացիների մուտքը դեպի Հնդկաստան[56]: Նույն ժամանակահատվածում արևմտյան տերությունները սկսեցին գերիշխել նաև Չինաստանում: Այս շրջանը հետագայում հայտնի դարձավ որպես «նվաստացման դար»: Բրիտանիայի կողմից հովանավորվող ափիոնի առևտուրը և դրան հաջորդած Ափիոնային պատերազմները Չինաստանը դրեցին տնտեսական աննախադեպ իրավիճակի մեջ, երբ երկիրն ավելի շատ ներմուծում էր, քան արտահանում[57][58]:

19-րդ դարի վերջին՝ Մեյձիի դարաշրջանում, Ճապոնիան արագ վերելք ապրեց: Այս ժամանակահատվածում Ճապոնիան կիրառեց Արևմուտքից սովորած արդյունաբերական գիտելիքները՝ այդպիսով գերազանցելով Ասիայի մնացած մասին[59][60]: Այս զարգացումը հիմք դրեց Ճապոնական գաղութային կայսրության ձևավորմանը: Ճապոնիան սկսեց վերահսկել Արևելյան Ասիայի որոշ մասեր և կարճ ժամանակով՝ Հարավարևելյան Ասիայի մեծ մասը (որը նախկինում՝ 19-րդ դարի վերջին, անցել էր բրիտանացիների, հոլանդացիների և ֆրանսիացիների վերահսկողության տակ)[61], Նոր Գվինեան և Խաղաղօվկիանոսյան կղզիները: Ճապոնիայի այս ընդլայնումն էլ ավելի ուժեղացրեց օտարերկրյա գերիշխանությունը Չինաստանի նկատմամբ: Ճապոնիայի վրա նշանակալի ազդեցություն էր ունեցել Միացյալ Նահանգները, որը 19-րդ դարի սկզբից մինչև կեսերն ընկած ժամանակահատվածում՝ դեպի արևմուտք ընդլայնվելուց հետո, սկսել էր իր ազդեցությունը տարածել Խաղաղ օվկիանոսում[62]: 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրության անկումը հանգեցրեց նրան, որ Մերձավոր Արևելքը նույնպես դարձավ մրցակցության թիրախ և բաժանվեց բրիտանացիների ու ֆրանսիացիների միջև[63]:

Նորագույն ժամանակաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խորհրդային Միությունը (կարմիրով) և Չինաստանը (դեղինով), որոնք մի ժամանակ գործընկերներ էին, 20-րդ դարի վերջին վերահսկում էին Ասիայի մեծ մասը:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո՝ 1945 թվականին, Եվրոպայի և կայսերական Ճապոնիայի թուլացման հետևանքով, Ասիայի բազմաթիվ երկրներ կարողացան արագորեն ազատվել գաղութային տիրապետությունից[64]: Հնդկաստանի անկախացումը զուգորդվեց Հարավային Ասիայի մուսուլմանների մեծամասնության համար առանձին պետության ստեղծմամբ, որը հետագայում՝ 1971 թվականին, բաժանվեցերկու երկրի՝ Պակիստանի և Բանգլադեշի[65]: Սառը պատերազմի ընթացքում Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության միջև առաջացած լարվածությունն ազդեց ոչ միայն Հնդկաստանի և Պակիստանի հարաբերությունների վրա, այլև ավելի լայն առումով՝ ողջ Ասիայի[66]: Սակայն Սառը պատերազմի ավարտը և Խորհրդային Միության փլուզումը 1991 թվականին հանգեցրին Կենտրոնական Ասիայի նորանկախ հինգ պետությունների ձևավորմանը[67]:

Մերձավոր Արևելքում արաբական որոշ երկրներ տնտեսական առավելություն ստացան իրենց տարածքում հայտնաբերված նավթի հսկայական պաշարների շնորհիվ՝ դառնալով համաշխարհային ազդեցություն ունեցող պետություններ[68]: Սակայն տարածաշրջանի կայունությունը 1948 թվականից ի վեր խաթարվեց արաբա-իսրայելական հակամարտության և ամերիկյան միջամտությունների պատճառով[69][70]: Արևելյան Ասիայի երկրները՝ ներառյալ Հարավարևելյան Ասիայում գտնվող Սինգապուրը, տնտեսապես բարգավաճեցին՝ վագրային աճ գրանցած իրենց տնտեսությունների շնորհիվ[71]: Չինաստանը, Դեն Սյաոպինի ղեկավարությամբ իրականացնելով կապիտալիստական բարեփոխումներ[72], 21-րդ դարում դարձավ աշխարհի երկրորդ խոշորագույն տնտեսությունը[73]: 1990-ականներին սկսված տնտեսական ազատականացման շնորհիվ` Հնդկաստանը ևս զգալի առաջընթաց արձանագրեց[74], ինչի արդյունքում ծայրահեղ աղքատությունը նվազեց՝ հասնելով 20%-ից ցածր մակարդակի[75]: Սակայն Հնդկաստանի և Չինաստանի միաժամանակյա վերելքը հանգեցրեց երկու երկրների միջև լարվածության աճի, ինչի հետևանքով Չինաստանի և հակակշռող ուժերի միջև Հնդ-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանը վերածվեց ակտիվորեն վիճարկվող տարածքի[76][77]:

Աշխարհագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ասիայի աշխարհագրություն
Տե՛ս նաև՝ Կատեգորիա:Ասիայի բիոտա
Հիմալայան լեռներում են գտնվում աշխարհի ամենաբարձր գագաթներից մի քանիսը։

Ասիան Երկրագնդի ամենամեծ աշխարհամասն է։ Այն զբաղեցնում է Երկրի ընդհանուր տարածքի 8%-ը և ցամաքային տարածքի 30%-ը։ Ասիան ունի աշխարհում ամենաերկար ափագիծը՝ 62 800 կիլոմետր։ Ընդունված է ասել, որ Ասիան զբաղեցնում է Եվրասիա մայրցամաքի չորս հինգերորդ մասը։ Այն ընկած է Սուեզի ջրանցքից և Ուրալյան լեռներից դեպի արևելք, Կովկասյան լեռներից, Կումա-Մանիչի իջվածքից, Սև և Կասպից ծովերից դեպի հարավ[8][79]։ Արևելքից Ասիայի ափերը ողողում են Խաղաղ օվկիանոսի, հարավից՝ Հնդկական օվկիանոսի, իսկ հյուսիսից՝ Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ջրերը։ Ասիան բաժանված է 49 երկրների միջև, որոնցից 5-ը միջաշխարհամասային երկրներ են և մասամբ գտնվում են նաև Եվրոպայի տարածքում։ Այդ երկրների թվում են Վրաստանը, Ադրբեջանը, Ռուսաստանը, Ղազախստանը և Թուրքիան։ Հայաստանը միայն աշխարհագրորեն է գտնվում Ասիայի տարածքում, սակայն քաղաքական և մշակութային տեսանկյուններից կապված է Եվրոպայի հետ ու անդամակցում է համաեվրոպական մի շարք կառույցների։ Նույնը վերաբերում է նաև Վրաստանին, Ադրբեջանին, Ռուսաստանին և Թուրքիային։

Մոնղոլիայի և Չինաստանի տարածքներում է գտնվում աշխարհի մեծությամբ չորրորդ՝ Գոբի անապատը։ Իսկ մեծությամբ երկրորդ՝ Արաբական անապատը ձգվում է Միջին Արևելքի գրեթե ողջ տարածքով։ Աշխարհամասի ամենաերկար գետը միայն Չինաստանի տարածքով հոսող Յանցզի գետն է։ Նեպալի և Չինաստանի միջև ընկած Հիմալայներն աշխարհի ամենաբարձր լեռնաշղթան է։ Այստեղ է գտնվում նաև աշխարհի ամենաբարձր գագաթը՝ Էվերեստը կամ Ջոմոլունգման։ Հարավային Ասիայի մեծ մասում տարածված են խոնավ արևադարձային անտառները, իսկ ավելի հյուսիսում՝ փշատերև և սաղարթախիտ անտառները։

Հիմնական տարածաշրջաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ասիայի տարածաշրջանների քարտեզը

Ասիայի տարածաշրջանային (ռեգիոնալ) բաժանման վերաբերյալ կան տարբեր մոտեցումներ։ Ասիայի ստորև ներկայացված բաժանումը, ի թիվս այլոց, կիրառվում է նաև Միավորված ազգերի կազմակերպության վիճակագրության բաժնի կողմից (UNSD)։ ՄԱԿ-ի կողմից Ասիայի բաժանումը տարածաշրջանների արվել է բացառապես վիճակագրական նպատակներով ու չի արտահայտում որևէ ենթադրություն երկրների և տարածքների քաղաքական կամ այլ պատկանելության մասին[80]։

Կլիմա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Ասիայի կլիմա
Ասիայի կլիմայական գոտիների քարտեզը՝ ըստ Կյոպեն-Գեյգերի դասակարգման[81]։

Ասիան ունի կլիմայական խիստ տարբեր առանձնահատկություններ` Սիբիրում բևեռային և մերձարկտիկական կլիմաներից մինչև Հարավային Հնդկաստանում ու Հարավարևելյան Ասիայում արևադարձային կլիմայի։ Հարավարևելյան հատվածներում կլիման խոնավ է, իսկ ներքին տարածքների մեծ մասում՝ չոր։ Երկրագնդի վրա օրական ամենաբարձր ջերմաստիճանների գրանցման դեպքերից մի քանիսը եղել են Ասիայի արևմտյան հատվածներում։ Հիմալայների առկայության շնորհիվ մուսոնային շրջանառությունը գերակշռում է աշխարհամասի հարավային և արևելյան հատվածներում։ Այս լեռնազանգվածը նպաստում է ցածր ջերմաստիճանի ձևավորմանը, ինչը հանգեցնում է ամռան ընթացքում խոնավության կուտակմանը: Ասիայի հարավարևմտյան հատվածում գերակշռում են եղանակային խիստ շոգ պայմանները։ Սիբիրը Հյուսիսային կիսագնդի ամենացուրտ վայրերից մեկն է ու Հյուսիսային Ամերիկայի համար ծառայում է որպես արկտիկական օդային զանգվածների աղբյուր։ Երկրագնդի վրա արևադարձային ցիկլոնների ամենաակտիվ հատվածն ընկած է Ֆիլիպիններից դեպի հյուսիս-արևելք ու Ճապոնիայից հարավ։

Կլիմայի փոփոխություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2022 թվականին Հարավային Ասիայում՝ ներառյալ նաև Պակիստանում (արբանյակային լուսանկարներում պատկերված է հենց այս երկրի տարածքը) տեղի ունեցած ջրհեղեղը կլիմայի փոփոխության ազդեցության օրինակ է[82][83]։

Կլիմայի փոփոխությունը տեղի է ունենում ողջ աշխարհում ու հատկապես կարևոր է Ասիայի պարագայում, քանի որ հենց այս աշխարհամասում է բնակվում Երկրագնդի բնակչության մեծ մասը։ 20-րդ դարից սկսած գլոբալ տաքացումը ողջ աշխարհամասում մեծացրել է անոմալ շոգի վտանգը[84]։ Անոմալ շոգ եղանակային պայմանները հանգեցնում են մահացության ցուցանիշների բարձրացմանը, ինչի հետևանքով էապես մեծանում է օդափոխման պահանջարկը։ Ակնկալվում է, որ մինչև 2080 թվականը Հարավային և Հարավարևելյան Ասիայի քաղաքներում շուրջ 1 միլիարդ մարդ ամեն տարի մոտ մեկ ամիս տառապելու է անոմալ շոգ եղանակային պայմաններից[84]։ Ջրի շրջապտույտի վրա կլիմայի փոփոխության ազդեցությունն առավել բարդ է։ Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիաների արդեն իսկ չոր շրջաններն ավելի կբախվեն երաշտի խնդրի հետ, մինչդեռ Արևելյան, Հարավարևելյան և Հարավային Ասիաները, որոնք մուսոնային քամիների պատճառով արդեն իսկ խոնավ են, էլ ավելի կբախվեն ջրհեղեղների խնդրին[84]։

