Վաալբարա
Վաալբարան հիպոթետիկ Արխեյան դարաշրջանի գերմայրցամաք է, որը բաղկացած է Կաապվաալ Կրատոնից (այժմ՝ արևելյան Հարավային Աֆրիկայում) և Պիլբարա Կրատոնից (այժմ՝ հյուսիս-արևմտյան Արևմտյան Ավստրալիայում)։ Է. Ս. Չեյնին անվանումը ստացել է կրատոնների անվանումների վերջին չորս տառերից։ Երկու կրատոնները բաղկացած են ընդերքից, որոնք թվագրվում է 2,7-ից 3,6 միլիարդ տարի առաջ, ինչը Վաալբարան կդարձնի Երկրի ամենավաղ գերմայրցամաքներից մեկը[1]։
Գոյություն և կյանքի տևողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նարնջագույն պիտակներ: Հայտնի սառցե դարաշրջան.
Տես նաեւ: Մարդ ժամանակացույց և Բնություն ժամանակացույց
Որոշ բանավեճեր են եղել այն մասին, թե երբ և նույնիսկ արդյոք գոյություն է ունեցել Վաալբարան։
Հարավային Աֆրիկայի և Արևմտյան Ավստրալիայի միջև Արխեա-Պալեոպրոտոզոյան (2,8–2,1 միլիարդ տարի առաջ) կապն առաջին անգամ առաջարկվել է Ա. Բաթոնը 1976 թվականին։ Նա լայն նմանություններ գտավ Հարավային Աֆրիկայի Տրանսվաալի ավազանի և Ավստրալիայի Համերսլի ավազանի միջև։ Այնուամենայնիվ, Բաթոնը Մադագասկարը դրեց Աֆրիկայի և Ավստրալիայի միջև և եզրակացրեց, որ Գոնդվանան պետք է ունենար երկարատև կայուն տեկտոնական պատմություն[2]։ Նմանապես, 1993 թվականին Ռոջերսի և 1996 թվականին Ռոջերսի վերակառուցման ժամանակ ամենահին մայրցամաքը Ուրն է։ Ռոջերսի վերակառուցումներում, սակայն, Կաապվաալն ու Պիլբարան արդեն իրենց Գոնդվանայի կոնֆիգուրացիայի մեջ տեղադրված են իրարից հեռու, մի վերակառուցում, որը հակասում է հետագա օրոգեն իրադարձություններին և անհամատեղելի Վաալբարայի վարկածի հետ[3]։
Չեյնին 1996 թվականին, այնուամենայնիվ, գտավ եռակի շերտագրական նմանություն և առաջարկեց, որ երկու կրատոնները ժամանակին ձևավորել են մայրցամաք, որը նա անվանել է Վաալբարա։ Այս մոդելը հաստատվում է 1998 թվականին Զեգերսի, դե Վիտի և Ուայթի պալեոմագնիսական տվյալներով[4]։ 2,78–2,77 միլիարդ տարի առաջ երկու կրատոնների հինավուրց լայնությունների վերակառուցումները, սակայն, երկիմաստ են։ 1998-ին Ուինգեյթի վերակառուցման ժամանակ նրանք չեն կարողանում համընկնել, բայց դրանք տեղի են ունենում ավելի վերջին վերակառուցումների ժամանակ, օրինակ՝ Սթրիկի, Բլեյքի, Զեգերսի և Ուայթի 2003 թվականի աշխատության[5]։
Այլ գիտնականներ վիճարկում են Վաալբարայի գոյությունը և բացատրում են երկու կրատոնների նմանությունները որպես գլոբալ գործընթացների արդյունք։ Նրանք մատնանշում են, օրինակ, հաստ հրաբխային նստվածքներ այլ կրատոնների վրա, ինչպիսիք են Ամազոնիայի, Սան Ֆրանցիսկոյի և Կառնատակայի կրատոնները[6]։
Զիմգարնը՝ մեկ այլ առաջարկված սուպերկրատոն, որը կազմված էր Զիմբաբվե և Յիլգարն կռատոններից՝ 2,41 միլլիարդ տարի առաջ, տարբերվում է Վաալբարայից։ Զիմգարնը պետք է քայքայվեր շուրջ 2.1-2,0 միլլիարդ տարի առաջ, որպեսզի վերակազմվեր որպես [[Կալահարի]ի] եւ Արեւմտյան Ավստրալիայի (Յիլգարի եւ Պիլբարա) կրատոններ շուրջ 1.95-1.8 միլլիարդ տարի առաջ[7]։
Այսպիսով, Վաալբարան կայուն է մնացել մինչև 1–0,4 միլիարդ մթա և, հետևաբար, ունեցել է կյանքի տևողություն, որը նման է ավելի ուշ գերմայրցամաքների կյանքին, ինչպիսիք են Գոնդվանան և Ռոդինիան[8]։ Որոշ պալեոմագնիսական վերակառուցումներ ցույց են տալիս, որ հնարավոր է Պալեոարխեյան Պրոտո-Վալբարայի գոյությունը, թեև 3,6–3,2 միլիարդ տարի առաջ այս մայրցամաքի գոյությունը չի կարող միանշանակ ապացուցվել[9]։
