Բաքու

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բաքու
Bakı
Զինանշան
Զինանշան
Baku Montage 1.jpg
40°21′00″ հս. լ. 49°50′00″ ավ. ե. / 40.35° հս. լ. 49.833333° աե. ե.
Երկիր Ադրբեջան Ադրբեջան
Ներքին բաժանում 11 շրջան
Քաղաքապետ Հաջիբալա Աբութալիբով
Այլ անվանումներ Բագու
Մակերես 2 130 կմ²
ԲԾՄ 12 մ
Խոսվող լեզուներ ադրբեջաներեն
Բնակչություն 2 045 815[1] մարդ (2009)
Խտություն 900 մարդ/կմ²
Ազգային կազմ ադրբեջանցիներ (90.3%), ռուսներ, հրեաներ, հրեաներ
Կրոնական կազմ իսլամ, քրիստոնեություն, հուդայականություն
Տեղաբնականուն բաքվեցի
Ժամային գոտի UTC+4, ամառը UTC+5
Հեռախոսային կոդ +994 12
Փոստային ինդեքս AZ1000
Ավտոմոբիլային կոդ 10 AZ 90 AZ
Պաշտոնական կայք www.bakucity.az
##Բաքու (Ադրբեջան)
Red pog.png

Բաքու[2] (ադրբ.՝ Bakı), Ադրբեջանի մայրաքաղաքը։ Գտնվում է Ապշերոնյան թերակղզու հարավային մասում։ Ծովային նավահանգիստ է և երկաթուղային հանգույց։

Բնական պաշարներ[խմբագրել]

Բաքվի ընդերքը հարուստ է նավթով, բնական գազով, կրաքարերով, զարգացած են նավթի և գազի արդյունահանումը, նավթաքիմիական, քիմիական, շինանյութերի, թեթև և սննդի արդյունաբերությունները, մեքենաշինությունը (նավթասարքավորումների արտադրություն, սարքաշինություն, էլեկտրոնիկա և ռադիոտեխնիկա, նավանորոգում և այլն)։

Կրթություն[խմբագրել]

Բաքվում գործում են Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիան, 11 բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ (այդ թվում՝ 3 համալսարան), 7 թատրոն, մետրոպոլիտեն (1967 թվականից), շուրջ 30 թանգարան՝ արվեստի, գորգերի, ժողովրդական կիրառական արվեստի և այլն։

Պատմություն[խմբագրել]

Բաքուն 1540 թվականին գրավել է Սեֆյան Պարսկաստանը, 1580-ական թվականներին՝ Օսմանյան կայսրությունը։ 1747 թվականին Բաքուն դարձել է Բաքվի խանության կենտրոնը։ Ռուս-պարսկական պատերազմի (1804–1813 թվականներին) ժամանակ՝ 1806 թվականին, Բաքուն միացվել է Ռուսաստանին։ Խորհրդային իշխանության տարիներին՝ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության, 1991 թվականից Ադրբեջանի Հանրապետության մայրաքաղաքն է։ Բաքվի պատմական մասից պահպանվել են Ամրոցը կամ Իչերիշահերը (պետական ճարտարապետական ինստիտուտ-արգելոց է), Շիրվանշահերի պալատը (15-րդ դար), Սընըղ Կալա մզկիթը (11-րդ դար), Բաիլովյան քարերը (13-րդ դար), Կըզ Կալասին (Կույսի աշտարակը, 13-րդ դար) և այլն։

Մշակույթը[խմբագրել]

Բաքուն անցյալում եղել է նաև հայ մշակույթի կենտրոն։ 500 թվականին Արցախի հայոց Վաչագան Բարեպաշտ թագավորը քաղաքում կառուցել է հայկական առաջին եկեղեցին։ 19-րդ դարում Բաքվի բնակչության մեկ քառորդը հայ էր, որոնք էլ ակտիվորեն մասնակցել են քաղաքի տնտեսական, հասարակական և մշակութային կյանքին։ Բաքվի նավթահանքերի զգալի մասը պատկանում էր հայ նավթարդյունաբերողներին Ալեքսանդր Մանթաշյան, Ստեփան Լիանոզով, Պավել (Պողոս) Ղուկասով, Եսայի Փիթոև և ուրիշներ, ովքեր ունեին նավթի սեփական փոխադրամիջոցներ (այդ թվում՝ ծովային)։ Հայերը նշանակալի դեր են խաղացել նաև ձկնարդյունաբերության, ծխախոտագործության, գինեգործության բնագավառներում։ Բաքվի առաջին բանկերի հիմնադիրները նույնպես հայեր էին։