Ասիայի ափերը ողողող ջրերը ենթարկվում են նույն ազդեցություններին, ինչ մյուս աշխարհամասերի պարագայում։ Դրանց թվում են ջրերի տաքացումը և օվկիանոսի թթվայնացումը[84]։ Տարածաշրջանում կան բազմաթիվ կորալային խութեր ու դրանք խիստ խոցելի են կլիմայի փոփոխության նկատմամբ այնքանով[84], որ եթե տաքացումը գերազանցի 1.5 °C (2.7 °F)-ը, ապա դրանք գործնականում կվերանան[85][86]։ Ասիային բնորոշ մանգրային էկոհամակարգերը նույնպես շատ խոցելի են ծովի մակարդակի բարձրացման նկատմամբ[84]։ Ասիան, առավել քան ցանկացած այլ աշխարհամաս, ունի նաև ամենաշատ թվով երկրները, որոնք ունեն ափամերձ հոծ բնակչություն, ինչը, ծովի մակարդակի բարձրացման պարագայում, կարող է հանգեցնել տնտեսական լուրջ հետևանքների[84]։ Հինդուկուշ շրջան ջրի մատակարարումը կդառնա առավել անկայուն, քանի որ խոշոր սառցադաշտերը, որոնք հայտնի են որպես «Ասիայի ջրամբարներ», արագորեն հալչում են[84]։ Ջրի շրջապտույտի այս փոփոխություններն ազդում են նաև փոխանցվող հիվանդությունների տարածման վրա, և ակնկալվում է, որ մալարիան և մլակային տենդն ավելի տարածված կլինեն արևադարձային և մերձարևադարձային շրջաններում[84]։ Պարենային անվտանգությունը կդառնա առավել անհավասար, իսկ Հարավային Ասիայի երկրները կարող են բախվել պարենի համաշխարհային գների անկայունության էական հետևանքների հետ[84]։

Ակնկալվում է, որ կլիմայի փոփոխությունը Չինական մեծ հարթավայրում կուժեղացնի ջերմային սթրեսը, ինչը հատկապես խոցելի է, քանի որ ոռոգման լայն տարածումը հանգեցնում է խիստ խոնավ օդի առկայության: Կա վտանգ, որ դարավերջին ամռան շոգ օրերին գյուղատնտեսական աշխատողները ֆիզիկապես ի վիճակի չեն լինի աշխատել դրսում՝ հատկապես ամենամեծ արտանետումների և տաքացման պայմաններում[87]։

Ասիայում արտանետումների պատմական ցուցանիշներն ավելի ցածր են, քան Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում: Այդուհանդերձ, Չինաստանը 21-րդ դարում ջերմոցային գազերի արտանետմամբ առաջատար պետությունն է, մինչդեռ Հնդկաստանն այս վարկանիշում զբաղեցնում է երրորդ հորիզոնականը: Ընդհանուր առմամբ, Ասիային ներկայումս բաժին է ընկնում աշխարհի առաջնային էներգիայի սպառման 36%-ը, որը մինչև 2050 թվականը նախատեսվում է հասցնել 48%-ի: Ակնկալվում է նաև, որ մինչև 2040 թվականն Ասիային բաժին կհասնի ածխի համաշխարհային սպառման մինչև 80%-ը և բնական գազի՝ 26%-ը[84]։ Չնայած Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները շարունակում է մնալ նավթի ամենախոշոր սպառողն աշխարհում՝ մինչև 2050 թվականը կանխատեսվում է, որ ԱՄՆ-ն կիջնի երրորդ տեղ՝ զիջելով Չինաստանին և Հնդկաստանին[84]։ Մինչ Ասիայում կառուցվում է նոր վերականգնվող էներգիայի արտադրության համաշխարհային հզորությունների գրեթե կեսը[84], սա դեռևս բավարար չէ Փարիզի համաձայնագրի նպատակները բավարարելու համար։ Ենթադրվում է, որ մինչև 2030 թվականը վերականգնվող էներգիայի աղբյուրները կկազմեն Ասիայում էներգիայի ընդհանուր սպառման 35%-ը[84]։

Ասիական շատ երկրների համար կլիմայի փոփոխությանը հարմարվողականությունը դարձել է իրականություն, իսկ աշխարհամասի ողջ տարածքում ձեռնարկվում են դրա լուծման տարբեր ռազմավարություններ[84]։ Կարևոր օրինակների թվում են որոշ երկրներում կլիմայական պայմանները հաշվի առնող գյուղատնտեսության աճող կիրառումը կամ Չինաստանում «սպունգ քաղաքների» պլանավորման նախագծերը[84]։ Մինչ որոշ երկրներ մշակել են լայնամասշտաբ գործողություններ, ինչպես օրինակ Բանգլադեշի դելտայի պլանը կամ Ճապոնիայում կլիմայի փոփոխության հարմարվողականության մասին օրենքը[84], մյուսները դեռ ապավինում են լոկալ բնույթի գործողություններին, որոնք արդյունավետության մեծ մասշտաբներ չունեն[84]։

Տնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Ասիայի տնտեսություն, Ասիայի երկրների ցանկն ըստ ՀՆԱ-ի, Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի երկրների ցանկն ըստ անվանական ՀՆԱ-ի, և Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի երկրների ցանկն ըստ ՀՆԱ-ի (գնողունակության համարժեքություն)
Սինգապուրն ունի աշխարհի ամենածանրաբեռնված կոնտեյներային նավահանգիստներից մեկը և հանդիսանում է արտարժույթի առևտրի չորրորդ խոշորագույն կենտրոնն աշխարհում:

Ինչպես անվանական ՀՆԱ-ի, այնպես էլ գնողունակության համարժեքության առումով, Ասիան ունի աշխարհի ամենամեծ աշխարհամասային (անգլալեզու գրականության մեջ հանդիպում է մայրցամաքային եզրույթը) տնտեսությունը։ Բացի այդ, Ասիան նաև ամենաարագ զարգացող տնտեսական տարածաշրջանն է[88]։ 2023 թվականի դրությամբ՝ Չինաստանն աշխարհամասի ամենախոշոր տնտեսությունն է, որը կարողանում է ապահովել աշխարհամասի անվանական ՀՆԱ-ի գրեթե կեսը։ Չինաստանին հաջորդում են Ճապոնիան, Հնդկաստանը, Հարավային Կորեան, Ինդոնեզիան, Սաուդյան Արաբիան և Թուրքիան, որոնք բոլորն էլ, թե՛ անվանական ՀՆԱ-ի և թե՛ գնողունակության համարժեքության տեսանկյունից դասվում են աշխարհի 20 խոշորագույն տնտեսությունների շարքում[89]։ «Համաշխարհային գրասենյակների տեղակայում 2011» զեկույցի համաձայն՝ ամենաշատ գրասենյակներ ունեցող քաղաքների թոփ 5-ից 4-ն ասիական քաղաքներ են, որոնց թվում են Հոնկոնգը, Սինգապուրը, Տոկիոն և Սեուլը։ Միջազգային ընկերությունների մոտ 68%-ը գրասենյակ ունի Հոնկոնգում[90]։

1990-ական թվականների վերջին և 2000-ական թվականների սկզբին Չինաստանի տնտեսության միջին տարեկան աճի տեմպը կազմում էր ավելի քան 8%[91]։ Ըստ տնտեսական պատմաբան Անգուս Մեդիսոնի՝ մ.թ. ա. 1000 թվականից մինչև մ. թ. 1 թվականը Հնդկաստանն ուներ աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունը։ Հնդկաստանը երկու հազարամյակների մեծ մասում՝ 1-19-րդ դարերում, աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունն ուներ՝ ապահովելով համաշխարհային արդյունաբերական արտադրանքի շուրջ 25%-ը[92][93][94][95]։ Չինաստանն էլ մարդկության պատմության մեծ մասում ունեցել է Երկրագնդի ամենամեծ և ամենազարգացած տնտեսությունը ու այդ հորիզոնականը կիսել է Հնդկաստանի հետ[96][12][97]։ Քսաներորդ դարի վերջին՝ մի քանի տասնամյակ շարունակ, Ճապոնիան Ասիայի ամենամեծ տնտեսությունն ուներ և աշխարհի երկրորդ ամենամեծը՝ 1990 թվականին գերազանցելով Խորհրդային Միությանը (զուտ նյութական արտադրանքի առումով), իսկ 1968 թվականին՝ Գերմանիային (վերազգային մի շարք տնտեսություններ առավել մեծ են, ինչպես օրինակ՝ Եվրամիությունը (ԵՄ), Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան գոտին (NAFTA) կամ Ասիական և խաղաղօվկանոսյան տնտեսական խորհուրդը): Սա ավարտվեց 2010 թվականին, երբ Չինաստանը շրջանցեց Ճապոնիային ու դարձավ աշխարհի երկրորդ խոշորագույն տնտեսությունը՝ զիջելով միայն Միացյալ Նահանգներին։ Կանխատեսվում է, որ մինչև 2027 թվականը Հնդկաստանը, անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով, ևս կշրջանցի Ճապոնիային[88]։

1980-ական թվականների վերջին և 1990-ական թվականների սկզբին Ճապոնիայի ՀՆԱ-ն տվյալ պահի փոխարժեքով գրեթե նույնքան նշանակալի էր, որքան մնացած Ասիան միասին վերցրած[88]։ 1995 թվականին Ճապոնիայի տնտեսությունը մեկ օրով գրեթե հավասարվեց ԱՄՆ տնտեսությանը՝ դառնալով աշխարհում ամենամեծը։ Դա տեղի ունեցավ այն բանից հետո, երբ ճապոնական արժույթը հասավ ռեկորդային մակարդակի՝ 79 իեն 1 ԱՄՆ դոլարի դիմաց: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մինչև 1990-ական թվականներն Ասիայի տնտեսական աճը կենտրոնացած էր Ճապոնիայում, ինչպես նաև չորս այլ երկրներում՝ Հարավային Կորեայում, Թայվանում, Հոնկոնգում և Սինգապուրում, որոնք գտնվում են Խաղաղօվկիանոսյան մի տարածաշրջանում, որը հայտնի է «Ասիական վագրեր» անվամբ։ Այս երկրները ներկայումս համարվում են զարգացած տնտեսություններ և ունեն մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի ամենաբարձր ցուցանիշներից մեկն Ասիայում[98][88]։

Մումբայն Ասիա աշխարհամասի բնակչության թվով ամենամեծ քաղաքներից մեկն է։ Քաղաքը ենթակառուցվածքային ու զբոսաշրջային հաբ է ու խիստ կարևոր դեր ունի Հնդկաստանի տնտեսության համար։

Ասիան նշանակալի առավելությամբ աշխարհի ամենախոշոր աշխարհամասն է ու հարուստ է բնական ռեսուրսներով, այդ թվում՝ նավթով, անտառներով, ձկներով, բրնձով, ջրով, պղնձով և արծաթով։ Ասիայում արտադրությունն ավանդաբար առավել զարգացած է Արևելյան և Հարավարևելյան հատվածում, հատկապես՝ Չինաստանում, Թայվանում, Հարավային Կորեայում, Ճապոնիայում, Հնդկաստանում, Ֆիլիպիններում և Սինգապուրում: Ճապոնիան և Հարավային Կորեան շարունակում են գերակշռել բազմազգ կորպորացիաների ոլորտում, բայց ՉԺՀ-ն և Հնդկաստանն ավելի ու ավելի են հասնում զգալի հաջողությունների: Եվրոպայից, Հյուսիսային Ամերիկայից, Հարավային Կորեայից և Ճապոնիայից շատ ընկերություններ իրենց գործունեությունն իրականացնում են Ասիայի զարգացող երկրներում՝ օգտվելով էժան աշխատուժի առատությունից և համեմատաբար զարգացած ենթակառուցվածքներից[99][100]։

«Citigroup»-ի 2011 թվականի տվյալներով՝ գլոբալ աճը խթանող 11 երկրներից 9-ը Ասիայից են, ինչը պայմանավորված է բնակչության աճով և եկամուտներով։ Այդ երկրներն են Բանգլադեշը, Չինաստանը, Հնդկաստանը, Ինդոնեզիան, Իրաքը, Մոնղոլիան, Ֆիլիպինները, Շրի Լանկան և Վիետնամը[101]։ Ասիան ունի երեք հիմնական ֆինանսական կենտրոն՝ Հոնկոնգը, Տոկիոն և Սինգապուրը: Զանգերի կենտրոնները և բիզնես գործընթացների աութսորսը (BPO) Հնդկաստանում և Ֆիլիպիններում դառնում են խոշոր գործատուներ՝ մեծ թվով բարձր որակավորում ունեցող անգլախոս աշխատողների առկայության պատճառով: Աութսորսի ավելի մեծ օգտագործումն օգնեց Հնդկաստանին ու Չինաստանին դառնալ ֆինանսական կենտրոններ: Իր մեծ և չափազանց մրցունակ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արդյունաբերության շնորհիվ Հնդկաստանը դարձել է աութսորսի խոշոր կենտրոն[102]։

