Լուսավորության դարաշրջան

Ֆրանսիական հանրագիտարան։

Դիդրոյի և դ՛Ալամբերի հանրագիտարանի փորագրանկարներից

Ժան-Ժակ Ռուսսո

Մոնտեսքյո

Ադամ Սմիթը՝ արդի տնտեսագիտության հիմնադիրը

Լուսավորության դարաշրջան, Եվրոպայի պատմության առանցքային փուլերից մեկը, որը կապված էր գիտական, փիլիսոփայական և հանրային մտածողության վերելքի հետ։ Այս շարժումը սկիզբ առավ Անգլիայում և տարածվեց Ֆրանսիայում, Գերմանիայում և մնացած եվրոպական երկրներում։ Հատկապես ազդեցիկ էին ֆրանսիացի լուսավորիչները։ Լուսավորական փիլիսոփայության հիմքում ընկած էր գոյություն ունեցող հաստատությունների, սովորությունների, բարքերի ու բարոյականության քննադատությունը:. Այս շարժման հետևանքներից էին ստրկության վերացումը, ամերիկյան գաղութների պայքարը եվրոպական գաղութարարների դեմ, խոսքի, մտքի ազատությունը և այլն։

Աշխարհայացքային այս դարաշրջանի թվագրման հարցում միասնական կարծիք չկա. ուսումնասիրողներից ոմանք դրա սկիզբը համարում են 17-րդ դարի վերջը, մյուսները՝ 18-րդի կեսերը։ Իսկ Լուսավորության դարաշրջանի ավարտը հաճախ կապում են Վոլտերի ու Ռուսսոյի մահվան (1778 թ.) կամ նապոլեոնյան պատերազմների սկզբի (1800 թ.) հետ:: Պատմաբանների մի մասն էլ գտնում է, որ այդ դարաշրջանը պետք է տեղադրել Անգլիական (1688 թ.) և Ֆրանսիական (1789 թ.) հեղափոխությունների միջև:

Գաղափարախոսությունը

Նոր դարաշրջանի մարդու և հասարակության հիմնախնդիրներին են նվիրված անգլիացի նշանավոր իմաստասեր Ջոն Լոքի բազմաթիվ գործեր։ Ըստ նրա՝ գիտելիքները մարդկության զարգացման նախապայմանն են։ Դրանք կարելի է ձեռք բերել փորձառությամբ և աշխատանքով։ Այսինքն՝ իմացության ամբողջը նա համարում էր կյանքը։ Նա առաջ քաշեց այն գաղափարը, որ մարդիկ ի ծնե ազատ են, հավասար և անկախ։ Դա նրանց բնական վիճակն է, որը հնարավոր է ապահովել միայն ազատության և սեփականության շնորհիվ։ Այդ նպատակով մարդիկ միմյանց հետ կնքում են դաշինք և ստեղծում պետություն։

Ֆրանսիացի Շ.Մոնտեսքյոն պնդում էր, որ հասարակության զարգացման գլխավոր խթանը կատարյալ օրենքներն են և պետական կարգը։ Ըստ նրա՝ մարդու ազատությունը շաղկապված է կատարյալ օրենքներով ապրելու ձգտման հետ։ Պատմությանը հայտնի է պետության երեք հիմնական տարատեսակ՝ բռնապետություն` հիմնված վախի, միապետություն՝ հիմնված պատվի և հանրապետության՝ առաքինության վրա։ Իմաստասերը նախընտրում էր սահմանադրական միապետությունը, որի դեպքում օրենքները սահմանափակում են թագավորի իշխանությունը։ Այդ կապակցությամբ Մոնտեսքյոն զարգացրել է իշխանության տարանջատման գաղափարը՝օրենսդիր, գործադիր և դատական։Այս գաղափարը հսկայական ազդեցություն է ունեցել համաշխարհային իրավական մտքի զարգացման վրա։

Մոնտեսքյոյի ժամանակակիցն էր Ֆ. Վոլտերը։ Նա հավատում էր մարդկային բանականությանը և ատում կրոնական հավատը։ Ըստ նրա՝հասարակության մեջ ամեն ինչ պետք է լինի բանականության պահանջներին համապատասխան։ Միայն այդ դեպքում հասարակությունը կարող է առաջնորդվել արդարության, ազատության և օրենքի առաջ բոլորի հավասարության սկզբունքներով։ Նա դեմ էր հեղափոխություններին։ Կարծում էր որ նպատակին կարելի է հասնել լուսավորյալ միապետի ջանքերովՙ, ով տոգորված է առաջադիմական գաղափարներով և մտահոգված է ժողովրդի բարօրությամբ։

