Բաքու

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Jump to navigation Jump to search
Մայրաքաղաք
Բաքու
Bakı
Դրոշ Զինանշան
Baku fahne.png Baku seal.PNG

Montage of Baku 2019.jpg
Կոորդինատներ: 40°23′43″ հս․ լ. 49°52′56″ ավ. ե. / 40.39528° հս․. լ. 49.88222° ավ. ե. / 40.39528; 49.88222
ԵրկիրԱդրբեջան Ադրբեջան
Ներքին բաժանում12 շրջան
ՔաղաքապետՀաջիբալա Աբութալիբով
Հիմնադրված է1-ին դար թ.
Առաջին հիշատակում5 դար
Այլ անվանումներԲագու
Մակերես2 130 կմ²
ԲԾՄ12 մ
Պաշտոնական լեզուադրբեջաներեն
Բնակչություն2 204 200[1] մարդ (2015)
Խտություն958 մարդ/կմ²
Ագլոմերացիա2 320
Ազգային կազմադրբեջանցիներ (90.3%), ռուսներ, լեզգիներ, հրեաներ և այլն
Կրոնական կազմիսլամ, քրիստոնեություն, հուդայականություն
Տեղաբնականունբաքվեցի
Ժամային գոտիUTC+4, ամառը UTC+5
Հեռախոսային կոդ+994 12
Փոստային ինդեքսAZ1000
Փոստային ինդեքսներAZ1000
Ավտոմոբիլային կոդ10 AZ 90 AZ
Պաշտոնական կայքbakucity.az
##Բաքու (Ադրբեջան)
Red pog.png

Բաքու[2] (ադրբ.՝ Bakı, Baraca/պարս․՝ باراکا, Pakovanհայ․՝ Պակովան[1]), Ադրբեջանի մայրաքաղաքը։ Գտնվում է Ապշերոնյան թերակղզու հարավային մասում։ Խոշորագույն արդյունաբերական, տնտեսական և գիտա-տեխնիկական կենտրոն Հարավային Կովկասում, ինչպես նաև Կասպից ծովի ամենամեծ նավահանգիստը և Կովկասի ամենամեծ քաղաքը[3][4]։

Բնական պաշարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաքվի ընդերքը հարուստ է նավթով, բնական գազով, կրաքարերով, զարգացած են նավթի և գազի արդյունահանումը, նավթաքիմիական, քիմիական, շինանյութերի, թեթև և սննդի արդյունաբերությունները, մեքենաշինությունը (նավթասարքավորումների արտադրություն, սարքաշինություն, էլեկտրոնիկա և ռադիոտեխնիկա, նավանորոգում և այլն)։

Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաքվում գործում են Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիան, 11 բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ (այդ թվում՝ 3 համալսարան), 7 թատրոն, մետրոպոլիտեն (1967 թվականից), շուրջ 30 թանգարան՝ արվեստի, գորգերի, ժողովրդական կիրառական արվեստի և այլն։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաքուն 1540 թվականին գրավել է Սեֆյան Պարսկաստանը, 1580-ական թվականներին՝ Օսմանյան կայսրությունը։ 1747 թվականին Բաքուն դարձել է Բաքվի խանության կենտրոնը։ Ռուս-պարսկական պատերազմի (1804–1813 թվականներին) ժամանակ՝ 1806 թվականին, Բաքուն միացվել է Ռուսաստանին։ Խորհրդային իշխանության տարիներին՝ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության, 1991 թվականից Ադրբեջանի Հանրապետության մայրաքաղաքն է։ Բաքվի պատմական մասից պահպանվել են Ամրոցը կամ Իչերիշահերը (պետական ճարտարապետական ինստիտուտ-արգելոց է), Շիրվանշահերի պալատը (15-րդ դար), Սընըղ Կալա մզկիթը (11-րդ դար), Բաիլովյան քարերը (13-րդ դար), Կըզ Կալասին (Կույսի աշտարակը, 13-րդ դար) և այլն։

Մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաքուն անցյալում եղել է նաև հայ մշակույթի կենտրոն։ 500 թվականին Արցախի հայոց Վաչագան Բարեպաշտ թագավորը քաղաքում կառուցել է հայկական առաջին եկեղեցին։ 19-րդ դարում Բաքվի բնակչության մեկ քառորդը հայ էր, որոնք էլ ակտիվորեն մասնակցել են քաղաքի տնտեսական, հասարակական և մշակութային կյանքին։ Բաքվի նավթահանքերի զգալի մասը պատկանում էր հայ նավթարդյունաբերողներին Ալեքսանդր Մանթաշյան, Ստեփան Լիանոզով, Պավել (Պողոս) Ղուկասով, Եսայի Փիթոև և ուրիշներ, ովքեր ունեին նավթի սեփական փոխադրամիջոցներ (այդ թվում՝ ծովային)։ Հայերը նշանակալի դեր են խաղացել նաև ձկնարդյունաբերության, ծխախոտագործության, գինեգործության բնագավառներում։ Բաքվի առաջին բանկերի հիմնադիրները նույնպես հայեր էին։