Ասիական երկրների և այլ մայրցամաքների երկրների միջև առևտուրը հիմնականում իրականացվում է ծովային ուղիներով, որոնք կարևոր են Ասիայի համար: Դրա արդյունքում ստեղծվել են առանձին հիմնական երթուղիներ։ Գլխավոր երթուղին սկսվում է չինական ափից դեպի հարավ, Հանոյով դեպի Ջակարտա, Սինգապուր և Կուալա Լումպուր, Մալակկայի նեղուցով դեպի Շրի Լանկայի Կոլոմբո քաղաք, այնուհետ Հնդկաստանի հարավային հատված, դրանից հետո Մալեով դեպի Արևելյան Աֆրիկայի Մոմբասա նավահանգիստ, այնտեղից Ջիբութի, որից հետո Կարմիր ծովով և Սուեզի ջրանցքով դեպի Միջերկրական ծով, այնտեղից Հայֆայով, Ստամբուլով և Աթենքով դեպի Ադրիատիկ ծովի ստորին հատված, այնտեղից էլ Իտալիայի հյուսիս, որտեղից Տրիեստ նավահանգիստը երկաթուղային հաղորդակցություններով կապված է Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի հետ կամ էլ դեպի Բարսելոնա, Իսպանիայի մյուս քաղաքներ ու Ֆրանսիա, որտեղից էլ Հյուսիսային Եվրոպայի նավահանգիստներ։ Ապրանքաշրջանառության շատ ավելի փոքր մասն անցնում է Հարավային Աֆրիկայով դեպի Եվրոպա։ Ասիական ապրանքաշրջանառության զգալի մասն իրականացվում է Խաղաղ օվկիանոսով՝ դեպի Լոս Անջելես և Լոնգ Բիչ։ Ի տարբերություն ծովային ուղիների՝ ցամաքային ճանապարհով դեպի Եվրոպա Մետաքսի ճանապարհը մի կողմից դեռ կառուցման փուլում է, իսկ մյուս կողմից՝ մասշտաբներով զգալիորեն փոքր է: Ներասիական առևտուրը՝ ներառյալ ծովային առևտուրը, արագորեն աճում է[103][104][105][106][107][108][109][110]:

2010 թվականին Ասիայում կար 3,3 միլիոն միլիոնատեր (մարդիկ, ովքեր ունեն ավելի քան 1 միլիոն ԱՄՆ դոլար զուտ կարողություն՝ բացառությամբ իրենց տների), ինչն ավելի ցածր է, քան Հյուսիսային Ամերիկայում (3,4 միլիոն միլիոնատեր): 2011 թվականին Ասիան միլիոնատերերի թվով առաջ է անցել Եվրոպայից[111]։ «Citigroup»-ը «Հարստության զեկույց 2012»-ում նշել է, որ ասիական սենտա միլիոնատերերը (մարդիկ, որոնք ունեն 100 միլիոն ԱՄՆ դոլար և ավելին) առաջին անգամ իրենց հարստության ծավալներով առաջ են անցել Հյուսիսային Ամերիկայից, քանի որ «ձգողության համաշխարհային տնտեսական կենտրոնը» շարունակում է տեղափոխվել դեպի արևելք։ 2011 թվականի վերջին կար 18000 ասիացի՝ հիմնականում Հարավարևելյան Ասիայում, Չինաստանում և Ճապոնիայում, որոնք ունեին առնվազն 100 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ակտիվներ, մինչդեռ Հյուսիսային Ամերիկայում նույն կարողության տեր էր մոտ 17000 մարդ, իսկ Արևմտյան Եվրոպայում՝ 14000[112]:

Վարկանիշ Երկիր ՀՆԱ (անվանական, պիկի ժամանակ) միլիոն ԱՄՆ դոլար Ամենաբարձր ցուցանիշ (տարի)
1 Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն Չինաստան 18,532,633 2024
2 Ճապոնիա Ճապոնիա[113] 6,272,363 2012
3 Հնդկաստան Հնդկաստան 3,937,011 2024
4 Ռուսաստան Ռուսաստան[114] 2,292,470 2013
5 Հարավային Կորեա Հարավային Կորեա 1,818,432 2021
6 Ինդոնեզիա Ինդոնեզիա 1,475,690 2024
7 Թուրքիա Թուրքիա 1,113,561 2024
8 Սաուդյան Արաբիա Սաուդյան Արաբիա 1,108,572 2022
9 Թայվան Թայվան 802,958 2024
10 Իրան Իրան[115] 644,036 2012
Վարկանիշ Երկիր ՀՆԱ (ըստ գնողունակության համարժեքության, պիկի ժամանակ)
միլիոն ԱՄՆ դոլար 		Ամենաբարձր ցուցանիշ (տարի)
1 Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն Չինաստան 35,291,015 2024
2 Հնդկաստան Հնդկաստան 14,594,460 2024
3 Ճապոնիա Ճապոնիա 6,720,962 2024
4 Ռուսաստան Ռուսաստան[116] 6,452,309 2023
5 Ինդոնեզիա Ինդոնեզիա 4,720,542 2024
6 Թուրքիա Թուրքիա 3,831,533 2024
7 Հարավային Կորեա Հարավային Կորեա 3,057,995 2024
8 Սաուդյան Արաբիա Սաուդյան Արաբիա 2,354,392 2024
9 Եգիպտոս Եգիպտոս 2,120,933 2023
10 Իրան Իրան 1,854,845 2024

Զբոսաշրջություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A Thai temple complex with several ornate buildings, and a lot of visitors
Մեծ պալատում գտնվող Վատ Փհրաքեի տաճարը Բանգկոկում զբոսաշրջիկների նախընտրած այցելավայրերից մեկն է։
Տես նաև Զբոսաշրջությունն Ասիայում և Ասիայի տրանսպորտ կատեգորիաները:

Ըստ «MasterCard»-ի «Նպատակակետ քաղաքների համաշխարհային ինդեքս 2019»-ի՝ 20 ամենաշատ այցելվող քաղաքներից 14-ը գտնվում են Ասիայում և Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում[117]։ Բացի այդ, Բանգկոկը 2019 թվականին դարձել է աշխարհի ամենաշատ այցելվող քաղաքը, ուր ժամանել է 22,78 միլիոն մարդ: Նույն Բանգկոկը այդ ցանկում հայտնվել էր նաև 2013 թվականին[118]։

Ժողովրդագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատմական բնակչություն
ՏարեթիվԲնակ․տ․ ±%
1500 243 000 000—    
1700 436 000 000+0.29%
1900 947 000 000+0.39%
1950 1 402 000 000+0.79%
1999 3 634 000 000+1.96%
20164 462 676 731+1.22%
Աղբյուր՝ ՄԱԿ-ի զեկույց, 2004 թվականի տվյալներ
Աշխարհի բնակչության թվաքանակի փոփոխությունը 1750-2005 թվականներին։

Վերջին 40 տարիների ընթացքում Արևելյան Ասիան Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսում (ՄՆԶԻ) գրանցել է աշխարհում ամենամեծ առաջընթացը: Ըստ առողջապահության, կրթության և եկամտի տվյալների վերլուծության զեկույցի՝ տարածաշրջանը գրեթե կրկնապատկել է իր ՄՆԶԻ-ի միջին ցուցանիշը: 1970 թվականից ի վեր Չինաստանը ՄՆԶԻ-ի բարելավման առումով աշխարհում երկրորդ ամենաբարձր ցուցանիշն ունեցող երկիրն է: Վերջին չորս տասնամյակների ընթացքում Չինաստանի մեկ շնչի հաշվով եկամուտն աճել է ապշեցուցիչ՝ 21 անգամ՝ հարյուր միլիոնավոր մարդկանց հանելով աղքատությունից: Սա Չինաստանին դարձրել է «10 լավագույն առաջատարների» ցանկում միակ երկիրը, որը հայտնվել է այնտեղ եկամտի, այլ ոչ թե առողջապահության կամ կրթության ոլորտներում ձեռքբերումների շնորհիվ: Այդուհանդերձ, Չինաստանը չի եղել տարածաշրջանի առաջատարների շարքում՝ երեխաների՝ դպրոց հաճախելու և կյանքի տևողության բարելավման առումով[119]:

1970 թվականից ի վեր Նեպալը դարձել է աշխարհի ամենաարագ առաջընթաց ունեցող երկրներից մեկը: Հարավասիական այս երկրի նշանակալի առաջխաղացումը հիմնականում պայմանավորված է առողջապահության և կրթության ոլորտներում գրանցված ձեռքբերումներով: Ներկայումս կյանքի միջին տևողությունն այնտեղ 25 տարով ավելի է, քան 1970-ական թվականներին: Եթե 40 տարի առաջ դպրոցական տարիքի հինգ երեխայից միայն մեկն էր հաճախում տարրական դպրոց, ապա այժմ հինգից ավելի քան չորսն են կրթություն ստանում[119]:

ՄՆԶԻ-ի ցուցանիշներով Հոնկոնգն Ասիայում զբաղեցրել է ամենաբարձր հորիզոնականը (աշխարհում 7-րդ տեղը, որը գտնվում է «շատ բարձր մարդկային ներուժի զարգացման» կատեգորիայում)։ Նրան հաջորդում են Սինգապուրը (9), Ճապոնիան (19) և Հարավային Կորեան (22): Ասիական երկրների շարքում Աֆղանստանը զբաղեցրել է ամենացածր հորիզոնականը՝ 169 երկրների մեջ գրավելով 155-րդ տեղը[119]:

Լեզուներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ասիան մի շարք լեզվաընտանիքների և բազմաթիվ մեկուսացած լեզուների հայրենիքն է: Ասիական երկրների մեծ մասում, որպես մայրենի լեզու, գործածվում են մեկից ավելի լեզուներ: Ըստ «Էթնոլոգ» տեղեկատուի՝ Ինդոնեզիայում խոսում են ավելի քան 700, Հնդկաստանում՝ ավելի քան 400, իսկ Ֆիլիպիններում՝ ավելի քան 100 լեզուներով: Չինաստանի տարբեր նահանգներում ևս կան բազմաթիվ լեզուներ և բարբառներ:

Կրոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Հին Արևելյան փիլիսոփայություն

Աշխարհի խոշոր կրոնների մեծ մասը ծագել է Ասիայում, այդ թվում՝ աշխարհում հինգ ամենատարածված կրոնները (բացառությամբ անկրոնության)՝ քրիստոնեությունը, իսլամը, հինդուիզմը, չինական ժողովրդական կրոնը (դասակարգված որպես կոնֆուցիականություն և դաոսականություն) և բուդդայականությունը: Ասիական դիցաբանությունը բարդ է և բազմազան: Այս բազմազանության վառ օրինակ է Մեծ ջրհեղեղի պատմությունը, որը հանդիպում է տարբեր մշակույթներում: Այն առաջին անգամ հայտնվել է Միջագետքի դիցաբանության մեջ՝ «Էնումա Էլիշ» առասպելում և «Գիլգամեշ» էպոսում: Հետագայում այս առասպելը հրեաների շրջանում տարածվել եբրայական Աստվածաշնչի միջոցով՝ ներառվելով Նոյի պատմության մեջ, իսկ ավելի ուշ տարածվել քրիստոնյաների ու մուսուլմանների մոտ, համապատասխանաբար, Հին Կտակարանի ու Ղուրանի միջոցով: Հինդու դիցաբանությունը նույնպես պատմում է Մեծ ջրհեղեղի մասին՝ Վիշնուի՝ ձկան տեսքով ավատարի միջոցով, որը Մանուին նախազգուշացրել էր սարսափելի ջրհեղեղի մասին: Հին չինական դիցաբանությունում ևս կա պատմություն սերունդներ տևող Մեծ ջրհեղեղի մասին, որը վերահսկելու համար պահանջվել էր կայսրերի և աստվածների միացյալ ջանքերը:

Աբրահամյան կրոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լացի պատը և Ժայռի գմբեթը, Երուսաղեմ։
Սուրբծննդյան տաճարը Բեթղեհեմում։
Ուխտավորներն ամենամյա Հաջի ժամանակ Քաաբայի մոտ, Մեքքա։

Արևմտյան Ասիան աբրահամյան կրոնների, այդ թվում՝ հուդայականության, քրիստոնեության, իսլամի, դրուզների դավանանքի[120] և բահայի հավատի ծննդավայրն է[121][122]:

Հուդայականությունը՝ աբրահամյան հավատքներից ամենահինը, հիմնականում տարածված է Իսրայելում՝ հրեաների հայրենիքում և պատմական ծննդավայրում, որտեղ բնակվում են ինչպես Մերձավոր Արևելքում մնացած, այնպես էլ Եվրոպայի, Հյուսիսային Ամերիկայի և այլ տարածաշրջանների սփյուռքից վերադարձած հրեաները[123]։ Չնայած դրան՝ սփյուռքի համայնքները շարունակում են ապրել աշխարհի տարբեր անկյուններում: Իսրայելի բնակչության 75,6%-ը (մոտ 6,1 միլիոն) կազմում են հրեաները[124]։ Հին ժամանակներից այս երկրների տարածքներում բնակվող հրեաների փոքր համայնքներ կան Թուրքիայում (17400)[125], Ադրբեջանում (9100)[126], Իրանում (8756)[127], Հնդկաստանում (5000) և Ուզբեկստանում (4000)[128]: Ընդհանուր առմամբ, այսօր աշխարհում հաշվվում է 14,4-17,5 միլիոն հրեա (2016 թվականի տվյալներով)[129], ինչը նրանց դարձնում է Ասիայի ամենափոքրաթիվ ազգություններից մեկը՝ աշխարհամասի ընդհանուր բնակչության մոտավորապես 0,3-0,4%-ը:

