Հնդկաստանի ազգային-ազատագրական շարժում

Հնդկաստանի ազգային-ազատագրական շարժում (անգլ.՝ Indian independence movement), իր մեջ ներառել է քաղաքական կազմակերպությունների, փիլիսոփայության ու շարժման լայն սպեկտր, որոնց համախմբել է Հարավային Ասիայում բրիտանական գաղութատիրությանը վերջ տալու ընդհանուր նպատակը:

Նախապատմություն

Հիմնական հոդված՝ Բրիտանական Հնդկաստանի պատմություն

Հնդկաստանի եվրոպական գաղութացումը և Հնդկական ենթամայրցամաքում բրիտանական տիրապետության հաստատումը նախ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության (1757-1857), ապա` Բրիտանական Ռաջի (1858-1947) տեսքով ուղեկցվել է այնպիսի բացասական հետևանքներով, ինչպիսիք են տեղական արդյունաբերողների սնանկացումը, շահագործման ուժեղացումը և 1769-1773 թվականների զանգվածային սովը Բենգալիայում:

Այն հաճախ է հանդիպել տեղաբնիկների դիմադրությանը, սակայն հակաբրիտանական ուժերը պարտվել են մի շարք պատերազմների ընթացքում:

Տեղի են ունեցել բազմաթիվ զինված բախումներ գաղութարարների և դրանց դաշնակիցների դեմ: 1857 թվականին տեղի է ունեցել Հնդկական ժողովրդական ապստամբությունը, և անգլիական ուժերը միայն մեծ ջանքերի և լուրջ արյունահեղության արդյունքում են կարողացել ճնշել այդ խոշոր ապստամբությունը: Դրանից հետո արևելահնդկական ընկերության փոխարեն Հնդկաստանն սկսել է ղեկավարել անմիջականորեն Մեծ Բրիտանիայի թագուհի Վիկտորիան (որը 1876 թվականից ստացել է Հնդկաստանի կայսրուհու տիտղոսը), որի կողմից նշանակվել է փոխարքան:7

Պատմություն

Հնդկաստանի ազատության համար պայքարող առաջին ժամանակակից կազմավորումներն ի հայտ են եկել Բենգալիայում: Նախ դրանք կողմնակից են եղել անկախության համար զինված պայքարին, սակայն ավելի ուշ անցել են քաղաքական պայքարի, որի զարգացման գլխավոր ուղենիշն է դարձել Հնդկական ազգային կոնգրեսի ստեղծումը: Դրան նախորդել են «Արևելահնդկական ասոցիացիան», որը հիմնվել էր 1867 թվականին Դադաբխայ Նաորոջիի կողմից և «Հնդկական ազգային ասոցիացիան», որը հիմնվել էր 1876 թվականին Սուրենդրանատխ Բաներջիի կողմից:

Բրիտանացի պաշտոնաթող պաշտոնյա Ալլան Օկտավիան Յումի առաջարկով 1885 թվականին ազգային մտավորականության ազատական ներկայացուցիչները հիմնել են Հնդկաստանի ազգային կոնգրեսը: Այդ փուլում զգացվում էր հասարակական-կրոնական բարեփոխումների այնպիսի շարժումների ազդեցությունը, ինչպիսիք են Արյա-սամաջն ու Բրախմո սամաջը: 1890 թվականին նաև ձևավորվել է ազգային-ազտագրական շարժման «ծայրահեղ» հոսանք, որը ղեկավարվել է Բալ Գանգադխար Տիլակի կողմից: Կիրառելով «բաժանիր, որ տիրես» սկզբունքը` Հնդկաստանի փոխարքա լորդ Ջորջ Նաթանիել Քերզոնը 1905 թվականին Բենգալիան բաժանել է Արևմտյան (հինդուիստական) և Արևելյան (մուսուլմանական) մասերի` միևնույն ժամանակ քաջալերելով 1906 թվականին համահնդկական ազատագրական շարժումից Համահնդկական մուսուլմանական լիգայի առանձնացումը: Ի պատասխան սրան` 1900-ական թվականներին այնպիսի շարժումներ, ինչպիսին էր Լալ Բալ Պալը և այնպիսի գործիչներ, ինչպիսին էր Շրի Աուրոբինդոն, հանդես են եկել որպես ավելի ծայրահեղ մեթոդների կողմնակից` քաղաքական անկախության հասնելու համար:

1919 թվականի մարտին խիստ օրենք է ընդունվել կարգի պահպանման վերաբերյալ, ինչին ի պատասխան այդ ժամանակ արդեն հայտնի հասարակական գործիչ Մահաթմա Գանդին առաջարկել է Հնդկաստանում համընդհանուր գործադումլ անել: Շուտով երկրում անհանգստություն է սկսվել, ինչն ստիպել է Գանդիին չեղարկել գործադուլը: Նույն ժամանակ իրավիճակը սրվել է Փանջաբում: 1919 թվականի ապրիլի 13-ին տեղի է ունեցել Ամրիթսարի կոտորածը, ինչի արդյունքում սպանվել է առնվազն 379 մարդ:

1920-ական թվականներին սկսված անկախության համար պայքարի վերջին փուլում Հնդկաստանի ազգային կոնգրեսն սկսել է կիրառել Մահաթմա Գանդիի կողմից քարոզվող ոչ բռնության քաղաքականությունը: Ավելի ուշ Սուբխաս Չանդրա Բոսն ու մի քանի այլ առաջնորդներ անգլիացիների դեմ սկսել են կիրառել առավել ծայրահեղ, ռազմական միջոցներ: Ոմանք քաղաքական ազատության հետ մեկտեղ պայքարել են նաև հնդիկ գյուղացիների տնտեսական ազատությունների համար: 20-րդ դարի առաջին տասնամյակներում ի հայտ եկած ռազմական ազգայնականությունն իր գագաթնակետին է հասել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ և պատճառ է դարձել ձախողված հնդա-գերմանական պակտին և գհադարյան համաձայնությանը: Այս ժամանակամիջոցում են ակտիվացել այնպիսի շարժումներ, ինչպիսիք են Հնդկական ազգային բանակն ու Օգոստոսյան շարժումը:

Շարժումն իր գագաթնակետին է հասել 1947 թվականին, երբ տեղի է ունեցել Բրիտանական Հնդկաստանի բաժանումն ու Հնդկաստանի ու Պակիստանի դոմինիոնների ստեղծումը: Հնդկաստանն անգլիական գահի դոմինիոնն է եղել մինչև 1950 թվականի հունվարի 26-ը, երբ ընդունվել է Հնդկաստանի սահմանադրությունը, որը երկիրը հանրապետություն է հռչակել: Պակիստանն իրեն հանրապետություն է հռչակել 1956 թվականին, սակայն անցել է ներքին պայքարի մի շարք փուլեր, որոնց ընթացքում ժողովրդավարական ազատությունները սահմանափակվել են: 1971 թվականին սկսված քաղաքացիական պատերազմը վերաճել է 1971 թվականի զինված հակամարտության, որի արդյունքում Պակիստանից առանձնացել է Արևելյան Պակիստանը, և դրա տարածքում ձևավորվել է Բանգլադեշ անկախ պետությունը:

Հնդկաստանի ազգային-ազատագրական պայքարը զանգվածային շարժում էր, որին մասնակցել են հասարակության տարբեր շերտեր և որն անցե է գաղափարական մշտական զարգացման գործընթաց : Չնայած շարժման հիմնական գաղափարախոսությունը հակագաղութացումն էր, այն նաև ոգեշնչվել է ժողովրդավարական, հանրապետական ու ազատական քաղաքական կառուցվածքում ապագա կապիտալիստական զարգացման գաղափարով : 1930-ական թվականներին շարժումը ձեռք է բերել վառ արտահայտված սոցիալիստական կողմնորոշում, հիմնականում` Հնդկական ազգային կոնգրեսում անընդհատ աճող ձախ տարրերի ազդեցության և Հնդկաստանի կոմունիստական կուսակցության ջանքերի պատճառով:

Գրականություն

• Chandler Malcolm, Wright John (2001)։ Modern World History։ Heinemann Educational publishers. 2nd Review edition։ ISBN 0435311417 
• Chandra Bipan; Mridula Mukherjee, Aditya Mukherjee, Sucheta Mahajan, K.N. Panikkar (1989)։ India's Struggle for Independence։ New Delhi: Penguin Books։ էջ 600։ ISBN 9780140107814 
• Collett Nigel (2007 (New ed))։ The Butcher of Amritsar: General Reginald Dyer։ Hambledon & London։ ISBN 1852855754 
• Forest G W (2000)։ The Indian Mutiny 1857–1858։ Delhi: Low Price Publications։ ISBN 81-7536-196-4 
• Gandhi Mohandas (1993)։ An Autobiography: The Story of My Experiments With Truth։ Boston: Beacon Press։ ISBN 0807059099 
• Sofri Gianni (1995–1999)։ Gandhi and India: A Century in Focus։ Janet Sethre Paxia (translator) (English edition translated from the Italian ed.)։ Gloucestershire: The Windrush Press։ ISBN 1900624125 
• Nehru Jawaharlal (1989)։ Discovery of India։ Delhi: Oxford University Press։ ISBN 0-19-562359-2 
• Hoover, Karl. (May 1985), The Hindu Conspiracy in California, 1913-1918. German Studies Review, 8, German Studies Association, pp. 245–261, ISSN 01497952 .
• Hopkirk, Peter (1997), Like Hidden Fire: The Plot to Bring Down the British Empire., Kodansha Globe, ISBN 1568361270 .
• Collins Larry, Lapierre Dominique (1997)։ Freedom at Midnight։ London: HarperCollins։ ISBN 0006388515 
• Sarkar Sumit (1983)։ Modern India: 1885-1947։ Madras: Macmillan։ էջ 486։ ISBN 0333904257 
• Popplewell, Richard J (1995), Intelligence and Imperial Defence: British Intelligence and the Defence of the Indian Empire 1904-1924., Routledge, ISBN 9780714645803 .
• Fraser, Thomas G (1977), Germany and Indian Revolution, 1914-18. Journal of Contemporary History, Vol. 12, No. 2 (Apr., 1977), pp. 255-272., Sage Publications, ISSN 00220094 .
• Strachan, Hew (2001), The First World War. Volume I: To Arms, Oxford University Press. USA., ISBN 0199261911 .
• Lovett, Sir Verney (1920), A History of the Indian Nationalist Movement, New York, Frederick A. Stokes Company, ISBN 8175362499 
• Majumdar R.C.։ History of the Freedom movement in India։ ISBN 0836423763 
• Philip Mason, A Matter of Honour: An Account of the Indian Army, its Officers and Men
• Sarkar, B.K. (March 1921), Political Science Quarterly, 36, The Acedemy of Political Science, pp. 136–138, ISSN 00323195 .
• Seal Anil (1968)։ Emergence of Indian Nationalism: Competition and Collaboration in the Later Nineteenth Century։ London: Cambridge University Press։ ISBN 0521062748 
• Tinker, Hugh (October 1968), India in the First World War and after.Journal of Contemporary History, 1918-19: From War to Peace., 3, Sage Publications, pp. 89–107, ISSN 00220094 .
• Amales Tripathi, Barun De, Bipan Chandra, Freedom Struggle ISBN 81-237-0249-3