Ճարտարապետություն[խմբագրել]

1863–1869 թվականներին հայերը Բաքվում կառուցել են Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ 1895 թվականին օծվել է քաղաքի հայկական գերեզմանատան մատուռ-եկեղեցին, 1911 թվականին՝ Սուրբ Թադեոս և Սուրբ Բարդուղիմեոս եկեղեցին։ Առաջին հայկական դպրոցը Բաքվում բացվել է 1860 թվականին, և արդեն 19-րդ դարի վերջին այդտեղ գործում էր 12 դպրոց, իսկ 1930–1950-ական թվականներին հայկական միջնակարգ դպրոցների թիվը հասել էր 80-ի։ Այդ տարիներին գործում էին նաև մանկավարժական տեխնիկումը, հայկական ֆակուլտետներ՝ Բաքվի համալսարանում և մանկավարժական ինստիտուտում։Հայ ճարտարապետները (Գաբրիել Տեր-Միքելյան, Վարդան Սարգսյան, Հ. Տեր-Հովհաննիսյան և ուրիշներ) և շինարարները գործուն մասնակցություն են ունեցել Բաքվի կառուցապատմանը։ 1980-ական թվականների վերջերին Բաքվում բնակվել է շուրջ 300 հազար հայ։ Վերջին հայկական դպրոցը փակվել է 1983 թվականին։ 1990 թվականի հունվարի 13–19-ը Բաքվում կազմակերպված հայերի ջարդերից հետո հայերը հարկադրաբար հեռացել են քաղաքից։

Թատրոն[խմբագրել]

Հայ թատերական կյանքը Բաքվում սկզբնավորվել է 1870 թվականին, բացվել է հայկական թատրոն (որպես պետական թատրոն գործել է 1939–1949 թվակններին)։ Բաքվում գործել են նաև երաժշտական անսամբլներ, գրադարան-ընթերցարաններ, ակումբներ։ Տարբեր տարիների Բաքվի հայ թատերական կյանքը ղեկավարել են Հովհաննես Աբելյանը, Հովհաննես Զարիֆյանը, Հովսեփ Ոսկանյանը, Լևոն Երամյանը, Ժասմենը, Արշակ Հարությունյանը և ուրիշներ։ Այստեղ գործել են նաև տպարաններ, հրատարակվել հայերեն պարբերականներ («Հայկական աշխարհ», «Օրեր», «Շեփոր», «Առավոտ», «Թատրոն և երաժշտություն», «Նոր խոսք» և այլն), դասագրքեր, գրականություն։ 1890-ական թվականների կեսերին Բաքվում գործել է «Օջախ» գրական խմբակը, 1910–1917 թվականներին՝ Հայ գրողների ընկերություններ, որոնց աշխատանքներին մասնակցել են Ղազարոս Աղայանը և Հովհաննես Թումանյանը։ Բաքվի մշակութային կյանքում նշանակալի դեր են խաղացել հայ կոմպոզիտորներ Քրիստափոր Կարա-Մուրզան, Մակար Եկմալյանը, Կոմիտասը, Անտոն Մայիլյանը և ուրիշներ։

Ժողովրդագրություն[խմբագրել]

Տարի Ադրբեջանցիներ  % Ռուսներ  % Հայեր  % Հրեաներ  % Այլ  % Ընդամենը
1886[3] 37,530 43.3 21,390 24.7 24,490 28.3 391 0.5 2,810 3.2 86,611
1897[4] 40,341 36 37,399 33.4 19,099 17.1 3,369 3 11,696 10.5 111,904
1926[5] 118,737 26.2 167,373 36.9 76,656 16.9 19,589 4.3 70,978 15.7 453,333
1939[6] 215,482 27.4 343,064 43.6 118,650 15.1 31,050 3.9 79,377 10.1 787,623
1959[7] 211,372 32.9 223,242 34.7 137,111 21.3 24,057 3.7 56,725 8.7 652,507
1970[8] 586,052 46.3 351,090 27.7 207,464 16.4 29,716 2.3 88,193 6.9 1,262,515
1979[9] 530,556 52.4 229,873 22.7 167,226 16.5 22,916 2.3 62,865 6.2 1,013,436
1999[10] 1,574,252 88 119,371 6.7 378 0.02 5,164 0.3 89,689 5 1,788,854
2009[11] 1,848,107 90.3 108,525 5.3 104 0.005 6,056 0.6 83,023 4.1 2,045,815