Քրիստոնեությունը լայն տարածում ունեցող կրոն է Ասիայում։ Ըստ Փյու հետազոտական կենտրոնի 2010 թվականի տվյալների՝ այն ունի ավելի քան 286 միլիոն հետևորդ[130], իսկ Բրիտանիկա հանրագիտարանի՝ 2014 թվականի տեղեկագրի տվյալներով՝ մոտ 364 միլիոն[131]։ Քրիստոնյաները կազմում են Ասիայի ընդհանուր բնակչության մոտ 12,6%-ը: Ֆիլիպիններում և Արևելյան Թիմորում կաթոլիկությունը գերիշխող կրոնն է[132], որն այս երկրներում տարածել են, համապատասխանաբար, իսպանացիները և պորտուգալացիները: Հայաստանում գերիշխող է Առաքելական եկեղեցին, իսկ Վրաստանում՝ քրիստոնեության ուղղափառ ճյուղը[132]: Մերձավոր Արևելքում՝ մասնավորապես Լևանտում, Անատոլիայում և Ֆարսում, տարածված են սիրիական քրիստոնեությունը (Արևելքի եկեղեցի) և արևելյան ուղղափառությունը[133]: Արևելյան քրիստոնեական այս երկու ուղղություններին հիմնականում հետևում են ասորիները կամ Սիրիայի քրիստոնյաները: Արևմտյան Ասիայում կան կրոնական փոքրամասնություններ, որոնք հետևում են Արևելյան կաթոլիկ եկեղեցիներին և Արևելյան ուղղափառությանը[132]: Հնդկաստանի Սուրբ Թովմասի քրիստոնյաներն իրենց ծագումը վերագրում են 1-ին դարում Թովմաս առաքյալի ավետարանչական գործունեությանը[134]: Քրիստոնեական խոշոր համայնքներ կան նաև Կենտրոնական Ասիայում, Հարավային Ասիայում, Հարավարևելյան Ասիայում և Արևելյան Ասիայում[132]:

Իսլամը երկրորդ ամենամեծ և ամենատարածված կրոնն է Ասիայում։ Ունի առնվազն 1 միլիարդ հետևորդ, որոնք կազմում են աշխարհամասի ընդհանուր բնակչության մոտ 23,8%-ը: Այն ծագել է ներկայիս Սաուդյան Արաբիայի տարածքում գտնվող Հիջազում[135]: Ներկայումս աշխարհում ամենամեծ մուսուլմանական բնակչություն ունեցող երկիրն Ինդոնեզիան է՝ կազմելով աշխարհի մուսուլմանական բնակչության 12,7%-ը: Նրան հաջորդում են Պակիստանը (11,5%), Հնդկաստանը (10%), Բանգլադեշը, Իրանը և Թուրքիան: Մեքքան, Մեդինան և Երուսաղեմը համարվում են իսլամի երեք ամենասուրբ քաղաքները: Հաջը և Ումրան ամեն տարի աշխարհի տարբեր անկյուններից մեծ թվով մուսուլման ուխտավորների են բերում դեպի Մեքքա և Մեդինա: Իրանը համարվում է աշխարհում ամենամեծ շիա երկիրը:

Դրուզների հավատը միաստվածային (մոնոթեիկ) կրոն է, որը ծագել է Արևմտյան Ասիայում: Այն հիմնված է այնպիսի գործիչների ուսմունքների վրա, ինչպիսիք են Համզա իբն-Ալի իբն-Ահմադը և Ալ-Հաքիմ բի-Ամր Ալլահը, ինչպես նաև հույն փիլիսոփաներ Պլատոնի և Արիստոտելի գաղափարների վրա: Աշխարհում դրուզների թիվը մոտ մեկ միլիոն է: Նրանց մոտ 45%-50%-ն ապրում է Սիրիայում, 35%-40%-ը՝ Լիբանանում, և 10%-ից էլ քիչ՝ Իսրայելում: Վերջին տարիներին աճում է նաև այս երկրներից դուրս ապրող դրուզների թիվը[136]:

Բահայի հավատը ծագել է Ասիայում՝ Իրանում (Պարսկաստանում)։ Դրա կրոնական առաջնորդ Բահաուլլայի կյանքի ընթացքում այն Պարսկաստանից տարածվել Օսմանյան կայսրություն, Կենտրոնական Ասիա, Հնդկաստան և Մյանմա: 20-րդ դարի կեսերից սկսած՝ բահայի հավատը սկսել է տարածվել նաև ասիական այլ երկրներում, քանի որ մուսուլմանական շատ երկրներում բահայիների գործունեությունը խստորեն ճնշվում էր իշխանությունների կողմից: Հնդկաստանում գտնվող Լոտոսի տաճարը բահայական մեծ տաճար է:

Հնդկական և արևելաասիական կրոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սվամինարայան Աքշարդհամ տաճարը Դելիում։ Ըստ Գինեսի ռեկորդների գրքի՝ աշխարհի ամենամեծ համապարփակ հինդուիստական տաճարն է[137]։

Ասիական կրոնների մեծ մասն ունի փիլիսոփայական բնույթ, և ասիական փիլիսոփայական ավանդույթները ներառում են մտքերի և գրվածքների լայն շրջանակ: Հնդկական փիլիսոփայությունը, որը ներառում է հինդուիզմի և բուդդայական փիլիսոփայությունները, հիմնականում կենտրոնանում է ոչ նյութական ձգտումների վրա: Սակայն Հնդկաստանի մեկ այլ փիլիսոփայական դպրոց՝ Լոկայաթան, քարոզում է նյութական աշխարհի վայելքը: Հարավային Ասիայում՝ Հնդկաստանում են ծագել հինդուիզմը, բուդդայականությունը, ջայնիզմը և սիկհականությունը: Արևելյան Ասիայում՝ հատկապես Չինաստանում և Ճապոնիայում են ձևավորվել կոնֆուցիականությունը, դաոսականությունը և բուդդիզմի զեն դպրոցը:

Հինդուիզմը, 2012 թվականի դրությամբ ունենալով մոտ 1,1 միլիարդ հետևորդ, ամենամեծ կրոնն է Ասիայում՝ ընդգրկելով աշխարհամասի բնակչության մոտ 25%-ը: Այն հիմնականում կենտրոնացած է Հարավային Ասիայում: Հնդկաստանի և Նեպալի բնակչության ավելի քան 80%-ը հինդուիզմի հետևորդ է: Հինդուիստական խոշոր համայնքներ կան նաև Բանգլադեշում, Պակիստանում, Բութանում, Շրի Լանկայում և Ինդոնեզիայի Բալի կղզում: Բացի այդ, արտասահմանաբնակ շատ հնդիկներ Մյանմայում, Սինգապուրում և Մալայզիայում նույնպես պահպանում են հինդուիստական հավատքը:

Հինդու-բուդդայական Անգկոր Վատ տաճարը Կամբոջայում, աշխարհի ամենամեծ կրոնական հուշարձանը։

Բուդդայականությունը լայն տարածում ունի Հարավարևելյան և Արևելյան Ասիայում: Այն մեծամասնության կրոնն է մի շարք երկրներում՝ Կամբոջայում (96%)[138], Թաիլանդում (95%)[139], Մյանմայում (80–89%)[140], Ճապոնիայում (36–96%)[141], Բութանում (75–84%)[142], Շրի Լանկայում (70%)[143], Լաոսում (60–67%)[144] և Մոնղոլիայում (53–93%)[145]։ Բուդդայականությունը տարածված է նաև այլ երկրներում՝ Թայվանում (35–93%)[146][147][148][149], Հարավային Կորեայում (23–50%)[150], Մալայզիայում (19–21%)[151], Նեպալում (9–11%)[152], Վիետնամում (10–75%)[153], Չինաստանում (20–50%)[154] և Հյուսիսային Կորեայում (2–14%)[155][156][157]: Բուդդայական փոքր համայնքներ կան նաև Հնդկաստանում և Բանգլադեշում: Չինաստանի, Վիետնամի և Հյուսիսային Կորեայի կոմունիստական կառավարությունները պաշտոնապես աթեիստական են: Այս պատճառով բուդդիստների և այլ կրոնների հետևորդների իրական թիվն այս երկրների վիճակագրության մեջ կարող է թերի ներկայացված լինել:

Ջայնիզմը տարածված է հիմնականում Հնդկաստանում և արտասահմանում բնակվող հնդիկների շրջանում, այդ թվում՝ Միացյալ Նահանգներում և Մալայզիայում: Սիկհականությունը հանդիպում է Հյուսիսային Հնդկաստանում և Ասիայի հնդկական համայնքներում՝ հատկապես Հարավարևելյան Ասիայում: Կոնֆուցիականությունը հիմնականում տարածված է Չինաստանում, Հարավային Կորեայում, Թայվանում և արտասահմանում բնակվող չինացիների շրջանում: Դաոսականությունը գլխավորապես հանդիպում է Չինաստանում, Թայվանում, Մալայզիայում և Սինգապուրում: Չինական բազմաթիվ համայնքներում դաոսականությունը հեշտությամբ ձուլվում է մահայանա բուդդայականության հետ, ինչի պատճառով դժվար է ճշգրիտ վիճակագրություն գտնել:

Ժամանակակից հակամարտություններ և իրադարձություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1947 թվականին Հնդկաստանի բաժանման ժամանակ փախստականներով բեռնված հատուկ գնացք Ամբալայում, Փենջաբ։
1965 թվականին ամերիկյան զորքերը նապալմ են նետում Հարավային Վիետնամի ազատագրման ազգային ճակատի ենթադրյալ դիրքերի վրա։
Բողոքի զանգվածային ակցիա Հոնկոնգում։ Ցուցարարները բողոքում են արտահանձման մասին օրենքի դեմ, որն ուժի մեջ էր մտել 2019 թվականի մարտից։ Վերջինս հանգեցրել էր զանգվածային ցույցերի՝ նույն տարվա հունիսին ցուցարարների թիվը հասցնելով մոտ 2 միլիոնի։

Ստորև ներկայացված են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Ասիայում տեղի ունեցած որոշ կարևոր իրադարձություններ, որոնք առնչվում են արտաքին աշխարհի հետ Ասիայի հարաբերություններին.

Սա հանգեցրեց Հնդկաստան և Պակիստան պետությունների ստեղծմանը՝ ձևավորելով Հարավային Ասիայի քաղաքական լանդշաֆտը։

Մարտական գործողություններն ընթանում էին Ջամմու և Քաշմիր նահանգի համար, ինչն ավելի ուշ ընդլայնվեց ու դարձավ խոշորագույն հակամարտություններից մեկն աշխարհում։

Սա հանգեցրեց Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության ստեղծմանը, որտեղ գերիշխող քաղաքական ուժը դարձավ Կոմունիստական կուսակցությունը։

Պատերազմում ներգրավված էին միջազգային ուժերը։ Սա հանգեցրեց Կորեական թերակղզու մասնատմանը։

Ավարտվել է ֆրանսիական գաղութատիրական ուժերի պարտությամբ և Վիետնամի մասնատմամբ։

Երկարատև հակամարտություն՝ զգալի գլոբալ հետևանքներով, հատկապես Սառը պատերազմի ժամանակ։

Չնայած Սառը պատերազմի հետևանքներին՝ Հնդկաստանն Արևելյան Պակիստանին օգնեց դառնալ անկախ պետություն։

Հակամարտություն Չինաստանի և Վիետնամի միջև, ինչը սկսվեց Վիետնամի կողմից Կամպուչիա ներխուժման հետևանքով։

Խոսքը գնում է Ինդոնեզիայի կողմից Արևելյան Թիմորի բռնակցմանը և ՄԱԿ-ի կողմից աջակցվող հանրաքվեի արդյունքում դրան հաջորդած անկախությանը:

Խորհրդային միությունը ներխուժեց Աֆղանստան՝ նպաստելով մոջահեդների տարածմանը։

Երկարատև հակամարտություն, որն ունեցավ տարածաշրջանային և միջազգային ազդեցություն։

Սկսվել է Քուվեյթ Իրաքի ներխուժմամբ, ինչը հանգեցրեց միջազգային արձագանքի։

Խորհրդանշում է Սառը պատերազմի ավարտը և 15 պետությունների ստեղծումը, որոնց մի մասը գտնվում են Ասիայում։

Միացյալ Նահանգների գլխավորած կոալիցիոն ուժերի ինտերվենցիան Աֆղանստան, որն սկսվեց սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումից հետո։ Այս պատերազմն ունեցավ երկարաժամկետ հետևանքներ։

Հանգեցրեց Սադդամ Հուսեյնի տապալմանը ու տարածաշրջանում անկայունության աճին։

Արաբական աշխարհում ապստամբությունների և բողոքի ցույցերի շղթա, որի արդյունքում մի շարք երկրներում տեղի ունեցան քաղաքական իշխանությունների փոփոխություններ։

