Չինաստանի տնտեսական բարեփոխումներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Չինաստանի տնտեսական բարեփոխումներ

Չինական տնտեսական բարեփոխումը կամ չինական տնտեսական հրաշքը[1][2], որը հայտնի է նաև որպես Բարեփոխում և բացում (չինարեն՝ 改革开放), վերաբերում է մի շարք տնտեսական բարեփոխումներին, որոնք կոչվում են «չինական բնութագրերով սոցիալիզմ» և « սոցիալիստական շուկայական տնտեսություն» Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունում (ՉԺՀ), որոնք սկսվել են 20-րդ դարի վերջին։ Ղեկավարվելով Դեն Սյաոպինի կողմից, որին հաճախ անվանում են «Գլխավոր ճարտարապետ», բարեփոխումները մեկնարկել են Չինաստանի իշխող Կոմունիստական կուսակցության (ՉԿԿ) ռեֆորմիստների կողմից 1978 թվականի դեկտեմբերի 18-ին՝ « Բոլուան Ֆանչժենգ » ժամանակաշրջանում[3][4]։ Բարեփոխումները կարճ ժամանակով լճացման մեջ մտան 1989 թվականի Տյանանմեն հրապարակի բողոքի ցույցերից և ջարդերից հետո, բայց վերակենդանացան 1992 թվականին Դեն Սյաոպինի հարավային շրջագայությունից հետո։ Բարեփոխումները հանգեցրին Չինաստանի զգալի տնտեսական աճին հաջորդող տասնամյակների ընթացքում։ 2010 թվականին Չինաստանը առաջ անցավ Ճապոնիայից՝ դառնալով աշխարհի երկրորդ խոշորագույն տնտեսությունը անվանական ՀՆԱ-ով և 2010-ականներին դարձավ աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունը ՀՆԱ-ով (PPP)[5]:

Մինչ բարեփոխումները Չինաստանի տնտեսության մեջ գերակշռում էին պետական սեփականությունը և կենտրոնական պլանավորումը։ 1950-ից մինչև 1973 թվականներին Չինաստանի մեկ շնչին ընկնող իրական ՀՆԱ-ն աճել է տարեկան միջինը 2,9%-ով, թեև մեծ տատանումներով, որոնք բխում էին Մեծ թռիչքից և մշակութային հեղափոխությունից[6]։ Սա այն դրեց այն նույն ժամանակահատվածում ասիական ազգերի կեսին մոտ, [7] հարևան կապիտալիստական երկրների հետ, ինչպիսիք են Ճապոնիան, Հարավային Կորեան, Սինգապուրը, ապա մրցակից Չան Կայշօ Չինաստանի Հանրապետությունը գերազանցելով մայրցամաքային Չինաստանի ցուցանիշը [8]։ Սկսած 1970 թվականից, տնտեսությունը մտավ լճացման ժամանակաշրջան և Մաո Ցզեդունի մահից հետո Կոմունիստական կուսակցության ղեկավարությունը որոշեց հրաժարվել մաոիզմից և դիմել շուկայական ուղղվածության բարեփոխումներին՝ փրկելու լճացած տնտեսությունը[7][8]։

Չինաստանի կոմունիստական կուսակցությունը շուկայական բարեփոխումներն իրականացրել է երկու փուլով։ Առաջին փուլը՝ 1970-ականների վերջին և 1980-ականների սկզբին, ներառում էր գյուղատնտեսության ապակոլեկտիվացում, երկրի բացում օտարերկրյա ներդրումների համար և ձեռնարկատերերին բիզնես սկսելու թույլտվություն։ Այնուամենայնիվ, արդյունաբերության ճյուղերի մեծ տոկոսը մնաց պետական սեփականություն։ Բարեփոխումների երկրորդ փուլը՝ 1980-ականների վերջին և 1990-ականներին, ներառում էր պետական սեփականություն հանդիսացող արդյունաբերության մեծ մասի սեփականաշնորհումը և պայմանագրերի կնքումը։ 1985-ին գների վերահսկման վերացումը[9] լուրջ բարեփոխում էր, և շուտով չեղարկվեցին պրոտեկցիոնիստական քաղաքականությունները և կանոնակարգերը, թեև պետական մենաշնորհները տնտեսության գերակա բարձունքներում, ինչպիսիք են բանկային և նավթը, մնացին։

