Բեռն
| Կոմունա | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Բեռն | |||||
Bern Haista paska = | |||||
| |||||
 | |||||
| Երկիր |  Շվեյցարիա | ||||
| Կանտոն | Բեռն կանտոն | ||||
| Ներքին բաժանում | Breitenrain-Lorraine?[1], Bümpliz-Oberbottigen?[1], inner city?[1], Kirchenfeld-Schosshalde?[1], Länggasse-Felsenau?[1] և Mattenhof-Weissenbühl?[1] | ||||
| Հիմնադրված է | 1191 թ. | ||||
| Մակերես | 51,60 կմ² | ||||
| ԲԾՄ | 542 մ | ||||
| Պաշտոնական լեզու | Գերմաներեն | ||||
| Բնակչություն | 128 345 մարդ (2007) | ||||
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնեաներ | ||||
| Տեղաբնականուն | բեռնցի | ||||
| Ժամային գոտի | UTC+1 | ||||
| Հեռախոսային կոդ | 031 | ||||
| Փոստային ինդեքս | 3000-3030 | ||||
| Փոստային ինդեքսներ | 3000, 3012, 3001, 3003, 3004, 3005, 3006, 3007, 3008, 3010, 3011, 3013, 3014, 3015, 3018 և 3019 | ||||
| Ավտոմոբիլային կոդ | BE | ||||
| Պաշտոնական կոդ | 0351 | ||||
| Պաշտոնական կայք | bern.ch (գերմ.) | ||||
| |||||
Բեռն (գերմ.՝ Bern, ֆր.՝ Berne, իտալերեն՝ Berna, ռոմանշ.՝ Berna), Շվեյցարիայի փաստացի մայրաքաղաքը, որին շվեյցարացիներն անվանում են «դաշնային քաղաք». գերմաներեն՝ Bundesstadt, ֆրանսերեն՝ ville fédérale, իտալերեն՝ città federale[2][note 1]: 2019 թվականի տվյալներով ունենալով շուրջ 140,000 բնակիչ՝ Բեռնը այդ ցուցանիշով զբաղեցնում է հինգերորդ տեղը Շվեյցարիայում[3], իսկ Բեռնի ագլոմերացիան, որ ներառում է 36 համայնք, 2014 թվականին ուներ 406,900 բնակիչ[4]։ 2000 թվականին մետրոպոլիսային տարածքում ապրում էր մոտավորապես 660,000 մարդ[5]։
1983 թվականին Բեռնի հին քաղաքամասն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում[6]։ Բեռնը նաև նույնանուն կանտոնի վարչական կենտրոնն է։ Բնակչության մեծամասնությունը խոսում է գերմաներեն։
Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեռնի անվանման ստուգաբանությունը անորոշ է։ Ըստ տեղական լեգենդի վրա հիմնված ժողովրդական ստուգաբանության՝ Berchtold(Բերչթոլդ) V -ը՝ Zähringen-ի դուքսը, Բեռնի հիմնադիրը, խոստացել էր անվանել քաղաքը որսի ժամանակ իրեն հադիպած առաջին կենդանու անունով, որը և արջն էր։ Երկար ժամանակ քննարկվում էր, որ քաղաքը անվանվել էր իտալական Վերոնա քաղաքի անունով, որը ժամանակին միջնադարյան գերմաներենով հայտնի էր որպես Բեռն։ Որպես 1980 թվականին Բեռնի ցինկի սալիկի հայտնաբերման արդյունք հիմա ավելի տարածված է մտածել, որ քաղաքի անվանումը ծագում է արդեն գոյություն ունեցող կելտական տեղանվան անունից՝ berna («ճեղքվածք»)։ Արջը Բեռնի զինանշանի և զինվորական համազգեստի խորհրդանիշ կենդանին է 1920-ականներից։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վաղ պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չկա հնագիտական ապացույց, որը կմատնանշի քաղաքի կենտրոնում բնակեցման մասին դեռևս 12րդ-դարից։ Հին ժամանակներում կելտական քաղաք-ամրոց կար Բեռնի հյուսիսում կանգնած դեռ մթա 2րդ դարից, որը 12 քաղաք-ամրոցներից էր Կեսարի կողմից նշված։ Հռոմեական դարաշրջանի ընթացքում այնտեղ էր գտնվում նայև Գալա-Հռոմեական դաշինքը։ Բեռնի ցինկե սալիկի անունը Brenodor(Բրենոյի կացարան) է։ Միջնադարում կար կացարան Bümpliz-ում, որը հիմա Բեռնի մի թաղամաս է, 4 կմ հեռավորության վրա միջնադարյան քաղաքից։