Շարունակվող հակամարտություն, որը հումանիտար մեծ ճգնաժամ է ստեղծել։

Մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ասիայի մշակույթը սովորույթների և ավանդույթների հարուստ և բազմազան խառնուրդ է, որին դարեր շարունակ հետևել են աշխարհամասի էթնիկ բազմաթիվ խմբերը: Աշխարհամասը բաժանված է աշխարհագրական վեց ենթատարածաշրջանների՝ Կենտրոնական Ասիա, Արևելյան Ասիա, Հյուսիսային Ասիա, Հարավային Ասիա, Հարավարևելյան Ասիա և Արևմտյան Ասիա[158]: Այս տարածաշրջանները բնութագրվում են իրենց մշակութային նմանություններով` ներառյալ ընդհանուր կրոնները, լեզուները և էթնիկ պատկանելությունը: Արևմտյան Ասիայի, որը հայտնի է նաև որպես Հարավարևմտյան Ասիա կամ Մերձավոր Արևելք, մշակութային արմատները գալիս են Բարեբեր մահիկի և Միջագետքի հնագույն քաղաքակրթություններից։ Այս քաղաքակրթությունները ծնունդ են տվել պարսկական, արաբական, օսմանյան կայսրություններին, ինչպես նաև աբրահամյան կրոններին՝ հուդայականությանը, քրիստոնեությանը և իսլամին[159]: Բլրապատ շրջաններում տեղակայված այս քաղաքակրթությունները աշխարհի հնագույններից են. երկրագործությամբ զբաղվելու ապացույցները թվագրվում են մոտավորապես մ.թ.ա. 9000 թվականով[160]: Չնայած աշխարհամասի հսկայական չափերին և բնական խոչընդոտներին՝ անապատների ու լեռնաշղթաների առկայությանը, առևտուրն ու կոմերցիան օգնել են ստեղծել պանասիական մշակույթ, որն ընդհանուր է ամբողջ տարածաշրջանի համար[161]:

Նոբելյան մրցանակակիրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հնդիկ գիտնական Ռաբինդրանաթ Թագորը 1913 թվականին արժանացավ Գրականության Նոբելյան մրցանակի և դարձավ Ասիայի առաջին Նոբելյան մրցանակակիրը:

Ծնունդով Շանտինիկետանից (այժմ՝ Հնդկաստանի Արևմտյան Բենգալիա նահանգում) բազմապրոֆիլ գիտնական, բենգալացի բանաստեղծ, դրամատուրգ և գրող Ռաբինդրանաթ Թագորը 1913 թվականին դարձավ Ասիայի առաջին Նոբելյան մրցանակակիրը: Նա արժանացավ Գրականության Նոբելյան մրցանակի իր արձակ ստեղծագործությունների և բանաստեղծական մտքի, ինչպես նաև անգլիական, ֆրանսիական և այլ եվրոպական ու ամերիկյան գրականությունների վրա նշանակալի ազդեցության համար: Թագորը նաև Բանգլադեշի և Հնդկաստանի ազգային օրհներգերի հեղինակն է:

Գրականության ոլորտում Նոբելյան մրցանակի արժանացած ասիացի այլ գրողների թվում են Յասունարի Կավաբատան (Ճապոնիա, 1968 թվական), Կենձաբուրո Օեն (Ճապոնիա, 1994 թվական), Գաո Սինցզյանը (Չինաստան, 2000 թվական), Օրհան Փամուքը (Թուրքիա, 2006 թվական) և Մո Յանը (Չինաստան, 2012 թվական): Ոմանք ամերիկացի գրող Փեռլ Բաքին համարում են ասիացի Նոբելյան պատվավոր մրցանակակիր: Լինելով միսիոներների դուստր՝ նա իր մանկությունն ու պատանեկությունն անց է կացրել Չինաստանում և իր բազմաթիվ վեպերը՝ մասնավորապես «Լավ երկիրը» (1931) և «Մայրը» (1933), ինչպես նաև իր ծնողների կենսագրությունները՝ «Աքսորյալը» և «Մարտնչող հրեշտակը», հիմնված են Չինաստանում անցկացրած տարիների վրա: Այս աշխատանքների շնորհիվ Բաքը 1938 թվականին արժանացավ Գրականության Նոբելյան մրցանակի:

Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի արժանացան Մայր Թերեզան, որն այդ շրջանում բնակվում էր Հնդկաստանում և Շիրին Էբադին Իրանից՝ ժողովրդավարության և մարդու իրավունքների՝ հատկապես կանանց և երեխաների իրավունքների համար իրենց նշանակալի և նորարարական ջանքերի համար: Էբադին դարձավ առաջին իրանցին և առաջին մուսուլման կինը, որը 1991 թվականին ստացավ այս պատվավոր մրցանակը: Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի մեկ այլ հաղթող է բուդդայական Աուն Սան Սու Չժին՝ Մյանմայում ռազմական բռնապետության դեմ իր խաղաղ և ոչ բռնի պայքարի համար: Նա ոչ բռնի ժողովրդավարության կողմնակից ակտիվիստ է և Մյանմայի Ժողովրդավարության ազգային լիգայի առաջնորդ, ինչպես նաև հայտնի խղճի բանտարկյալ: 2010 թվականի հոկտեմբերի 8-ին չինացի այլախոհ Լյու Սյաոբոն ստացավ Խաղաղության Նոբելյան մրցանակ «Չինաստանում մարդու հիմնարար իրավունքների համար իր երկարատև և ոչ բռնի պայքարի համար»: Նա դարձավ Չինաստանի առաջին քաղաքացին, որը, միաժամանակ բնակվելով այդ երկրում, արժանացավ Նոբելյան մրցանակի: 2014 թվականին Քայլաշ Սատյարթին Հնդկաստանից և Մալալա Յուսուֆզային Պակիստանից պարգևատրվեցին Խաղաղության Նոբելյան մրցանակով «երեխաների և երիտասարդների ճնշման դեմ իրենց պայքարի և բոլոր երեխաների կրթության իրավունքի համար»:

Չանդրասեկհարա Վենկատա Ռամանը դարձավ առաջին ասիացին, որը Նոբելյան մրցանակ ստացավ գիտության ոլորտում: Նա արժանացավ Ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակի «լույսի ցրման վերաբերյալ իր աշխատանքի և իր անունով կոչված էֆեկտի հայտնագործման համար»:

Ասիայի երկրներից Ճապոնիան ստացել է ամենաշատ Նոբելյան մրցանակները՝ 24, որին հաջորդում է Հնդկաստանը՝ 13 մրցանակով:

Հնդիկ տնտեսագետ Ամարտյա Սենը (ծնվ.1933 թվականին) 1998 թվականին արժանացավ Տնտեսագիտության Նոբելյան մրցանակի: Նա պարգևատրվեց բարեկեցության տնտեսագիտության և սոցիալական ընտրության տեսության ոլորտում իր ներդրումների, ինչպես նաև հասարակության ամենաաղքատ անդամների խնդիրների նկատմամբ իր հետաքրքրության համար:

Ասիացի Նոբելյան այլ մրցանակակիրներից են Սուբռահմանյան Չանդրասեկհարը, Աբդուս Սալամը, Ռոբերտ Աումանը, Մենախեմ Բեգինը, Ահարոն Չիխանովերը, Ավրամ Հերշկոն, Դանիել Քանեմանը, Շիմոն Պերեսը, Իցհակ Ռաբինը, Ադա Յոնաթը, Յասեր Արաֆաթը, Ժոզե Ռամուշ Օրտան և Արևելյան Թիմորից եպիսկոպոս Կառլուշ Ֆելիպե Շիմենեշ Բելուն, Կիմ Դե Չժունը և ճապոնացի 13 գիտնականներ: Նշված մրցանակակիրների մեծ մասը Ճապոնիայից են և Իսրայելից՝ բացառությամբ Չանդրասեկհարի և Ռամանի (Հնդկաստան), Աբդուս Սալամի (Պակիստան), Արաֆաթի (Պաղեստին), Կիմի (Հարավային Կորեա) և Օրտայի ու Բելուի (Արևելյան Թիմոր):

2006 թվականին բանգլադեշցի Մուհամադ Յունուսն արժանացավ Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի՝ Գրամին բանկի հիմնադրման համար: Համայնքային զարգացմամբ զբաղվող այս բանկը գումար է տրամադրում աղքատ մարդկանց՝ հատկապես կանանց: Այն հայտնի է միկրովարկավորման հայեցակարգով, որը թույլ է տալիս աղքատ և կարիքավոր մարդկանց փոխառություն վերցնել: Փոխառուները վերադարձնում են գումարը սահմանված ժամկետում, իսկ դեֆոլտի մակարդակը շատ ցածր է: 2024 թվականին՝ Բանգլադեշի քվոտաները չեղարկելու շարժումից հետո, Յունուսը դարձավ նաև ժամանակավոր կառավարության ղեկավարը[162]: Դալայ Լաման 1989 թվականին Նորվեգիայի Օսլո քաղաքում ևս արժանացավ Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի[163]:

Ասիայի պետություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Քաղաքականությունը Ասիայում
Տե՛ս նաև՝ Ասիայի պետությունների և կախյալ տարածքների ցանկ
Զինանշան Դրոշ Անվանում Բնակչություն[164]
(2016) 		Տարածք
(կմ2) 		Մայրաքաղաք
Emblem Flag Աֆղանստան 34,656,032 652,864 Քաբուլ
Emblem Հայաստան Հայաստան 2,924,816 29,743 Երևան
Ադրբեջան Ադրբեջան[Ն 4] 9,725,376 86,600 Բաքու
Բահրեյն Բահրեյն 1,425,171 760 Մանամա
Emblem Բանգլադեշ Բանգլադեշ 162,951,560 147,570 Դաքքա
Emblem Բութան Բութան 797,765 38,394 Թհիմփհու
Emblem Բրունեյ Բրունեյ 423,196 5,765 Բանդար Սերի Բեգավան
Emblem Կամբոջա Կամբոջա 15,762,370 181,035 Պնոմպեն
Emblem Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն Չինաստան (ՉԺՀ) 1,403,500,365 9,596,961 Պեկին
Կիպրոսի Հանրապետություն Կիպրոս 1,170,125 9,251 Նիկոսիա
Արևելյան Թիմոր Արևելյան Թիմոր 1,268,671 14,874 Դիլի
Եգիպտոս Եգիպտոս[Ն 5] 95,688,681 1,001,449 Կահիրե
Emblem Վրաստան Վրաստան[Ն 6] 3,925,405 69,700 Թբիլիսի
Emblem Հոնկոնգ Հոնկոնգ 2,754 Հոնկոնգ
Emblem Հնդկաստան Հնդկաստան 1,324,171,354 3,287,263 Նյու Դելի
Emblem Ինդոնեզիա Ինդոնեզիա[Ն 7] 261,115,456 1,904,569 Ջակարտա
Emblem Իրան Իրան 80,277,428 1,648,195 Թեհրան
Իրաք Իրաք 37,202,572 438,317 Բաղդադ
Իսրայել Իսրայել 8,191,828 20,770 Երուսաղեմ (վիճելի)
Emblem Ճապոնիա Ճապոնիա 127,748,513 377,915 Տոկիո
Հորդանան Հորդանան 9,455,802 89,342 Ամման
Emblem Ղազախստան Ղազախստան[Ն 8] 17,987,736 2,724,900 Աստանա
Քուվեյթ Քուվեյթ 4,052,584 17,818 Ալ-Քուվեյթ
Emblem Ղրղզստան Ղրղզստան 5,955,734 199,951 Բիշքեկ
Emblem Լաոս Լաոս 6,758,353 236,800 Վիենտյան
Emblem Լիբանան Լիբանան 6,006,668 10,400 Բեյրութ
Emblem Մակաո Մակաո 32.9 Մակաո
Emblem Մալայզիա Մալայզիա 31,187,265 329,847 Կուալա Լումպուր
Emblem Մալդիվներ Մալդիվներ 427,756 298 Մալե
Emblem Մոնղոլիա Մոնղոլիա 3,027,398 1,564,116 Ուլան Բատոր
Emblem Մյանմա Մյանմա 52,885,223 676,578 Նայպիդո
Emblem Նեպալ Նեպալ 28,982,771 147,181 Կատմանդու
Emblem Հյուսիսային Կորեա Հյուսիսային Կորեա 25,368,620 120,538 Փհենյան
Emblem Օման Օման 4,424,762 309,500 Մասկատ
Պակիստան Պակիստան 211,103,000 881,913 Իսլամաբադ
Emblem Պաղեստին Պաղեստին 4,790,705 6,220 Երուսաղեմ (հռչակված), Ռամալլահ (վրչ. կենտրոն)}}
Ֆիլիպիններ Ֆիլիպիններ 103,320,222 343,448 Մանիլա
Կատար Կատար 2,569,804 11,586 Դոհա
Ռուսաստան Ռուսաստան[Ն 9] 143,964,513 17,098,242 Մոսկվա[Ն 10]
Emblem Սաուդյան Արաբիա Սաուդյան Արաբիա 32,275,687 2,149,690 Ալ-Ռիադ
Emblem Սինգապուր Սինգապուր 5,622,455 697 Սինգապուր
Emblem Հարավային Կորեա Հարավային Կորեա 50,791,919 100,210 Սեուլ
Emblem Շրի Լանկա Շրի Լանկա 20,798,492 65,610 Շրի Ջայավարդենեպուրա Կոտտե
Սիրիա Սիրիա 18,430,453 185,180 Դամասկոս
Emblem Տաջիկստան Տաջիկստան 8,734,951 143,100 Դուշանբե
Emblem Թաիլանդ Թաիլանդ 68,863,514 513,120 Բանգկոկ
Թուրքիա Թուրքիա[Ն 11] 79,512,426 783,562 Անկարա
Emblem Թուրքմենստան Թուրքմենստան 5,662,544 488,100 Աշխաբադ
Emblem ԱՄԷ Արաբական Միացյալ Էմիրություններ 9,269,612 83,600 Աբու Դաբի
Emblem Ուզբեկստան Ուզբեկստան 31,446,795 447,400 Տաշքենդ
Emblem Վիետնամ Վիետնամ 94,569,072 331,212 Հանոյ
Emblem Եմեն Եմեն 27,584,213 527,968 Սանաա (սհմ.),Ադեն՝ նախկին մայրաքաղաք
Ժողովրդավարության V-Dem ինդեքսի 2023 թվականի քարտեզն Ասիայի երկրների համար։