2001 թվականին Չինաստանը միացավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը (ԱՀԿ)։ Շատ չանցած մասնավոր հատվածը զգալի աճ գրանցեց՝ մինչև 2005 թվականը կազմելով Չինաստանի համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) 70 տոկոսը։ 1978-ից մինչև 2013 թվականը տեղի ունեցավ աննախադեպ աճ՝ տարեկան 9,5%-ով աճեց տնտեսությունը։ Պահպանողական Հու Ձինթաոյի վարչակազմը 2005 թվականից հետո ավելի ուժեղ կարգավորեց և վերահսկեց տնտեսությունը՝ շրջելով որոշ բարեփոխումներ[10]։ Մյուս կողմից, 1980 թվականին Դենգի կողմից ձեռնարկվեցին զուգահեռ քաղաքական բարեփոխումներ, որոնք ոգեշնչեցին նաև այն ժամանակվա Խորհրդային Միության «Գլասնոստին» և «Վերակառուցման», բայց ի վերջո ավարտվեցին 1989 թվականին՝ Տյանանմեն հրապարակի բողոքի ակցիաների ճնշմամբ, դադարեցնելով հետագա քաղաքական ազատականացումը։

Չինաստանի տնտեսական քաղաքականության հաջողությունը և դրանց իրականացման եղանակը հանգեցրեցին չինական հասարակության ահռելի փոփոխություններին վերջին 40 տարում, ներառյալ աղքատության զգալի նվազումը, մինչդեռ միջին եկամուտները և եկամուտների անհավասարությունն ավելացել են։ Ակադեմիական ասպարեզում գիտնականները քննարկել են չինական «երկկողմանի» տնտեսության հաջողության պատճառը և այն համեմատել Սոցիալիստական ճամբար և Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունում սոցիալիզմը բարեփոխելու փորձերի հետ, ինչպես նաև այլ զարգացող տնտեսությունների աճին։ Բացի այդ, բարեփոխումների այս շարքը հանգեցրել է Չինաստանի՝ որպես մեծ տերության վերելքին և միջազգային աշխարհաքաղաքական շահերի տեղափոխմանը դեպի Չինաստան, հատկապես Թայվանի ոչ միանշանակ քաղաքական կարգավիճակի հետ կապված հարցերում։ Այնուամենայնիվ, այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են կոռուպցիան, աղտոտվածությունը և բնակչության արագ ծերացումը, շարունակում են մնալ լուրջ խնդիրներ, որոնցով Չինաստանի կառավարությունը պետք է լուծի[11]։ Որոշ վերլուծաբաններ նաև ավելացրել են, որ բարեփոխումների դարաշրջանը զգալիորեն կրճատվել է ներկայիս ՉԿԿ գլխավոր քարտուղար Սի Ցզինպինի օրոք, երբ ռեֆորմիստները կորցրին իշխանությունը[12][13] ՝ վկայակոչելով, որ Սին վերահաստատել է պետական վերահսկողությունը տարբեր ասպեկտների վրա՝ չինական հասարակության[14], ներառյալ տնտեսությունը[6]։

Բարեփոխումների ընթացք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1976 թվականի սեպտեմբերին Մաո Ցզե Դունը մահացավ, իսկ հոկտեմբերին Հուա Գո Ֆենը Յե Ցզյանինգի և Վան Դոնգսինգի հետ ձերբակալեցին Չորսի բանդային՝ վերջ դնելով մշակութային հեղափոխությանը։ Հուայի խզումը Մշակութային հեղափոխության ժամանակաշրջանի տնտեսական քաղաքականությունից համահունչ էր 1975 թվականի Դեն Սյաոպինի բարեփոխումների օրակարգին[15]։ Հուան ազգային տնտեսական զարգացումը դարձրեց ամենաառաջնահերթ խնդիր և ընդգծեց «արտադրական ուժերի ազատագրման» հասնելու անհրաժեշտությունը[15]։ Նա «համատեղեց սովետական ոճի մեծ արդյունաբերականացումը բացվելով դեպի կապիտալիստական աշխարհը» և նրա ղեկավարությամբ Չինաստանը բացեց իր առաջին Հատուկ տնտեսական գոտին և մեծ ջանքեր գործադրեց օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ ներգրավելու համար[15]։

