Հարավային Ամերիկա

Հարավային Ամերիկա
Տարածք	17 840 000 կմ²
Բնակչություն	387 489 196 (2011)
Բնակչ. խտություն	21,4 մարդ/կմ²
Երկրներ	12 պետություն
Կախյալ երկրներ	3
Լեզուներ	իսպաներեն, պորտուգալերեն, ֆրանսերեն, Կեչուա լեզուներ և այլն։
Ժամային գոտիներ	UTC-2-ից UTC-5
Խոշոր քաղաքներ	Սան Պաուլու; Լիմա ; Բոգոտա ; Ռիո դե Ժանեյրո ; Սանտյագո; Կարակաս; Բուենոս Այրես; Բահիա Սալվադոր; Բրազիլիա; Ֆորտալեզա

Հարավային Ամերիկա (իսպ.՝ América del Sur, Sudamérica, Suramérica, պորտ.՝ América do Sul, անգլ.՝ South America, հոլ.՝ Zuid-Amerika, ֆր.՝ Amérique du Sud, գուար.՝ Ñembyamérika, կեչուա՝ Urin Awya Yala, Urin Amerika), հարավային մայրցամաք Ամերիկա աշխարհամասում, որը գտնվում է հիմնականում Արևմտյան և Հարավային կիսագնդերում, մասամբ նաև Հյուսիսային կիսագնդում։ Ափերը ողողում են արևմուտքից Խաղաղ, արևելքից՝ Ատլանտյան օվկիանոսի ջրերով, հյուսիսից՝ Կարիբյան ծովի ջրերով, որը բնական սահմանագիծ է համարվում Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների միջև։ Մայրցամաքի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Պանամայի պարանոցով միանում է Հյուսիսային Ամերիկային։

Հարավային Ամերիկայի կազմի մեջ են մտնում նաև մի շարք կղզիներ, որոնք հիմնականում պատկանում են մայրցամաքի պետություններին։ Հարավային ամերիկայի Կարիբյան ծովին հարող պետություններն են՝ Կոլումբիա, Վենեսուելա, Գայանա, Սուրինամ, Ֆրանսիական Գվիանա և Պանամա հայտնի են նաև Կարիբյան Հարավային Ամերիկա անվանումով։

Մայրցամաքի տարածքը՝ 17,84 միլիոն կմ² (4-րդն ըստ մեծության) է, բնակչությունը՝ 387 489 196 մարդ (2011 թվականի տվյալներով) (4-րդը մայրցամաքների մեջ)։

Տարածքը՝ ներառյալ կղզիները՝ 17.854 հզ. կմ²
Կղզիների տարածքը՝ 150 հզ. կմ²
Միջին բարձրությունը՝ 590 մ
Ամենաբարձր կետը՝ Ակոնկագուա լեռնագագաթ՝ 6.960 մ
Ամենացածր կետը՝ Վալդես թերակղզի՝ –40 մ
Հյուսիսային ծայրակետը՝ Գալինաս հրվանդան՝ հս. լայն. 12օ28՜
Հարավային ծայրակետը՝ Ֆրոուերդ հրվանդան՝ հվ. լայն. 53օ56՜
Արևմտյան ծայրակետը՝ Պարինյաս հրվանդան՝ արմ. երկ. 81օ20՜
Արևելյան ծայրակետը՝ Կաբու Բրանկու հրվանդան՝ արմ. երկ. 34օ46՜
Ամենաերկար գետը՝ Ամազոն՝ 6.437 կմ
Ամենամեծ լիճը՝ Մարակաիբո՝ 13,3 հզ. կմ²
Ամենամեծ կղզին՝ Հրո Երկիր՝ 47.992 կմ²
Ամենամեծ անապատը՝ Ատակամա՝ 181,3 հզ. կմ²
Պետությունների թիվը՝ 12
Ամենամեծ պետությունը՝ Բրազիլիա՝ 8.514,9 հզ. կմ²
Ամենափոքր պետությունը՝ Սուրինամ՝ 163,8 հզ. կմ²
Ամենախոշոր քաղաքը՝ Սան Պաուլո՝ 17 մլն
Բնակչության ընդհանուր թիվը՝ 350 մլն

Անվան ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկա բառն այս աշխարհամասի անվանման մեջ առաջին անգամ օգտագործել է Մարտին Վալձեմյուլլերը։ Նա իր քարտեզի վրա նշել էր Ամերիգո Վեսպուչիի անվան լատիներեն տարբերակը։ Ամերիգո Վեսպուչին էլ իր հերթին առաջինն էր, ով ենթադրեց, որ Քրիստափոր Կոլոմբոսի կողմից հայտնաբերված տարածքները ոչ մի կապ չունեն Հնդկաստանի հետ և հանդիսանում են նոր տարածքներ, որոնք անհայտ են եվրոպացիների համար։