     0.900–1.000      0.800–0.899      0.700–0.799

     0.600–0.699      0.500–0.599      0.400–0.499

     0.300–0.399      0.200–0.299      0.100–0.199

     0.000–0.099      Տվյալներ չկան

Բացի վերը նշված երկրներից Ասիայում կան նաև մասամբ ճանաչված պետություններ, որոնց անկախությունն ընդունել են սահմանափակ թվով պետություններ։ Դրանցից և որևէ մեկը Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ չէ։

Զինանշան Դրոշ Անվանում Բնակչություն
 Տարածք
(կմ2) 		Մայրաքաղաք
Arms Աբխազիայի Հանրապետություն Աբխազիա 242,862 8,660 Սուխում
Arms Հյուսիսային Կիպրոս Հյուսիսային Կիպրոս 326,000 3,355 Հյուսիսային Նիկոսիա
Հարավային Օսիայի Հանրապետություն Հարավային Օսիա 51,547 3,900 Ցխինվալ
Emblem Թայվան Թայվան (Չինաստանի Հանրապետություն) 36,193 Թայպեյ

Ժողովրդավարության V-Dem ինդեքսի 2024 թվականի ցուցանիշներով՝ Ասիայի ամենաժողովրդավարական երկրներն են համարվում Ճապոնիան, Թայվանը և Իսրայելը[165]։ Հայաստանը 7-րդն է[165][166]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Քանի որ անգլախոս երկրներում ընդունված է 7 մայրցամաքների մոդելը, արևմտյան մասնագիտական գրականության մեջ Ասիան համարվում է առանձին մայրցամաք[1][2]։ Այլ մոդելներում, այդ թվում՝ խորհրդային, Ասիան դիտարկվում է որպես Եվրասիայի կամ Աֆրո-Եվրասիական մայրցամաքի մաս։
  2. ↑ 44,579,000 կիլոմետր քառակուսի (17,212,000 քառակուսի մղոն)
  3. ↑ Ռուսաստանի մաս կազմող Սիբիրի տարածքն աշխարհագրորեն ընկած է Ասիայի տարածքում, բայց մշակութային ու քաղաքական տեսանկյուններից համարվում է Եվրոպայի մաս։
  4. ↑ միջաշխարհամասային պետություն
  5. ↑ միջաշխարհամասային պետություն
  6. ↑ միջաշխարհամասային պետություն
  7. ↑ միջաշխարհամասային պետություն
  8. ↑ միջաշխարհամասային պետություն
  9. ↑ Ռուսաստանը միջմայրցամաքային պետություն է, որը տեղակայված է Արևելյան Եվրոպայում և Հյուսիսային Ասիայում, սակայն պատմական, մշակութային, էթնիկ և քաղաքական առումներով համարվում է եվրոպական պետություն։ Բացի այդ, ՌԴ բնակչության մեծամասնությունը (78%) բնակվում է երկրի եվրոպական հատվածում։
  10. ↑ Մոսկվան գտնվում է Եվրոպայի տարածքում։
  11. ↑ Ռուսաստանը միջմայրցամաքային պետություն է, որը հիմնականում տեղակայված է Արևմտյան Ասիայում, իսկ մի փոքր մասը՝ Հարավարևելյան Եվրոպայում։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Asia noun». Oxford Learner's Dictionaries. Արխիվացված օրիգինալից 22 March 2022-ին. Վերցված է 16 February 2023-ին.
  2. ↑ «Asia Definition & Meaning». Merriam Webster. Արխիվացված օրիգինալից 16 February 2023-ին. Վերցված է 16 February 2023-ին.
  3. ↑ «Asia: The largest continent on Earth». BBC Bitesize. Արխիվացված օրիգինալից Oct 7, 2022-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Boudreau, Diane; McDaniel, Melissa; Sprout, Erin; Turgeon, Andrew. Evers, Jeannie; West, Kara (eds.). «Asia: Physical Geography». National Geographic Society. Crooks, Mary; Gunther, Tim; Wynne, Nancy. Արխիվացված օրիգինալից 30 June 2022-ին. Վերցված է 2023-02-04-ին.
  5. ↑ «The World at Six Billion». UN Population Division. Արխիվացված է օրիգինալից 5 March 2016-ին, «Table 2» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 1 January 2016-ին.
  6. ↑ «Asia Population 2022 (Demographics, Maps, Graphs)». World Population Review. Արխիվացված օրիգինալից 21 February 2022-ին. Վերցված է 21 February 2022-ին.
  7. ↑ «Population of Asia. 2019 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women». populationof.net. Արխիվացված օրիգինալից 14 July 2019-ին. Վերցված է 2 June 2019-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 National Geographic Atlas of the World (7th ed.). Washington, D.C.: National Geographic Society. 1999. ISBN 978-0-7922-7528-2. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
  9. ↑ Europe(անգլ.) — в энциклопедии Британника
  10. ↑ «ЕВРАЗИЯ - это... Что такое ЕВРАЗИЯ?». Словари и энциклопедии на Академике (ռուսերեն). Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  11. ↑ Nalapat, M. D. «Ensuring China's 'Peaceful Rise'». Արխիվացված է օրիգինալից 10 January 2010-ին. Վերցված է 22 January 2016-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st century. WBI Development Studies. World Bank Publications. Accessed 30 January 2008. Eric.ed.gov. 2000. ISBN 978-0-8213-5005-8. Արխիվացված օրիգինալից 4 March 2008-ին. Վերցված է 1 June 2010-ին.
  13. ↑ «The Real Great Leap Forward». The Economist. 30 September 2004. Արխիվացված օրիգինալից 27 December 2016-ին.
  14. ↑ «Like herrings in a barrel». The Economist. No. Millennium issue: Population. 23 December 1999. Արխիվացված օրիգինալից 4 January 2010-ին.
  15. ↑ «Suez Canal: 1250 to 1920: Middle East». Cultural Sociology of the Middle East, Asia, & Africa: An Encyclopedia. Sage Publications, Inc. 2012. doi:10.4135/9781452218458.n112. ISBN 978-1-4129-8176-7. S2CID 126449508.
  16. ↑ Slomp, Hans (26 September 2011). Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics (Illustrated, revised ed.). ABC-CLIO (published 2011). ISBN 978-0313391828.
  17. ↑ Histories 4.38. C.f. James Rennell, The Geographical System of Herodotus Examined and Explained, Volume 1, Rivington 1830, p. 244
  18. ↑ according to Strabo (Geographica 11.7.4) even at the time of Alexander, "it was agreed by all that the Tanais river separated Asia from Europe" (ὡμολόγητο ἐκ πάντων ὅτι διείργει τὴν Ἀσίαν ἀπὸ τῆς Εὐρώπης ὁ Τάναϊς ποταμός; c.f. Duane W. Roller, Eratosthenes' Geography, Princeton University Press, 2010, 978-0-691-14267-8, Eratosthenes (24 January 2010). p. 57. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-14267-8. Արխիվացված օրիգինալից 26 March 2022-ին. Վերցված է 21 January 2020-ին.)
  19. ↑ W. Theiler, Posidonios. Die Fragmente, vol. 1. Berlin: De Gruyter, 1982, fragm. 47a.
  20. ↑ I. G. Kidd (ed.), Posidonius: The commentary, Cambridge University Press, 2004, 978-0-521-60443-7, Posidonius (1989). p. 738. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-60443-7. Արխիվացված օրիգինալից 1 August 2020-ին. Վերցված է 21 January 2020-ին.
  21. ↑ Geographia 7.5.6 (ed. Nobbe 1845, Ptolomeo, Claudio (1845). «vol. 2». Արխիվացված օրիգինալից 24 May 2020-ին. Վերցված է 21 January 2020-ին., p. 178) Καὶ τῇ Εὐρώπῃ δὲ συνάπτει διὰ τοῦ μεταξὺ αὐχένος τῆς τε Μαιώτιδος λίμνης καὶ τοῦ Σαρματικοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τῆς διαβάσεως τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ. "And [Asia] is connected to Europe by the land-strait between Lake Maiotis and the Sarmatian Ocean where the river Tanais crosses through."
  22. ↑ 22,0 22,1 Lineback, Neal (9 July 2013). «Geography in the News: Eurasia's Boundaries». National Geographic. Արխիվացված է օրիգինալից 8 May 2016-ին. Վերցված է 9 June 2016-ին.
  23. ↑ Lewis & Wigen 1997, էջեր. 27–28
  24. ↑ 24,0 24,1 Simpson, George Gaylord (1977). «Too Many Lines; The Limits of the Oriental and Australian Zoogeographic Regions». Proceedings of the American Philosophical Society. American Philosophical Society. 121 (2): 107–120. ISSN 0003-049X. JSTOR 986523. Վերցված է 2024-06-11-ին.
  25. ↑ Kealy, Shimona; Louys, Julien; o'Connor, Sue (2015). «Islands under the sea: a review of early modern human dispersal routes and migration hypotheses through Wallacea». The Journal of Island and Coastal Archaeology. 11 (3): 364–84. doi:10.1080/15564894.2015.1119218. ISSN 1556-4894. S2CID 129964987.
  26. ↑ New, T.R. (2002). «Neuroptera of Wallacea: a transitional fauna between major geographical regions» (PDF). Acta Zoologica Academiae Scientiarum Hungaricae. 48 (2): 217–27.
  27. ↑ «Jejak Pembauran Melanesia dan Austronesia». National Geographic (ինդոնեզերեն). 2015-11-26. Վերցված է 2024-06-11-ին.
  28. ↑ Lewis & Wigen 1997, էջեր. 170–173
  29. ↑ Danver, Steven L. (2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Taylor & Francis. էջ 185. ISBN 978-1317464006. Արխիվացված օրիգինալից 4 April 2023-ին. Վերցված է 23 April 2022-ին.
  30. ↑ Wallace, Alfred Russel (1879). Australasia. The University of Michigan. էջ 2. Արխիվացված օրիգինալից 30 July 2022-ին. Վերցված է 12 March 2022-ին. «Oceania is the word often used by continental geographers to describe the great world of islands we are now entering upon [...] This boundless watery domain, which extends northwards of Behring Straits and southward to the Antarctic barrier of ice, is studded with many island groups, which are, however, very irregularly distributed over its surface. The more northerly section, lying between Japan and California and between the Aleutian and Hawaiian Archipelagos is relived by nothing but a few solitary reefs and rocks at enormously distant intervals.»
  31. ↑ Kohlhoff, Dean (2002). Amchitka and the Bomb: Nuclear Testing in Alaska. University of Washington Press. էջ 6. ISBN 978-0295800509. Արխիվացված օրիգինալից 17 May 2023-ին. Վերցված է 12 March 2022-ին. «The regional name of the Pacific Islands is appropriate: Oceania, a sea of islands, including those of Alaska and Hawaii. The Pacific Basin is not insignificant or remote. It covers one third of the globe's surface. Its northern boundary is the Aleutian Islands chain. Oceania virtually touches all of the Western Hemisphere.»
  32. ↑ Flick, Alexander Clarence (1926). Modern World History, 1776-1926: A Survey of the Origins and Development of Contemporary Civilization. A.A. Knopf. էջ 492. Արխիվացված օրիգինալից 30 July 2022-ին. Վերցված է 10 July 2022-ին.
  33. ↑ Henderson, John William (1971). Area Handbook for Oceania. U.S. Government Printing Office. էջ 5. Արխիվացված օրիգինալից 6 April 2023-ին. Վերցված է 11 March 2022-ին.
  34. ↑ Lewis & Wigen 1997, էջեր. 7–9
  35. ↑ «Asia». AccessScience. McGraw-Hill. Արխիվացված է օրիգինալից 27 November 2011-ին. Վերցված է 26 July 2011-ին.
  36. ↑ Schwartz, Benjamin (December 2008). «Geography Is Destiny». The Atlantic. Արխիվացված օրիգինալից 30 September 2009-ին.
  37. ↑ McMahon, Gregory (2011). «The Land and Peoples of Anatolia through Ancient Eyes». In Steadman, Sharon; McMahon, Gregory (eds.). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia. Oxford University Press. էջ 21. doi:10.1093/oxfordhb/9780195376142.013.0002.
  38. ↑ Bossert, Helmut T., Asia, Istanbul, 1946.
  39. ↑ Rose, Charles Brian (2013). The Archaeology of Greek and Roman Troy. Cambridge University Press. էջեր 108–109. ISBN 978-0-521-76207-6.
  40. ↑ Ventris & Chadwick 1973, էջեր. 410, 536
  41. ↑ Collins, Billie Jean; Bachvarova, Mary R.; Rutherford, Ian (28 March 2010). Anatolian Interfaces: Hittites, Greeks and their Neighbours (անգլերեն). Oxbow Books. էջ 120. ISBN 978-1-78297-475-8. Արխիվացված օրիգինալից 4 December 2022-ին. Վերցված է 7 March 2023-ին. «assuwa pylos "aswia" = Linear B A-si-wi-ja»
  42. ↑ Book IV, Article 45.
  43. ↑ «Asie». Encyclopedia: Greek Gods, Spirits, Monsters. Theoi Greek Mythology, Exploring Mythology in Classical Literature and Art. 2000–2011. Արխիվացված օրիգինալից 4 June 2010-ին.
  44. ↑ Μ95, Π717.
  45. ↑ Β461.
  46. ↑ Henry George Liddell; Robert Scott; Henry Stuart Jones; Roderick McKenzie (2007) [1940]. «Ἀσία». A Greek-English Lexicon. Medford: Perseus Digital Library, Tufts University. Արխիվացված օրիգինալից 27 April 2011-ին.
  47. ↑ «Asia – Origin and meaning of Asia by Online Etymology Dictionary». Etymonline.com. Արխիվացված օրիգինալից 25 May 2017-ին. Վերցված է 9 November 2017-ին.
  48. ↑ Silkroad Foundation, Adela C.Y. Lee. «Ancient Silk Road Travellers». Silk-road.com. Արխիվացված օրիգինալից 8 November 2017-ին. Վերցված է 9 November 2017-ին.
  49. ↑ «How Islam Spread Throughout the World». Yaqeen Institute for Islamic Research (անգլերեն). Վերցված է 2024-08-08-ին.
  50. ↑ «Did you know?: The Spread of Islam in Southeast Asia through the Trade Routes | Silk Roads Programme». en.unesco.org. Վերցված է 2024-08-08-ին.
  51. ↑ Ping-ti Ho. "An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China", in Études Song, Series 1, No 1, (1970). pp. 33–53.
  52. ↑ «History – Black Death». BBC. 17 February 2011. Արխիվացված օրիգինալից 5 June 2012-ին.
  53. ↑ «The Story of India». www.pbs.org. PBS. Վերցված է 2024-08-08-ին.
  54. ↑ Sen, Sailendra Nath (2010). An Advanced History of Modern India. Macmillan India. էջ 11. ISBN 978-0-230-32885-3. Արխիվացված օրիգինալից 22 April 2020-ին.
  55. ↑ «How India's Economy Will Overtake the U.S.'s». Time (անգլերեն). 2023-07-28. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  56. ↑ «Behind the Enduring Relevance of the Suez Canal Is the Long Shadow of European Colonialism». The Wire. Վերցված է 2024-08-09-ին.
  57. ↑ «Milestones: 1830–1860 - Office of the Historian». history.state.gov. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  58. ↑ «Opinion | For China, the history that matters is its 'century of humiliation'». South China Morning Post (անգլերեն). 2021-09-28. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  59. ↑ «Introduction: Race and Empire in Meiji Japan». The Asia–Pacific Journal: Japan Focus. 15 October 2020. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  60. ↑ Huffman, James L. (2019). The Rise and Evolution of Meiji Japan. Amsterdam University Press. doi:10.2307/j.ctvzgb64z. ISBN 978-1-898823-94-0. JSTOR j.ctvzgb64z. S2CID 216630259. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 31 August 2023-ին.
  61. ↑ «Southeast Asia, 1800–1900 A.D.». The Met's Heilbrunn Timeline of Art History. Metropolitan Museum of Art. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  62. ↑ «The United States and the Opening to Japan, 1853».
  63. ↑ Yakoubi, Myriam (2022-01-04). «The French, the British and their Middle Eastern Mandates (1918-1939): Two Political Strategies». Revue Française de Civilisation Britannique. French Journal of British Studies (անգլերեն). XXVII (1). doi:10.4000/rfcb.8787. ISSN 0248-9015. S2CID 246524226. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 31 August 2023-ին.
  64. ↑ «Global war's colonial consequences». academic.oup.com. Արխիվացված օրիգինալից 31 August 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  65. ↑ Dalrymple, William (2015-06-22). «The Mutual Genocide of Indian Partition». The New Yorker (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0028-792X. Արխիվացված օրիգինալից 23 April 2019-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  66. ↑ «How the Cold War Shaped Bangladesh's Liberation War». thediplomat.com. Վերցված է 2024-08-07-ին.
  67. ↑ Foust, Joshua (2011-12-16). «No Great Game: The Story of Post-Cold War Powers in Central Asia». The Atlantic. Վերցված է 2024-08-08-ին.
  68. ↑ «Oil Discovered in Saudi Arabia». education.nationalgeographic.org. Արխիվացված օրիգինալից 3 December 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  69. ↑ Bazelon, Emily (2024-02-01). «The Road to 1948, and the Roots of a Perpetual Conflict». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0362-4331. Վերցված է 2024-08-08-ին.
  70. ↑ «America's Middle East Scorecard: Many Interventions, Few Successes». NPR.
  71. ↑ «Economic Issues 1 -- Growth in East Asia». imf.org. Արխիվացված օրիգինալից 20 March 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  72. ↑ «China's Post-1978 Economic Development and Entry into the Global Trading System». www.cato.org. Վերցված է 2024-08-09-ին.
  73. ↑ Saul, Derek. «China And India Will Overtake U.S. Economically By 2075, Goldman Sachs Economists Say». Forbes (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 5 July 2023-ին. Վերցված է 2023-08-31-ին.
  74. ↑ «25 years of liberalisation: A glimpse of India's growth in 14 charts-Business News». Firstpost. 2016-07-07. Արխիվացված օրիգինալից 4 September 2023-ին. Վերցված է 2023-09-04-ին.
  75. ↑ Kumar, Manoj (2023-07-17). «One-tenth of India's population escaped poverty in 5 years - government report». Reuters (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 4 September 2023-ին. Վերցված է 2023-09-04-ին.