Միջնադարյան քաղաքը հիմնադրել է Zähringer իշխանական ընտանիքը, որը եկավ իշխանության Վերին Բուրգունդիում 12րդ դարում։ Հենվելով 14րդ դարի պատմագրության վրա Բեռնը հիմնադրվել է 1191 թ-ին Berchtold(Բերչթոլդ) V -ի՝ Zähringen-ի դուքսի կողմից։
Երբ 1218 թ-ին Բերչթոլդը մահացավ, չթողնելով ժառանգորդ, Բեռնը դարձավ ազատ կայսերական քաղաք։
Հին Շվեյցարական համադաշնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1353-ին Բեռնը մտավ շվեյցարական համադաշնություն, դառնալով «ութ կանտոններից» մեկը 1353 - ից մինչև 1481-ը ձևավորման շրջանում։ Բեռնը նվաճվել է Արգուի(1415 թ) և Վոյի (1536) կողմից։ Բեռնը դառնում է ամենամեծ քաղաքը Ալպերի հյուսիսում 18 - րդ դարում, հիմնականում բաղկացած Բեռնի կանտոնից և Վոյի կանտոնից.
Քաղաքը աճել է Արե գետի կողմից ստեղծված թերակղզու արևմուտքի ուղղությամբ։ Սկզբում Zytglogge աշտարակը խորհրդանշում էր քաղաքի արևմտյան սահմանը 1191-1256 թթ-ին։ Երեսնամյա պատերազմի ժամանակ ստեղծվեցին 2 ամրություններ, այսպես կոչված մեծ և փոքր Schanze(խրամատ), կառուցվել էին պաշտպանելու համար թերակղզու ամբողջ տարածքը։
1405ի մեծ հրդեհից հետո փայտե շինությունները աստիճանաբար փոխարինվեցին կիսափայտե, իսկ ավելի ուշ նաև ավազաքար շենքերի, որոնք էլ պետք է բնութագրեին Հին Քաղաքը։ Չնայած ժանտախտի համաճարակի ալիքին, որը տարածվեց Եվրոպայում 14րդ դարում, քաղաքը շարունակում էր աճել պայմանավորված հարևան տարածքներից ներգաղթով։
Ժամանակակից պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեռնը գրավվել է ֆրանսիական զորէերի կողմից 1798 թ-ին ֆրանսիական հեղափոխական պատերազմների ժամանակ, երբ այն զրկված էր իր տարածքների մի մասից։ 1814 թ-ին Վիաննայի կոնգրեսից հետո հետ վերադարձվեցին Բեռնական Յուրան ր Բեռնը կրկին դարձավ համադաշնության մեծագույն կանտոնը մինչև Յուրայի կանտոնի անջատումը 1979 թ-ին։ 1848 թ-ին Բեռնը դարձավ նոր Շվեյցարական դաշնային պետության դաշանյին քաղաք։ Մի շարք Սոցիալիստական առաջին և երկրորդ միջազգային կառույցների համագումարներ են կայացել Բեռնում, հատկապես Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, երբ Շվեյցարիան եղել է չեզոք։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեռնը գտնվում է Շվեյցարիայի սարահարթի Բեռնի կանտոնում, Շվեյցարիայի կենտրոնից քիչ արևմուտք և Բեռնյան Ալպերից 20 կմ դեպի հյուսիս. Բեռնի շրջակայքը ստեղծվել է Սառցե շրջանի սառցե բեկորներից. Բեռնին ամենամոտ 2 լեռներն են Gurten-ը, որի բարձրությունը 864մ է և Bantiger-ը, որի բարձրությունը 947մ է։