Կլիմա[խմբագրել]

Բաքուն գտնվում է բարեխառն գոտում՝ ցամաքային կլիմային բնորոշ հատկանիշերով։ Դրա շնորհիվ այստեղ պարզ արտահայտվում են տարվա բոլոր չորս եղանակները։ Ձմեռները զով են, երբեմն՝ ցուրտ և ձնառատ։ Ամռանը հիմնականում շոգ է, չորային։ Կլիման կիսաչոր է (Köppen կլիմայի դասակարգում: BSk)։ Տեղումների հիմնական մասը գալիս է, գարնանը, աշնանը և ձմռանը։ Լինում են ուժեղ քամիներ ամբողջ տարվա ընթացքում: Բնական լանդշաֆտները չոր տափաստաններ են։

Nuvola apps kweather.svg Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Բաքու
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ տարին
միջին առավելագույնը (°C) 6,6 6,3 9,8 16,4 22,1 27,3 30,6 29,7 25,6 19,6 13,5 9,7 18,1
միջին ջերմաստիճանը (°C) 4,4 4,2 7,0 12,9 18,5 23,5 26,4 26,3 22,5 16,6 11,2 6,07 15,1
միջին նվազագույնը (°C) 2,1 2,0 4,2 9,4 14,9 19,7 22,2 22,9 19,4 13,6 8,8 4,8 12,0
տեղումների քանակը (մմ) 21 20 21 18 18 8 2 6 15 25 30 26 210
Աղբյուր՝ Համաշխարհային օդերևութաբանական կազմակերպություն (ՄԱԿ),[12]

Հայերը Բաքվում[խմբագրել]

    1rightarrow.png Հիմնական հոդված՝ Հայերը Բաքվում

Հայկական դպրոցներ[խմբագրել]

Հայկական դպրոցները մինչև ԽՍՀՄ կազմավորումը[խմբագրել]
ԽՍՀՄ շրջանի հայկական դպրոցներ[խմբագրել]

Աղբյուրներ[խմբագրել]

  • Հայկական Հանրագիտարան

Արտաքին հղումներ[խմբագրել]

Ադրբեջան Սա Ադրբեջանի մասին անավարտ հոդված է։ Դուք կարող եք օգնել Վիքիպեդիային՝ ուղղելով և լրացնելով այն։


Ասիական երկրների մայրաքաղաքներ

Աբու Դաբի · Ամման · Անկարա · Աշխաբադ · Աստանա · Բաղդադ · Բանգկոկ · Բանդար Սերի Բեգավան · Բաքու · Բեյրութ · Բիշքեկ · Դամասկոս · Դաքքա · Դիլի · Դոհա · Դուշանբե · Երևան · Էլ Քուվեյթ · Էր Ռիադ · Թբիլիսի · Թեհրան · Թհիմփհու · Իսլամաբադ · Կատմանդու · Կուալա Լումպուր · Հանոյ · Մալե · Մանամա · Մանիլա · Մասկատ · Մոսկվա · Նայպիդո · Նիկոսիա · Նյու Դելի · Շրի Ջայավարդենեպուրա Կոտտե · Պեկին · Պնոմպեն · Ջակարտա · Սանաա · Սեուլ · Սինգապուր · Վիենտյան · Տաշքենդ · Տոկիո · Ուլան Բատոր · Փխենյան · Քաբուլ
  1. ↑ (ադրբ.) Bakı şəhəri - Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi
  2. ↑ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտե, «Գեոդեզիա եւ քարտեզագրություն» ՊՈԱԿ (2012)։ Աշխարհի պետությունների եւ տարածքների համառոտ տեղեկատու-բառարան։ Երևան: «Գեոդեզիա եւ քարտեզագրություն» ՊՈԱԿ, 5։ ISBN 978-99941-2-663-7։ 
  3. ↑ (ռուսերեն) Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 года, г. Тифлис, 1893
  4. ↑ (ռուսերեն) Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. — г. Баку
  5. ↑ (ռուսերեն) Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929
  6. ↑ Soviet 1939 census
  7. ↑ Soviet 1959 census
  8. ↑ Soviet 1970 census
  9. ↑ Soviet 1979 census
  10. ↑ (անգլերեն) Ethnic composition of Azerbaijan 1999
  11. ↑ (անգլերեն) Ethnic composition of Azerbaijan 2009
  12. ↑ «World Weather Information Service»։ http://worldweather.wmo.int/007/c00018.htm։ 
Ստացված է «http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բաքու&oldid=2761985» էջից