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1863–1869 թվականներին հայերը Բաքվում կառուցել են Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ 1895 թվականին օծվել է քաղաքի հայկական գերեզմանատան մատուռ-եկեղեցին, 1911 թվականին՝ Սուրբ Թադեոս և Սուրբ Բարդուղիմեոս եկեղեցին։ Առաջին հայկական դպրոցը Բաքվում բացվել է 1860 թվականին, և արդեն 19-րդ դարի վերջին այդտեղ գործում էր 12 դպրոց, իսկ 1930–1950-ական թվականներին հայկական միջնակարգ դպրոցների թիվը հասել էր 80-ի։ Այդ տարիներին գործում էին նաև մանկավարժական տեխնիկումը, հայկական ֆակուլտետներ՝ Բաքվի համալսարանում և մանկավարժական ինստիտուտում։ Հայ ճարտարապետները (Գաբրիել Տեր-Միքելյան, Վարդան Սարգսյան, Հ. Տեր-Հովհաննիսյան և ուրիշներ) և շինարարները գործուն մասնակցություն են ունեցել Բաքվի կառուցապատմանը։ 1980-ական թվականների վերջերին Բաքվում բնակվել է շուրջ 300 հազար հայ։ Վերջին հայկական դպրոցը փակվել է 1983 թվականին։ 1990 թվականի հունվարի 13–19-ը Բաքվում կազմակերպված հայերի ջարդերից հետո հայերը հարկադրաբար հեռացել են քաղաքից։

Թատրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայ թատերական կյանքը Բաքվում սկզբնավորվել է 1870 թվականին, բացվել է հայկական թատրոն (որպես պետական թատրոն գործել է 1939–1949 թվականներին)։ Բաքվում գործել են նաև երաժշտական անսամբլներ, գրադարան-ընթերցարաններ, ակումբներ։ Տարբեր տարիների Բաքվի հայ թատերական կյանքը ղեկավարել են Հովհաննես Աբելյանը, Հովհաննես Զարիֆյանը, Հովսեփ Ոսկանյանը, Լևոն Երամյանը, Ժասմենը, Արշակ Հարությունյանը և ուրիշներ։ Այստեղ գործել են նաև տպարաններ, հրատարակվել հայերեն պարբերականներ («Հայկական աշխարհ», «Օրեր», «Շեփոր», «Առավոտ», «Թատրոն և երաժշտություն», «Նոր խոսք» և այլն), դասագրքեր, գրականություն։ 1890-ական թվականների կեսերին Բաքվում գործել է «Օջախ» գրական խմբակը, 1910–1917 թվականներին՝ Հայ գրողների ընկերություններ, որոնց աշխատանքներին մասնակցել են Ղազարոս Աղայանը և Հովհաննես Թումանյանը։ Բաքվի մշակութային կյանքում նշանակալի դեր են խաղացել հայ կոմպոզիտորներ Քրիստափոր Կարա-Մուրզան, Մակար Եկմալյանը, Կոմիտասը, Անտոն Մայիլյանը և ուրիշներ։

Ժողովրդագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարի Ադրբեջանցիներ % Ռուսներ % Հայեր % Հրեաներ % Այլ % Ընդամենը
1886[5] 37,530 43.3 21,390 24.7 24,490 28.3 391 0.5 2,810 3.2 86,611
1897[6] 40,341 36 37,399 33.4 19,099 17.1 3,369 3 11,696 10.5 111,904
1926[7] 118,737 26.2 167,373 36.9 76,656 16.9 19,589 4.3 70,978 15.7 453,333
1939[8] 215,482 27.4 343,064 43.6 118,650 15.1 31,050 3.9 79,377 10.1 787,623
1959[9] 211,372 32.9 223,242 34.7 137,111 21.3 24,057 3.7 56,725 8.7 652,507
1970[10] 586,052 46.3 351,090 27.7 207,464 16.4 29,716 2.3 88,193 6.9 1,262,515
1979[11] 530,556 52.4 229,873 22.7 167,226 16.5 22,916 2.3 62,865 6.2 1,013,436
1999[12] 1,574,252 88 119,371 6.7 378 0.02 5,164 0.3 89,689 5 1,788,854
2009[13] 1,848,107 90.3 108,525 5.3 104 0.005 6,056 0.6 83,023 4.1 2,045,815
Տարի Բնակչություն
1897 111 904 մարդ [14]
1926 446 832 մարդ [15]
1939 543 939 մարդ [16]
Տարի Բնակչություն
1959 642 507 մարդ [17]
1970 851 547 մարդ [18]
1979 1 021 969 մարդ [19]
Տարի Բնակչություն
1989 1 150 055 մարդ [20]
2012 2 122 300 մարդ
2014 2 181 800 մարդ
Տարի Բնակչություն
2018 2 262 600 մարդ


Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաքուն գտնվում է բարեխառն գոտում՝ ցամաքային կլիմային բնորոշ հատկանիշերով։ Դրա շնորհիվ այստեղ պարզ արտահայտվում են տարվա բոլոր չորս եղանակները։ Ձմեռները զով են, երբեմն՝ ցուրտ և ձնառատ։ Ամռանը հիմնականում շոգ է, չորային։ Կլիման կիսաչոր է (Köppen կլիմայի դասակարգում։ BSk)։ Տեղումների հիմնական մասը գալիս է, գարնանը, աշնանը և ձմռանը։ Լինում են ուժեղ քամիներ ամբողջ տարվա ընթացքում։ Բնական լանդշաֆտները չոր տափաստաններ են։

Բաքուի կլիմայական տվյալները
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ Տարի
Միջին բարձր °C (°F) 6.6
(43.9) 		6.3
(43.3) 		9.8
(49.6) 		16.4
(61.5) 		22.1
(71.8) 		27.3
(81.1) 		30.6
(87.1) 		29.7
(85.5) 		25.6
(78.1) 		19.6
(67.3) 		13.5
(56.3) 		9.7
(49.5) 		18.1
(64.6)
Միջին օրական °C (°F) 4.4
(39.9) 		4.2
(39.6) 		7.0
(44.6) 		12.9
(55.2) 		18.5
(65.3) 		23.5
(74.3) 		26.4
(79.5) 		26.3
(79.3) 		22.5
(72.5) 		16.6
(61.9) 		11.2
(52.2) 		7.3
(45.1) 		15.1
(59.2)
Միջին ցածր °C (°F) 2.1
(35.8) 		2.0
(35.6) 		4.2
(39.6) 		9.4
(48.9) 		14.9
(58.8) 		19.7
(67.5) 		22.2
(72) 		22.9
(73.2) 		19.4
(66.9) 		13.6
(56.5) 		8.8
(47.8) 		4.8
(40.6) 		12.0
(53.6)
Տեղումներ մմ (դյույմ) 21
(0.83) 		20
(0.79) 		21
(0.83) 		18
(0.71) 		18
(0.71) 		8
(0.31) 		2
(0.08) 		6
(0.24) 		15
(0.59) 		25
(0.98) 		30
(1.18) 		26
(1.02) 		210
(8.27)
Միջ. տեղումների օրեր (≥ 0.1 mm) 6 6 5 4 3 2 1 2 2 6 6 6 49
Միջ. ձնառատ օրեր (≥ 1 cm) 4 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 10
Միջին ամսական արևային ժամ 89.9 89.0 124.0 195.0 257.3 294.0 313.1 282.1 222.0 145.7 93.0 102.3 2207,4
Աղբյուր #1: World Meteorological Organisation (UN),[21] Hong Kong Observatory[22] for data of sunshine hours
Աղբյուր #2: Meoweather (Snowy days)[23]

Հայերը Բաքվում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Հայերը Բաքվում

Հայկական դպրոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայկական դպրոցները մինչև ԽՍՀՄ կազմավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԽՍՀՄ շրջանի հայկական դպրոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հայկական Հանրագիտարան

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ (ադրբ.) Bölmə 2: Demoqrafik göstəricilər, səhifə 89. // Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015 (statistik məcmuə). Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə. ISBN 5-86874-232-9
  2. ↑ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտե, «Գեոդեզիա եւ քարտեզագրություն» ՊՈԱԿ (2012)։ Աշխարհի պետությունների եւ տարածքների համառոտ տեղեկատու-բառարան։ Երևան: «Գեոդեզիա եւ քարտեզագրություն» ՊՈԱԿ։ էջ 5։ ISBN 978-99941-2-663-7 
  3. ↑ Столица Азербайджана Баку — самый большой город на Кавказе и крупнейший порт на Каспийском море
  4. ↑ Азербайджан
  5. ↑ (ռուս.) Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 года, г. Тифлис, 1893
  6. ↑ (ռուս.) Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. — г. Баку
  7. ↑ (ռուս.) Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929
  8. ↑ Soviet 1939 census
  9. ↑ Soviet 1959 census
  10. ↑ Soviet 1970 census
  11. ↑ Soviet 1979 census
  12. ↑ (անգլ.) Ethnic composition of Azerbaijan 1999
  13. ↑ (անգլ.) Ethnic composition of Azerbaijan 2009
  14. ↑ Russian Empire Census
  15. ↑ First All-Union Census of the Soviet Union
  16. ↑ 1939 Soviet Census
  17. ↑ 1959 Soviet Census
  18. ↑ Soviet Census
  19. ↑ Перепись населения СССР (1979)
  20. ↑ Перепись населения СССР (1989)
  21. ↑ «World Weather Information Service» 
  22. ↑ "Climatological Information for Baku, Azerbaijan" – Hong Kong Observatory
  23. ↑ «Baku, Azerbaijan»։ Meoweather։ Վերցված է փետրվարի 25, 2013 

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բաքու&oldid=7268228» էջից