Ամերիգո Վեսպուչի

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մայրցամաքի պատմությունը պայմանականորեն կարելի է բաժանել 3 մասի։ Առաջինը, բնիկ քաղաքակրթությունների հաստատումը, վերելքն ու անկումն է (ինկեր)։ Երկրորդը, եվրոպական գրավման և գաղութացման շրջանն է, 1500-1800 թվականներին մայրցամաքի մեծ մասը կախման մեջ ընկավ եվրոպական 2 պետություններից՝ Իսպանիայից և Պորտուգալիայից։ Չնայած համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածին, հենց այս ընթացքում հաստատվեցին լեզուները, մշակույթները, տնտեսությունները, ինչպես նաև այսօրվա լատինամերիկյան պետությունների մեծ մասի հիմքերը։ Գվիանական ափի պետությունների պատմությունը պետք է դիտարկել առանձին։ Գայանան, Սուրինամը և ավելի քիչ Ֆրանսիական Գվիանան էականորեն տարբերվում են մայրցամաքի իսպանապորտուգալալեզու երկրներից։

Հարավային Ամերիկայի հայտնագործում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստան տանող ծովային ճանապարհը հայտնաբերելու նպատակով, Քրիստափոր Կոլոմբոսը 1492 թվականին անցնելով Ատլանտյան օվկիանոսը, հայտնաբերեց Մեծ Անտիլյան կղզիները։ Առաջին արշավին հաջորդեց երկրորդը, հետո երրորդը։ Քրիստափոր Կոլոմբոսն իր երրորդ արշավի ճանապարհային ուղղին, իրեն արդեն ծանոթ տարածքներից, հարավ անցկացրեց և դրա արդյունքում նա հայտնաբերեց Տրինիդադ կղզին, տանելով նավն անհայտ ափերով։ Իսպանացիներին զարմացրեց այն, որ Տրինիդադի ափերին ջուրը գրեթե քաղցրահամ էր։ Ծովակալն օրատետրում գրեց, որ նման հզոր գետ կարող է գոյություն ունենալ միայն մայրցամաքում և որ հարավում նույնպես մայրցամաք կա։

15-16-րդ դարերի իսպանական արշավանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստափոր Կոլոմբոսի հետքերով, բազմաթիվ իսպանական արշավախմբեր գնացին Հարավային Ամերիկա նոր տարածքների, հարստությունների, ոսկու և թանկարժեք իրերի հետևից։

Հարավային Ամերիկայի ընդհանուր քարտեզ

Ֆրանսիսկո դե Օրելիանայի արշավը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1541 թվականի դեկտեմբերի վերջին, Ֆրանսիսկո դե Օրելիանայի նավատորմը, որը բաղկացած էր բրիգանտինայից (թեթև երկկայմ առագաստանավ) և 4 կանոեներից, սկսեց իջնել Նապո գետով դեպի ծով։ Մեկ ամսից ավել նավարկելուց հետո նրանք հայտնվեցին «ծովի պես լայն գետում»՝ Ամազոնում։ Իսպանացիներն արևելք նավարկելու ընթացքում հանդիպեցին հնդկական գյուղերի, և տեսան բազմաթիվ վտակներ։ Ձախակողմյան հսկա վտակը, որի «ջրերը սև էին ինչպես թանաքը», նրանք անվանեցին Ռիու Նեգրու, «սև գետ»։ Միայն, 1542 թվականի օգոստոսին նրանք հասան գետաբերանին։

Աշխարհագրական դիրք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Ամերիկան ընկած է արևմտյան կիսագնդում, իսկ հասարակածն անցնում է նրա հյուսիսային մասով։

Ծայրակետերն են. հարավում՝ Ֆրոուերդ (Մագելանի նեղուցում, հվ. լ. 53° 54’, իսկ ամենահարավային՝ Հոռնն է Հրո երկիր կղզում, հարավային լայնություն 55° 59’), հյուսիսում՝ Գալինաս (հս. լ. 12° 28’), արևելքում՝ Կաբու-Բրանկու (արմ. երկ. 34° 47’), արևմուտքում՝ Պարինյաս (արմ. երկ. 81° 20’) հրվանդանները։

Մայրցամաքի առավելագույն լայնությունը 5000 կմ է, իսկ երկարությունը՝ 7000 կմ։

Ափագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Ամերիկայի ափերը արևելքից և հյուսիսից ողողում են Ատլանտյան, իսկ արևմուտքից՝ Խաղաղ օվկիանոսների ջրերը։ Հյուսիսում Կարիբյան ծովն է, արևելքում՝ Լա-Պլատայի ծոցը, հարավում՝ Մագելանի նեղուցը, որը մայրցամաքը բաժանում է Հրո Երկիր կղզուց։ Սրանից հարավ Դրեյկի լայն նեղուցն է, որով մայրցամաքը բաժանվում է Անտարկտիդայից։

Մայրցամաքի ափագիծը քիչ է կտրատված։ Հարավ-արևելքում գտնվում է Ֆոլկլենդյան (Մալվինյան), արևմուտքում՝ Խուան-Ֆերնանդեսի, իսկ հյուսիս-արևմուտքում՝ Գալապագոսյան կղզիները։ Հյուսիսում կան փոքր թերակղզիներ (Պարագուանա) և ծոցեր (Վենեսուելայի, Դարենի)։