Վաալբարայի ապացույցները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարավաֆրիկյան Կաապվաալ և Արևմտյան Ավստրալիայի Պիլբարա կրատոնը ունեն նմանատիպ վաղ նախաքեմբրյան ծածկույթի հաջորդականություն[10]։ Կաապվաալի Բարբերտոն գրանիտե-կանաչ քարե տեռանը և Պիլբարայի արևելյան բլոկը վկայում են 3,2-ից 3,5 միլիարդ տարի առաջ չորս մեծ երկնաքարի հարվածների մասին[11]։ Նմանատիպ կանաչ քարե գոտիներ այժմ գտնվում են Կանադայի բարձրագույն կրատոնի եզրերին[12]։
Հարվածի ուժի հետևանքով առաջացած բարձր ջերմաստիճանները միաձուլեցին նստվածքները փոքր ապակե գնդիկների մեջ[13]։ 3,5 միլիարդ տարեկան գնդիկներ գոյություն ունեն Հարավային Աֆրիկայում, և նմանատիպ տարիքի գնդիկներ հայտնաբերվել են Արևմտյան Ավստրալիայում, դրանք ցամաքային ազդեցության ամենահին արտադրանքներն են[14]։ Գնդիկները նման են ածխածնային քոնդրիտների ապակյա խոնդրուլներին (կլորացված հատիկներ), որոնք հանդիպում են ածխածնային հարուստ երկնաքարերում և լուսնային հողերում։
Հատկանշականորեն նման լիտոստրատիգրաֆիկ և քրոնոստրատիգրաֆիկ կառուցվածքային հաջորդականություններ այս երկու կրատոնների միջև նշվել են 3,5-ից 2,7 միլիարդ տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածում[15]։ Կրատոնների երկու ուլտրամաֆիկական համալիրների պալեոմագնիսական տվյալները ցույց են տվել, որ 3870 միլիոն տարի առաջ երկու կրատոնները կարող էին լինել նույն գերմայրցամաքի մի մասը։
Կյանքի ծագումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պիլբարա և Կաապվաալ կրատոնները աշխարհի ամենահին ժայռերից են և պարունակում են լավ պահպանված արխեյան միկրոբրածոներ։ Հորատման միջազգային մի շարք նախագծեր հայտնաբերել են մանրէաբանական կյանքի և ֆոտոսինթեզի հետքեր Արքեյանից և՛ Աֆրիկայում, և՛ Ավստրալիայում[16]։ Վաղ կյանքի ձևերի կողմից ֆոտոսինթեզի ամենահին լայնորեն ընդունված ապացույցը մոլեկուլային բրածոն է, որը հայտնաբերվել է Պիլբարա կրատոնի 2,7 միլիարդ տարեկան թերթաքարերում։ Այս բրածոները մեկնաբանվել են որպես էուկարիոտների և ցիանոբակտերիաների հետքեր, թեև որոշ գիտնականներ պնդում են, որ այդ բիոմարկերները պետք է ավելի ուշ ներթափանցած լինեն այս ժայռերի մեջ և թվագրել են բրածոները 2,15–1,68 միլիարդ տարի առաջ[17]։ Այս ավելի ուշ ժամանակահատվածը համընկնում է մոլեկուլային ժամացույցների վրա հիմնված գնահատականների հետ, որոնք թվագրում են էուկարիոտի վերջին ընդհանուր նախնին 1866–1679 միլիոն տարի առաջ։ Եթե Պիլբարայի բրածոները վաղ էուկարիոտների հետքեր են, ապա դրանք կարող են ներկայացնել խմբեր, որոնք անհետացել են մինչ ժամանակակից խմբերի ի հայտ գալը[18]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Zegers, de Wit & White 1998, Abstract
- ↑ Button 1976, Synopsis, p. 262; for Button's reconstruction see fig. 20f, p. 286
- ↑ de Kock, Evans & Beukes 2009, Introduction, pp. 145–146
- ↑ Zhao et al. 2004, էջեր. 96–98
- ↑ Strik et al. 2003, Implications for the Vaalbara Hypothesis, pp. 19–20, fig. 11
- ↑ Nelson, Trendall & Altermann 1999, Independent development of the Pilbara and Kaapvaal cratons — implications, pp. 186–187
- ↑ Smirnov et al. 2013, Abstract
- ↑ Zegers, de Wit & White 1998, Discussion, pp. 255–257
- ↑ Biggin et al. 2011, էջ. 326
- ↑ de Kock 2008, էջ. VII
- ↑ Byerly et al. 2002, Abstract
- ↑ Nitescu, Cruden & Bailey 2006, Fig. 1, p. 2
- ↑ Erickson 1993, էջ. 27
- ↑ Lowe & Byerly 1986, էջ. 83
- ↑ Zegers & Ocampo 2003
- ↑ Philippot et al. 2009, Abstract; Waldbauer et al. 2009, Conclusions, p. 45
- ↑ Rasmussen et al. 2008, էջ. 1101
- ↑ Parfrey, Lahr, Discussion, p. 13626
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