  76. ↑ Matamis, Joaquin (2024-06-16). «From the Mountains to the Seas: India-China Competition in the Wake of Galwan • Stimson Center». Stimson Center (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024-08-08-ին.
  77. ↑ Kuo, Mercy A. «The Origin of 'Indo-Pacific' as Geopolitical Construct». thediplomat.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024-08-08-ին.
  78. ↑ «A Map of the Countries between Constantinople and Calcutta: Including Turkey in Asia, Persia, Afghanistan and Turkestan». Wdl.org. 1885. Արխիվացված օրիգինալից 17 October 2017-ին. Վերցված է 9 November 2017-ին.
  79. ↑ «Asia». Encyclopædia Britannica Online. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc. 2006. Արխիվացված օրիգինալից 18 November 2008-ին.
  80. ↑ «Standard Country or Area Codes for Statistical Use (M49 Standard)». UN Statistica Division. Արխիվացված օրիգինալից 30 August 2017-ին. Վերցված է 2 May 2020-ին. "Geographic Regions" anklicken Zitat: "The assignment of countries or areas to specific groupings is for statistical convenience and does not imply any assumption regarding political or other affiliation of countries or territories by the United Nations."
  81. ↑ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 October 2018). «Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution». Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062. PMID 30375988. {{cite journal}}: More than one of |author= and |last1= specified (օգնություն)
  82. ↑ «How melting glaciers contributed to floods in Pakistan». NPR.org (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022-09-09-ին. Վերցված է 2022-09-09-ին.
  83. ↑ «Pakistan not to blame for climate crisis-fuelled flooding, says PM Shehbaz Sharif». the Guardian (անգլերեն). 2022-08-31. Արխիվացված օրիգինալից 2022-09-08-ին. Վերցված է 2022-09-09-ին.
  84. ↑ 84,00 84,01 84,02 84,03 84,04 84,05 84,06 84,07 84,08 84,09 84,10 84,11 84,12 84,13 84,14 84,15 84,16 84,17 Shaw, R., Y. Luo, T. S. Cheong, S. Abdul Halim, S. Chaturvedi, M. Hashizume, G. E. Insarov, Y. Ishikawa, M. Jafari, A. Kitoh, J. Pulhin, C. Singh, K. Vasant, and Z. Zhang, 2022: Chapter 10: Asia. In Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability [H.-O. Pörtner, D. C. Roberts, M. Tignor, E. S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, B. Rama (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, New York, US, pp. 1457–1579 |doi=10.1017/9781009325844.012.
  85. ↑ Armstrong McKay, David; Abrams, Jesse; Winkelmann, Ricarda; Sakschewski, Boris; Loriani, Sina; Fetzer, Ingo; Cornell, Sarah; Rockström, Johan; Staal, Arie; Lenton, Timothy (9 September 2022). «Exceeding 1.5°C global warming could trigger multiple climate tipping points». Science (անգլերեն). 377 (6611): eabn7950. doi:10.1126/science.abn7950. hdl:10871/131584. ISSN 0036-8075. PMID 36074831. S2CID 252161375.
  86. ↑ Armstrong McKay, David (9 September 2022). «Exceeding 1.5°C global warming could trigger multiple climate tipping points – paper explainer». climatetippingpoints.info (անգլերեն). Վերցված է 2 October 2022-ին.
  87. ↑ Kang, Suchul; Eltahir, Elfatih A. B. (31 July 2018). «North China Plain threatened by deadly heatwaves due to climate change and irrigation». Nature Communications. 9 (1): 3528. Bibcode:2023NatCo..14.3528K. doi:10.1038/s41467-023-38906-7. PMC 10319847. PMID 37402712.
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 88,3 International Monetary Fund. «World Economic Outlook Database, April 2023». International Monetary Fund. Արխիվացված օրիգինալից 13 April 2023-ին. Վերցված է 7 May 2023-ին.
  89. ↑ «Largest_Economies_in_Asia». Aneki.com. Արխիվացված օրիգինալից 30 July 2022-ին. Վերցված է 9 November 2017-ին.
  90. ↑ «Hong Kong, Singapore, Tokyo World's Top Office Destinations». CFO innovation ASIA. Արխիվացված է օրիգինալից 7 August 2011-ին. Վերցված է 21 July 2011-ին.
  91. ↑ Farah, Paolo Davide (4 August 2006), Five Years of China WTO Membership: EU and US Perspectives About China's Compliance With Transparency Commitments and the Transitional Review Mechanism, SSRN 916768
  92. ↑ Maddison, Angus (20 September 2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-164758-1. Արխիվացված օրիգինալից 24 September 2020-ին. Վերցված է 30 May 2021-ին.
  93. ↑ Angus, Maddison (2003). Development Centre Studies the World Economy Historical Statistics: Historical Statistics. OECD. ISBN 978-9264104143. Արխիվացված օրիգինալից 14 April 2021-ին. Վերցված է 30 May 2021-ին.
  94. ↑ Bairoch, Paul (1995). Economics and world history : Myths and paradoxes. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-03463-8.
  95. ↑ «Table B–18. World GDP, 20 Countries and Regional Totals, 0–1998 A.D.» (PDF). theworldeconomy.org. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 22 July 2013-ին. Վերցված է 20 September 2021-ին.
  96. ↑ Professor M.D. Nalapat (11 September 2001). «Ensuring China's "Peaceful Rise"». Bharat-rakshak.com. Արխիվացված է օրիգինալից 10 January 2010-ին. Վերցված է 1 June 2010-ին.
  97. ↑ «The Real Great Leap Forward». The Economist. 30 September 2004. Արխիվացված օրիգինալից 27 December 2016-ին. Վերցված է 1 June 2010-ին.
  98. ↑ «Rise of Japan and 4 Asian Tigers from». emergingdragon.com. Արխիվացված է օրիգինալից 22 April 2010-ին. Վերցված է 1 June 2010-ին.
  99. ↑ Fairless, Tom. «Rich Countries Are Becoming Addicted to Cheap Labor». WSJ (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024-06-04-ին.
  100. ↑ «Global firms are eyeing Asian alternatives to Chinese manufacturing». The Economist. Վերցված է 2024-06-04-ին.
  101. ↑ «Philippine potential cited». sme.com.ph. 24 February 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 24 April 2011-ին. Վերցված է 1 March 2011-ին.
  102. ↑ «India growing as offshore outsourcing hub even for non-IT roles: Randstad India». Business Today. 2021-10-28. Վերցված է 2024-06-04-ին.
  103. ↑ «Estimated containerized cargo flows on major container trade routes in 2020, by trade route». Արխիվացված օրիգինալից 9 January 2021-ին. Վերցված է 26 January 2021-ին.
  104. ↑ «Global Marine Trends 2030 Report» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 12 April 2021-ին. Վերցված է 26 January 2021-ին.
  105. ↑ «Maritime Trade». Արխիվացված օրիգինալից 19 March 2021-ին. Վերցված է 26 January 2021-ին.
  106. ↑ Harry G. Broadman "Afrika's Silk Road" (2007), pp 59.
  107. ↑ Harry de Wilt: Is One Belt, One Road a China crisis for North Sea main ports? in World Cargo News, 17. December 2019.
  108. ↑ Bernhard Simon: Can The New Silk Road Compete With The Maritime Silk Road? in The Maritime Executive, 1 January 2020.
  109. ↑ Jean-Marc F. Blanchard "China's Maritime Silk Road Initiative and South Asia" (2018).
  110. ↑ «INTRA-ASIA». Արխիվացված օրիգինալից 26 January 2021-ին. Վերցված է 26 January 2021-ին.
  111. ↑ «Asia has more millionaires than Europe». Toronto. Արխիվացված է օրիգինալից 25 June 2011-ին.
  112. ↑ Vallikappen, Sanat (28 March 2012). «Citigroup Study Shows Asian Rich Topping North American». Bloomberg. Արխիվացված օրիգինալից 14 January 2015-ին.
  113. ↑ World Bank's GDP (Nominal) Data for Japan
  114. ↑ World Bank's GDP (Nominal) Data for Russia
  115. ↑ World Bank's GDP (Nominal) Data for Iran
  116. ↑ «Peak GDP (PPP) for Russia and Egypt». Վերցված է 2024-08-21-ին.
  117. ↑ «Global Destination Cities Index 2019» (PDF). Mastercard (PDF). {{cite web}}: Check |archive-url= value (օգնություն)
  118. ↑ «Milan and Rome named among the most widely visited cities in the world in the Mastercard Global Destination Cities Index report». Italianavenue.com. 28 May 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 17 October 2017-ին. Վերցված է 9 November 2017-ին.
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 «2010 Human Development Report: Asian countries lead development progress over 40 years» (PDF). UNDP. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 21 November 2010-ին. Վերցված է 22 December 2010-ին.
  120. ↑ Obeid, Anis (2006). The Druze & Their Faith in Tawhid. Syracuse University Press. էջ 1. ISBN 978-0-8156-5257-1.
  121. ↑ MacQueen, Benjamin (2013). An Introduction to Middle East Politics: Continuity, Change, Conflict and Co-operation. SAGE. էջ 5. ISBN 978-1-4462-8976-1. «The Middle East is the cradle of the three monotheistic faiths of Judaism, Christianity and Islam.»
  122. ↑ Takacs, Sarolta (2015). The Modern World: Civilizations of Africa, Civilizations of Europe, Civilizations of the Americas, Civilizations of the Middle East and Southwest Asia, Civilizations of Asia and the Pacific. Routledge. էջ 552. ISBN 978-1-317-45572-1.
  123. ↑ «The Jewish Population of the World». Jewishvirtuallibrary.org. Արխիվացված օրիգինալից 21 June 2010-ին. Վերցված է 1 June 2010-ին.
  124. ↑ Ettinger, Yoram (5 April 2013). «Defying demographic projections». Israel Hayom. Արխիվացված օրիգինալից 29 October 2013-ին. Վերցված է 29 October 2013-ին.
  125. ↑ «Turkey Virtual Jewish History Tour | Jewish Virtual Library». jewishvirtuallibrary.org. Արխիվացված օրիգինալից 11 October 2014-ին. Վերցված է 15 December 2014-ին.
  126. ↑ «Ethnic composition of Azerbaijan 2009». Pop-stat.mashke.org. 7 April 1971. Արխիվացված օրիգինալից 7 February 2012-ին. Վերցված է 22 December 2012-ին.
  127. ↑ «Jewish woman brutally murdered in Iran over property dispute». The Times of Israel. 28 November 2012. Արխիվացված օրիգինալից 19 August 2014-ին. Վերցված է 16 August 2014-ին. «A government census published earlier this year indicated there were a mere 8,756 Jews left in Iran» See Persian Jews#Iran
  128. ↑ «World Jewish Population 2007» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 26 March 2009-ին. Վերցված է 18 July 2015-ին., American Jewish Yearbook, vol. 107 (2007), p. 592.
  129. ↑ «World Jewish Population 2016 (DellaPergola, AJYB) | Berman Jewish DataBank». jewishdatabank.org. Արխիվացված օրիգինալից 30 September 2017-ին. Վերցված է 24 March 2018-ին.
  130. ↑ «Christians». Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 18 December 2012. Արխիվացված օրիգինալից 10 March 2015-ին. Վերցված է 13 March 2015-ին.
  131. ↑ Britannica Book of the Year 2014. Encyclopedia Britannica. 2014. ISBN 978-1-62513-171-3. Արխիվացված օրիգինալից 29 April 2016-ին. Վերցված է 13 March 2015-ին.
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 132,3 «Global Christianity – A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population» (PDF). Pew Research Center. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 9 August 2021-ին. Վերցված է 16 February 2022-ին.
  133. ↑ Hindson, Edward E.; Mitchell, Daniel R. (1 August 2013). The Popular Encyclopedia of Church History (անգլերեն). Harvest House Publishers. էջ 225. ISBN 978-0-7369-4807-4.
  134. ↑ The Encyclopedia of Christianity, Volume 5 by Erwin Fahlbusch. Wm. B. Eerdmans Publishing. 2008, p. 285. 978-0-8028-2417-2.
  135. ↑ «Region: Asia–Pacific». Pewforum.org. 27 January 2011. Արխիվացված օրիգինալից 10 October 2017-ին. Վերցված է 9 November 2017-ին.
  136. ↑ C. Held, Colbert (2008). Middle East Patterns: Places, People, and Politics. Routledge. էջ 109. ISBN 978-0-429-96200-4. «Worldwide, they number 1 million or so, with about 45 to 50 percent in Syria, 35 to 40 percent in Lebanon, and less than 10 percent in Israel. Recently there has been a growing Druze diaspora.»
  137. ↑ Jha, Preeti (26 December 2007). «Guinness comes to east Delhi: Akshardham world's largest Hindu temple». The Indian Express. Արխիվացված է օրիգինալից 28 December 2007-ին. Վերցված է 2 January 2008-ին.
  138. ↑ «Cambodia». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  139. ↑ «Thailand». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  140. ↑ «burma». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  141. ↑ «Japan». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  142. ↑ «burma». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  143. ↑ «The Census of Population and Housing of Sri Lanka-2011». Department of Census and Statistics. Արխիվացված օրիգինալից 24 July 2013-ին. Վերցված է 29 July 2013-ին.
  144. ↑ «Laos». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  145. ↑ «Mongolia». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  146. ↑ «Taiwan». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  147. ↑ «China (includes Taiwan only): International Religious Freedom Report 2005». US Department of State: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 8 November 2005. Արխիվացված օրիգինալից 26 December 2020-ին. Վերցված է 24 January 2008-ին.
  148. ↑ «China (includes Taiwan only): International Religious Freedom Report 2006». US Department of State: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 15 September 2006. Արխիվացված օրիգինալից 17 September 2020-ին. Վերցված է 24 February 2008-ին.
  149. ↑ «China (includes Taiwan only): International Religious Freedom Report 2007». US Department of State: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 15 September 2006. Արխիվացված օրիգինալից 25 June 2020-ին. Վերցված է 24 February 2008-ին.
  150. ↑ «South Korea». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  151. ↑ «Malaysia». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  152. ↑ «Nepal». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  153. ↑ «vietnam». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 20 December 2010-ին. (Archived 2010 edition.)
  154. ↑ «Chinese Han Nationality: Language, Religion, Customs». Travelchinaguide.com. Արխիվացված օրիգինալից 17 October 2017-ին. Վերցված է 9 November 2017-ին.
  155. ↑ «Culture of North Korea – Alternative name, History and ethnic relations». Countries and Their Cultures. Advameg Inc. Արխիվացված օրիգինալից 5 August 2009-ին. Վերցված է 4 July 2009-ին.
  156. ↑ «North Korea». The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Վերցված է 9 November 2017-ին. (Archived 2017 edition.)
  157. ↑ Bureau of East Asian and Pacific Affairs (2009). «Background Note: North Korea». U.S. State Department. Արխիվացված օրիգինալից 18 August 2020-ին. Վերցված է 4 July 2009-ին.
  158. ↑ «Geographic Regions». United Nations. Արխիվացված օրիգինալից 30 August 2017-ին. Վերցված է March 31, 2018-ին.
  159. ↑ Collon, Dominique. «BBC - History - Ancient History in depth: Mesopotamia». Արխիվացված օրիգինալից 2 January 2023-ին. Վերցված է March 31, 2018-ին.
  160. ↑ Morris, Ian (2011). Why the West rules - for now : the patterns of history, and what they reveal about the future. Profile. ISBN 978-1846682087. OCLC 751789199.
  161. ↑ Lockard, Craig A. (2014-06-19). Societies, Networks, and Transitions, Volume I: To 1500: A Global History. Cengage Learning. ISBN 978-1285783086. Արխիվացված օրիգինալից 26 March 2023-ին. Վերցված է March 31, 2018-ին.
  162. ↑ «Muhammad Yunus returns to Bangladesh to lead interim government». Al Jazeera (անգլերեն). Վերցված է 2024-09-11-ին.
  163. ↑ His Holiness's Teachings at TCV. «A Brief Biography – The Office of His Holiness The Dalai Lama». Dalailama.com. Արխիվացված օրիգինալից 25 May 2010-ին. Վերցված է 1 June 2010-ին.
  164. ↑ «World Population Prospects: The 2017 Revision». ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Վերցված է 10 September 2017-ին.
  165. ↑ 165,0 165,1 «Democracy Report 2024, Varieties of Democracy» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 12 March 2024-ին. Վերցված է 16 March 2024-ին.
  166. ↑ Coppedge, Michael; Gerring, John; Glynn, Adam; Knutsen, Carl Henrik; Lindberg, Staffan I.; և այլք: (January 2020). Varieties of Democracy: Measuring Two Centuries of Political Change. Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108347860. ISBN 9781108347860. {{cite book}}: More than one of |author= and |last1= specified (օգնություն)

