Jump to content

Սեխ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սեխ
Սեխ
Սովորական սեխ
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Բույսեր
Բաժին Ծածկասերմեր
Դաս Երկշաքիլավորներ
Կարգ Դդմածաղկավորներ
Ընտանիք Դդմազգիներ
Ցեղ Սեխ
Լատիներեն անվանում
Cucumis melo
Linnaeus, 1753


Դասակարգումը
Վիքիցեղերում


Պատկերներ
Վիքիպահեստում




Սեխ (լատին․՝ Cucumis melo), դդմազգիների ընտանիքի (cucurbitaceae) Cucumis ցեղին պատկանող բոստանային մշակաբույս։ Աչքի է ընկնում յուրահատուկ բուրումնավետությամբ և համով։ Մեծ տեղ է գրավում ժողովրդական սննդում։ Հայտնի է 10 տեսակ։

Սեխի հայրենիքը համարվում է Կենտրոնական Ասիան և Փոքր Ասիան։ Սեխը ջերմա և լուսասեր բույս է, չորադիմացկուն է, աճում է աղի հողերում։ Սեխի պտուղը գնդաձև կամ էլիպսաձև, դեղին, կանաչ, շականակագույն կամ սպիտակ գույնի։ Հասունանում է 2-ից մինչև 6 ամիս ընկած ժամանակահատվածում։

ՀՀ-ում՝ 3 տեսակ՝

  • Սեխ սովորական (M. sativus),
  • Սեխ մանրապտուղ կամ Շամամ (M. dudaim),
  • Սեխ մոլախոտային (M. agrestis

Աճում է հիմնականում Արարատյան դաշտում։ Մշակության մեջ առավել տարածված է մշակովի սեխը։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեխի ծաղիկը

Սեխի ծագման հնագույն օջախներն են համարվում Փոքր Ասիան, Իրանը, Աֆղանստանը և Միջին Ասիայի երկրները։ Հենց այդ երկրներում են ներկայումս կենտրոնացված սեխի հիմնական ենթատեսակները, ինչպես նաև դաշտամոլախոտային կիսամշակովի տեսակները։ Ասիական երկրներից սեխը տարածվել է Եվրոպայում և Ամերիկայում[1]։

Սովորաբար բացատրվում է որպես «ուռճացված, ուռած պտուղը»։

Առաջին հիշատակությունը (լատին․՝ pepones) հայտնաբերվել է Աստվածաշնչում (Թուոց 11:5)։

Վայրի սեխը այժմ չի հանդիպում։ Եվրոպայում սեխի մասին իմացել են Միջին դարերում։ Ռուսաստանում հայտնաբերվել է Վոլգայի տարածաշրջանում բերվել է 15-16-րդ դարերում Կենտրոնական Ասիայից։

Բուսաբանական նկարագիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցողունը կողավոր է, գետնատարած, փռված, ճյուղավորվող, երկարություն' 2-2,5 մ։ Միամյա բույս է. ցողունն հնգակյունանի է, սնամեջ, կոպիտ թավոտությամբ, 1-3 մետր երկարությամբ և առաջ ճյուղավորվող։ Հիմնական ճյուղավորությունները միջինում 3-ից 6-ն են և ավելի։ Երկարացողուն տեսակների ցողունը լինում է 1,5 մետր և ավելի։ Արմատային համակարգը բավականին հզոր, խորը գնացող և առատ ճյուղավորված։ Տերևները պարզ են, խոշոր, երիկամաձև, տերևանութներում կան բեղիկներ սրտաձև կամ հնգանկյուն՝ հինգ խոշոր ջղերով և կոպիտ թավով[1]։ Ծաղիկները բաժանասեռ են (հանդիպում են նաև երկսեռ)։ Արական ծաղիկները փնջերով են՝ տերևանութներում, իգականները՝ մեկական։ Պտուղը բազմասերմ կեղծ հատապտուղ է՝ տարբեր ձևերի (կլոր, ձվաձև, տանձաձև, գլանաձև, տափակ և այլն) և մեծության (200 գ- 16 կգ)։ Պտղի մակերևույթը հարթ է, կողավոր, ցանցապատ, կնճռոտ և այլն, կեղևը՝ սպիտակ, դեղին, կանաչ, դարչնագույն, նարնջագույն և այլն։ Պտղամիսը սպիտակ է, կանաչավուն, կարմրավարդագույն, նարնջագույն։

Կիրառություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կտրատված սեխն ափսեի մեջ

Հիմնականում օգտագործվում է թարմ վիճակում, որպես քաղցր, բուրավետ և հյութալի սննդատեսակ։ Շաքարի քանակը սեխում կախված է ենթատեսակից և կարող է հասնել 3,6-ից մինչև 14 %-ի Բացի թարմ գործածությունից, սեխը մեծապես օգտագործվում է նաև մուրաբաների, ցուկատների, կոմպոտների, չրերի և թանձրուկի (մեղր) արտադրության մեջ, իսկ սերմերը ծեծած վիճակում նույնիսկ օգտագործում են որոշ կերակուրների մեջ[1]։

Պտուղն օգտագործվում է թարմ և վերամշակված (մուրաբա, մարմելադ, պովիդլո, չիր, շաքարաչիր, մեղր)։ ՀՀ-ում մշակվում են Շալախ (վաղահաս), Սնեյվազ (միջահաս), Մասիս 2 (միջին ուշահաս) և այլ սորտեր։

Ճապոնական «միդորի» կոչվող լիկյորում օգտագործվում է սեխի համային հավելում[2]։

Քիմիական կազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սեխերն հարուստ են կալիումով, ինչպես նաև A և C վիտամիններով, պարունակում է շաքար (16-18 % և. ավելի), վիտամին C (մինչև 60 մգ %), կարոտին (A-նախավիտամին), պեկտինային նյութեր, հանքային աղեր և այլն[3]։

Ըստ The Plant List տվյալների Cucumis melo L. տեսակի հոմանիշները մտնում են հետևյալ անվանումները[4].

Տարատեսակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. 1,0 1,1 1,2 Անդրեաս Մելիքյան, «Բանջարաբուծություն» Երևան, 2005, էջ 247-250
  2. «Միդորի» պաշտոնական կայք
  3. «Սեխերի սննդարարության մասին փաստեր»
  4. Cucumis melo L. Արխիվացված 2012-08-29 Wayback Machine на сайте The Plant List Արխիվացված 2019-05-23 Wayback Machine

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընթերցե՛ք «սեխ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։
Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սեխ» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սեխ» հոդվածին։