Տես նաև

• Վոլտեր
• Ժան-Ժակ Ռուսսո

Գրականություն

• «Просвещение»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907 
• Геттнер, «История всеобщей литературы XVIII в.»;
• Laurent, «La philosophie du XVIII siècle et le christianisme»;
• Lanfrey, «L'église et la philosophie du XVIII siècle»;
• Stephen, «History of english thought in the XVIII century»;
• Biedermann, «Deutschlands geistige, sittliche und gesellige Zustände»
• Огурцов А. П. Философия науки эпохи Просвещения. — М.: Институт философии РАН, 1993. — 213 с.
• М. Хоркхаймер, Т. В. Адорно. Понятие просвещения // Хоркхаймер М., Адорно Т. В. Диалектика просвещения. Философские фрагменты. М., С-Пб., 1997, с. 16-60
• Д. Рикуперати. Человек Просвещения // Мир Просвещения. Исторический словарь. М., 2003, с. 15-29.
• Стивен Фредерик Старр Утраченное Просвещение: золотой век Центральной Азии от арабского завоевания до времен Тамерлана = S. Frederick Starr: "Lost Enlightenment: Central Asia’s Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane". — Альпина Паблишер, 2016. — 574 p. — ISBN 978-5-9614-5303-4
• (անգլերեն) Daniel Gordon, {{{2}}}, 1670-1789
• (անգլերեն) Ole Peter Grell et Roy Porter, {{{2}}}, Cambridge University Press, 2000.
• (անգլերեն) J. O. Lindsay, {{{2}}} (1713-1763),
• Pierre-Yves Beaurepaire, L’Europe des Lumières, Paris, PUF, 2004
• Michel Delon, Dictionnaire européen des Lumières, Paris, PUF, 1997 2-13-048824-2
• Fernand Braudel, Civilisation matérielle, Économie et Capitalisme, Le temps du monde
• Marcel Brion, Henry Daussy, Le Siècle des Lumières, London, Thames & Hudson, 1974
• Pierre Chaunu, La Civilisation de l’Europe des Lumières, Paris, Flammarion, 1997
• Pierre M. Conlon, Le Siècle des Lumières : bibliographie chronologique, Genève, Droz, 1983
• Joël Cornette, Histoire de la France : absolutisme et Lumières (1652-1783), Paris, Hachette supérieur, 2005
• Monique Cottret, Culture et politique dans la France des Lumières : 1715-1792, Paris, Colin, 2002
• Béatrice Didier, Le Siècle des Lumières, Paris, MA Éditions, 1987.
• Norman Hampson, Le Siècle des Lumières, Paris, Seuil, 1972
• Heyden-Rynsch, Verena Von Der, Salons européens, Paris, Gallimard, 1993
• Liliane Hilaire-Pérez, Daniel Roche, L’Invention technique au siècle des Lumières, Paris, Albin Michel, 2000
• Jacques d’Hondt, Hegel et le siècle des Lumières, Paris, PUF, 1974
• Christine Le Bozec, La Normandie au Կաղապար:S- : croissance, Lumières et Révolution, Rennes, Éditions Ouest-France, 2002
• Robert Mandrou, L’Europe  . Raison et raison d’État (1649–1775), Fayard, 1977.
• Xavier Martin, Nature humaine et Révolution française : du siècle des Lumières au Code Napoléon, Bouère, D.M. Morin, 1994
• Philippe Minard, La Fortune du colbertisme : état et industrie dans la France des Lumières, Paris, Fayard, 1998
• Henri Plard, Morale et vertu au siècle des Lumières, Bruxelles, Éditions de l’Université de Bruxelles, 1986
• Bernard Plongeron, Théologie et politique au siècle des Lumières (1770-1820) Genève, Droz, 1973
• Gilbert Py, L’Idée d’Europe au Siècle des Lumières, Paris, Vuibert, 2004
• Louis Réau, L’Europe française au siècle des Lumières, Paris, A. Michel, 1951, 1938
• Daniel Roche, La France des Lumières, Paris, Fayard, 1993
• Catherine Salles, Le Siècle des Lumières : 1715-1789, Paris, Larousse, 1987
• Albert Soboul, Guy Lemarchand, Michèle Fogel, Le Siècle des Lumières, Paris, PUF, 1977-1997
• Michel Vovelle, Le Siècle des Lumières, Paris, 1977-1999.

Արտաքին հղումներ

• Judith Still, John Marks, Rebecca Ford։ «Enlightenment»։ Words of the World։ Brady Haran (University of Nottingham) 
• Статья в энциклопедии "Кругосвет"
• Длугач Т. Б. Философия Просвещения (видеолекции)
•   (exposition virtuelle de la Bibliothèque nationale de France. Coordination scientifique de Tzvetan Todorov)
• Stéphane Haffemayer, Article sur le site Les Clionautes (compte-rendu de l’ouvrage de Marie-Christine Skuncke (éd.), Centre (s) et périphérie (s), les Lumières de Belfast à Beijing, Actes du colloque d’Uppsala)