Ծովային հոսանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Ամերիկայի հյուսիսով անցնում է Գվիանական, իսկ Բրազիլիայի ափերով դեպի հարավ՝ Բրազիլիական տաք հոսանքները։ Խաղաղօվկիանոսյան ափով դեպի հյուսիս է տարածվում Պերուական, իսկ դեպի հարավ-արևելք՝ Ֆոլկլենդյան սառը հոսանքները։

Մակերևույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Ամերիկան տիեզերքից

Մայրցամաքի մակերևույթն ունի պարզ կառուցվածք։ Նրա հիմքում ընկած է Հարավ-Ամերիկյան պլատֆորմը, որի հիմքի իջած տեղամասերը լցվելով ծովային ու գետային նստվածքներով՝ վերածվել են կուտակումային դաշտավայրերի։ Այդպես են ձևավորվել Ամազոնի (ավելի քան 5 մլն կմ²), Օրինոկոյի և Լա-Պլատայի դաշտավայրերը։

Պլատֆորմի հիմքի վեր բարձրացած տեղամասերում ձևավորվել են սարահարթեր, որոնցից են Բրազիլիական ու Գվիանական սարահարթերը, որոնք համարվում են հին, քայքայված լեռների մնացորդները։

Հարավամերիկյան պլատֆորմը արևմուտքից եզրավորված է Անդերի երիտասարդ ծալքավոր լեռներով, որոնք համարվում են Կորդիլերների հարավային շարունակությունը։ Անդերը ձգվում է մինչև 5000-6000 մ. երկարությամբ։ Ամենաբարձր գագաթը Ակոնկագուա լեռն է (6960 մ), իսկ ամենացածր կետը գտնվում է Վալդես թերակղզում (Արգենտինա, -40 մ)։ Անդերում լեռնակազմական պրոցեսները չեն ավարտվել, որի ապացույցն են ուժեղ երկրաշարժերը և գործող հրաբուխները (Չիմբորասո, Կոտոպախի)։

Ջրագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Ամերիկայում ջրագրական ցանցը զարգացած է։ Կլիմայական պայմանները և ռելիեֆը նպաստում են մեծ և ջրառատ գետերի առաջացմանը։ Ծայր արևմուտքով ձգվող Անդեր լեռնաշղթան ջրբաժան է հանդիսանում Ատլանտյան և Խաղաղ օվկիանոսների ավազանների միջև։ Այդ պատճառով դեպի Ատլանտյան օվկիանոս հոսող գետերը երկար ու ջրառատ են, իսկ դեպի Խաղաղ օվկիանոս հոսողները՝ կարճ ու սակավաջուր։

Բացառությամբ ծայր հարավում հոսող գետերից, որոց մեջ կան ձնասառցադաշտային սնման, մնացած գետերը հիմնականում ունեն անձրևային սնում։ Հասարակածային գոտում գետերը ջրառատ են ամբողջ տարվա ընթացքում, իսկ այն գետերը, որոնք հոսում են մերձհասարակածային գոտիներում՝ հորդանում են ամռանը, ծանծաղանում՝ ձմռանը։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Ամերիկան հիշեցնում է եռանկյունի, որի ընդարձակ հիմքը ուղղված է դեպի հյուսիս, իսկ գագաթը՝ հարավ։ Տարածքի մեծ մասը ընկած է տաք գոտում, իսկ ծայր հարավը՝ բարեխառն։ Տարածքի մեծ մասում արեգակնային գումարային ճառագայթման մեծությունը կազմում է 140-160 կկալ/սմ², չհաշված ծայր հարավը, որտեղ այն կազմում է 80-120 կկալ/սմ²։ Այն համարվում է աշխարհի ամենախոնավ մայրցամաքը։

Քաղաքական բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Ամերիկայի քաղաքական պատմություն 1700-1975 թվականներին

Երկրներ և տարածքներ	Տարածք (կմ²)	Բնակչություն (2008 հուլիսի 1)	Բնակչության խտություն (կմ²)
Արգենտինա	2 766 890	40 677 348	14,3
Բոլիվիա	1 098 580	8 857 870	8,1
Բրազիլիա	8 514 877	191 908 598	22,0
Վենեսուելա	912 050	26 414 815	27,8
Գայանա	214 970	770 794	3,6
Կոլումբիա	1 138 910	45 013 674	37,7
Պարագվայ	406 750	6 347 884	15,6
Պերու	1 285 220	27 925 628	21,7
Սուրինամ	163 270	438 144	2,7
Ուրուգվայ	176 220	3 477 778	19,4
Ֆոլկլենդյան կղզիներ (վիճարկելի Արգենտինայի և Մեծ Բրիտանիայի միջև)	12 173	2 967	0,24
Ֆրանսիական Գվիանա (Ֆրանսիա)	91 000	209 000	2,1
Չիլի	756 950	16 454 143	21,1
Էկվադոր	283 560	13 927 650	47,1
Հարավային Ջորջիա և Հարավային Սանդվիչյան կղզիներ	3 093	20	0
Ընդհանուր	17 824 513	382 426 293	21,5