Քաղաքը ի սկզբանե կառուցվել է լեռնոտ թերակղզում շրջապատված Արե գետով, բայց դուրս եկավ բնական սահմաններից մոտ 19 - րդ դարում. Մի շարք կամուրջներեն կառուցվել թույլ տալու համար քաղաքի ընդլայնումը Արեի սահմաններից դեպի դուրս։
Բեռնը կառուցվել է շատ անհարթ հատվածում. Կա մի քանի տասնյակ մետր բարձրությունների տարբերություն քաղաքի ստորին շրջանների և բարձրագույն նորերի միջև։
Բեռնը 2009 թ - ին ուներ 51,62 քառակուսի կիլոմետր տարածք։ Այս տարածքում 9,79 քառակուսի կիլոմետրը կամ 19.0% - ը օգտագործվում է գյուղատնտեսական նպատակներով, իսկ 17.33 քառակուսի կիլոմետրը կամ 33.6% - ը անտառածածկ է։ Մնացած տարածքի 23,25 քառակուսի կիլոմետրը կամ 45.0% - ը բնակեցված է(շենքեր կամ ճանապարհներ), 1.06 քառակուսի կիլոմետր կամ 2,1% - ը գետեր կամ լճեր և 0.16 քառակուսի կիլոմետր կամ 0.3% - ը անարդյունավետ հող։
Կառուցապատված տարածքում, 3.6% բաղկացած է արդյունաբերական շենքերից, 21.7%, բնակարաններից և այլ շենքերից և 12,6% - ը հատկացված է տրանսպորտային ենթակառուցվածքին։ Էլեկտրաէներգիայի և ջրամատակարարման ենթակառուցվածքները, ինչպես նաև այլ հատուկ օգտագործված տարածքները կազմում է քաղաքի 1.1% - ը, իսկ մյուսը 6.0% բաղկացած է այգիներից, կանաչ գոտիներից և սպորտային դաշտերից։ Ընդհանուր տարածքի . 32.8% - ը անտառ է։ Գյուղատնտեսական հողերի 14.3% - ը օգտագործվում է աճող մշակաբույսերի և 4.0% - ը նախատեսված է օգտագործվել որպես արոտավայր. Գետերն ու վտակները մատակարարում են քաղաքի ողջ ջուրը։
Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| Բեռն / Զոլիկոֆեն (1981–2010)ի կլիմայական տվյալները | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ամիս | հունվ | փետ | մարտ | ապր | մայ | հուն | հուլ | օգոս | սեպ | հոկ | նոյ | դեկ | Տարի |
| Միջին բարձր °C (°F) | 2.8 (37) |
4.7 (40.5) |
9.5 (49.1) |
13.4 (56.1) |
18.2 (64.8) |
21.6 (70.9) |
24.3 (75.7) |
23.7 (74.7) |
19.1 (66.4) |
13.8 (56.8) |
7.3 (45.1) |
3.5 (38.3) |
13.5 (56.3) |
| Միջին օրական °C (°F) | −0.4 (31.3) |
0.7 (33.3) |
4.7 (40.5) |
8.1 (46.6) |
12.7 (54.9) |
16.0 (60.8) |
18.3 (64.9) |
17.7 (63.9) |
13.7 (56.7) |
9.3 (48.7) |
3.7 (38.7) |
0.6 (33.1) |
8.8 (47.8) |
| Միջին ցածր °C (°F) | −3.6 (25.5) |
−3.1 (26.4) |
0.2 (32.4) |
3.0 (37.4) |
7.4 (45.3) |
10.5 (50.9) |
12.5 (54.5) |
12.3 (54.1) |
8.9 (48) |
5.4 (41.7) |
0.4 (32.7) |
−2.3 (27.9) |
4.3 (39.7) |
| Տեղումներ մմ (դյույմ) | 60 (2.36) |
55 (2.17) |
73 (2.87) |
82 (3.23) |
119 (4.69) |
111 (4.37) |
106 (4.17) |
116 (4.57) |
99 (3.9) |
88 (3.46) |
76 (2.99) |
74 (2.91) |
1059 (41,69) |
| Ձյան տեղումներ սմ (դյույմ) | 12.8 (5.04) |
13.1 (5.16) |
7.0 (2.76) |
0.8 (0.31) |
0.0 (0) |
0.0 (0) |
0.0 (0) |
0.0 (0) |
0.0 (0) |
0.1 (0.04) |
5.5 (2.17) |
13.3 (5.24) |
52.6 (20.71) |
| Միջ. տեղումների օրեր (≥ 1.0 mm) | 9.6 | 9.0 | 10.6 | 10.4 | 12.6 | 11.1 | 10.8 | 10.7 | 8.9 | 10.4 | 10.2 | 9.9 | 124.2 |