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Lewis, Martin W.; Wigen, Kären (1997). The myth of continents: a critique of metageography. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-20743-1.
  • Ventris, Michael; Chadwick, John (1973). Documents in Mycenaean Greek (2nd ed.). Cambridge: University Press.
  • Embree, Ainslie T., ed. Encyclopedia of Asian history (1988)
  • Higham, Charles. Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. Facts on File library of world history. New York: Facts On File, 2004.
  • Kamal, Niraj. "Arise Asia: Respond to White Peril". New Delhi: Wordsmith, 2002, 978-81-87412-08-3
  • Kapadia, Feroz, and Mandira Mukherjee. Encyclopaedia of Asian Culture and Society. New Delhi: Anmol Publications, 1999.
  • Levinson, David, and Karen Christensen, eds. Encyclopedia of Modern Asia. (6 vol. Charles Scribner's Sons, 2002).
  • Wang, Hui (2011-03-31). The Politics of Imagining Asia. Cambridge, Mass: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-05519-3.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • «Asia» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 2 (11th ed.). 1911. էջեր 320–358.
  • «Display Maps». The Soil Maps of Asia. European Digital Archive of Soil Maps – EuDASM. Արխիվացված է օրիգինալից 12 August 2011-ին. Վերցված է 26 July 2011-ին.
  • «Asia Maps». Perry–Castañeda Library Map Collection. University of Texas Libraries. Արխիվացված օրիգինալից 18 July 2011-ին. Վերցված է 20 July 2011-ին.
  • «Asia». Norman B. Leventhal Map Center at the Boston Public Library. Արխիվացված է օրիգինալից 29 September 2011-ին. Վերցված է 26 July 2011-ին.
  • Bowring, Philip (12 February 1987). «What is Asia?». Eastern Economic Review. 135 (7). Արխիվացված է օրիգինալից 28 July 2011-ին. Վերցված է 22 April 2009-ին.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ասիա» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ասիա&oldid=10139975» էջից