| Միջ. ձնառատ օրեր (≥ 1.0 cm) | 4.1 | 3.5 | 2.0 | 0.3 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 1.1 | 3.1 | 14.1 |
| % խոնավություն | 84 | 79 | 73 | 71 | 73 | 71 | 71 | 73 | 79 | 84 | 85 | 85 | 77 |
| Միջին ամսական արևային ժամ | 64 | 87 | 137 | 159 | 182 | 205 | 236 | 217 | 165 | 113 | 68 | 49 | 1682 |
| Տոկոս հնարավոր արևի լույս | 29 | 35 | 41 | 42 | 42 | 47 | 53 | 53 | 49 | 38 | 30 | 23 | 42 |
| աղբյուր: MeteoSwiss[7] | |||||||||||||
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 https://www.bern.ch/themen/stadt-recht-und-politik/bern-in-zahlen/katost/stasta
- ↑ Holenstein André (2012)։ «Die Hauptstadt existiert nicht» [The capital does not exist]։ UniPress (German) (UniPress 152: Die Hauptstatdtregion)։ Berne: University of Berne։ էջեր 16–19։ doi:10.7892/boris.41280։ «Als 1848 ein politisch-administratives Zentrum für den neuen Bundesstaat zu bestimmen war, verzichteten die Verfassungsväter darauf, eine Hauptstadt der Schweiz zu bezeichnen und formulierten stattdessen in Artikel 108: «Alles, was sich auf den Sitz der Bundesbehörden bezieht, ist Gegenstand der Bundesgesetzgebung.» Die Bundesstadt ist also nicht mehr und nicht weniger als der Sitz der Bundesbehörden.»
- ↑ «Bern in Zahlen: Aktuelles» (official site) (de, fr)։ Berne, Switzerland: City of Berne։ Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 18
- ↑ «Population size and population composition – Data, indicators – Agglomerations: Permanent resident population in urban and rural areas» (Statistics)։ Federal Statistical Office, Neuchâtel, Swiss Federal Administration։ 2015։ Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 4-ին։ Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 1
- ↑ «Office fédéral du développement territorial ARE – B3: Les aires métropolitaines» (PDF) (French, German, Italian)։ Federal Office for Spatial Development ARE։ հունիսի 7, 2006։ էջ 4։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին։ Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 17
- ↑ «Old City of Berne»։ UNESCO World Heritage List։ UNESCO։ Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 4
- ↑ «Climate normals Bern / Zollikofen (Reference period 1981−2010)» (PDF)։ Zurich-Airport, Switzerland: Swiss Federal Office of Metreology and Climatology, MeteoSwiss։ հուլիսի 2, 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 2017-08-31-ին։ Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 3
| ||||||||||||||||||
| ||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 404)։ 
|
Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "note", but no corresponding <references group="note"/> tag was found