Տնտեսական բարեփոխումները լրջորեն սկսվեցին «Բոլուան Ֆանչժեն» ժամանակաշրջանում, հատկապես այն բանից հետո, երբ Դենը և նրա բարեփոխիչ դաշնակիցները բարձրացան իշխանության, երբ Դենը փոխարինեց Հուա Գուոֆենգին որպես առաջնահերթ առաջնորդ 1978 թվականի դեկտեմբերին։ Այն ժամանակ, երբ Դենը վերցրեց իշխանությունը, վերնախավի շրջանում լայն աջակցություն կար տնտեսական բարեփոխումներին[16]։ Որպես դե ֆակտո առաջնորդ՝ Դենի քաղաքականությունը հանդիպեց կուսակցական պահպանողականների հակադրությանը, սակայն չափազանց հաջողակ էր երկրի հարստությունը մեծացնելու գործում։

1979–1984 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեն Սյաոպինի պատկերը Շենժենում, Գուանդուն, առաջին հատուկ տնտեսական գոտիներից մեկը, որը հաստատվել է Դենի կողմից 1979 թվականին:

1979 թվականին Դեն Սյաոպինը շեշտեց «Չորս արդիականացումների» նպատակը և հետագայում առաջարկեց «xiaokang» կամ «չափավոր բարգավաճ հասարակություն» գաղափարը[17][18][19]։ Սինգապուրում տնտեսական հաջողություն ստեղծելու Լի Կուան Յուի ձեռքբերումները մեծ ազդեցություն ունեցան Չինաստանի կոմունիստական ղեկավարության վրա։ Չինաստանի առաջնորդները մեծ ջանքեր գործադրեցին, հատկապես Դեն Սյաոպինի օրոք, ընդօրինակելու նրա քաղաքականությունը՝ ուղղված տնտեսական աճին, ձեռներեցությանը և այլախոհության նուրբ ճնշմանը։ Տարիների ընթացքում ավելի քան 22 000 չինացի պաշտոնյաներ ուղարկվեցին Սինգապուր՝ ուսումնասիրելու մեթոդները։

Դենի առաջին բարեփոխումները սկսվեցին գյուղատնտեսության մեջ, մի հատված, որը երկար ժամանակ սխալ կառավարվում էր Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության կողմից։ 1970-ականների վերջերին պարենամթերքի պաշարներն ու արտադրությունն այնքան թերի էին դարձել, որ պետական պաշտոնյաները զգուշացնում էին, որ Չինաստանը պատրաստվում է կրկնել « 1959 թվականի աղետը », սովը, որը տասնյակ միլիոնների կյանք խլեց Մեծ թռիչքի ժամանակ[20]։ Դենը պատասխանեց՝ ապակոլեկտիվացնելով գյուղատնտեսությունը և շեշտը դնելով կենցաղային պատասխանատվության համակարգի վրա, որը ժողովրդական կոմունաների հողերը բաժանեց մասնավոր հողամասերի։ Նոր քաղաքականության համաձայն՝ գյուղացիները կարող էին ֆորմալ վերահսկողություն իրականացնել իրենց հողերի վրա, քանի դեռ նրանք վաճառում էին իրենց բերքի պայմանագրային մասը կառավարությանը[21]։ Այս քայլը 1975-1985 թվականներին 25 տոկոսով ավելացրեց գյուղատնտեսական արտադրությունը՝ նախադեպ հանդիսանալով տնտեսության այլ հատվածների սեփականաշնորհման համար[21]։ Դենգի կողմից խրախուսվող բարեփոխումների ներքևից վեր մոտեցումը, ի տարբերություն Խորհրդային Միությունում վերակառուցման վերևից վար մոտեցման, համարվում է Չինաստանի տնտեսական անցման հաջողությանը նպաստող կարևոր գործոն[22]։

Բարեփոխումներ են իրականացվել նաև քաղաքային արդյունաբերության մեջ՝ արտադրողականությունը բարձրացնելու նպատակով։ Ներդրվեց երկակի գնային համակարգ, որտեղ (Պետական ձեռնարկությունների բարեփոխում 1979 թ.) պետական արդյունաբերությանը թույլատրվում էր վաճառել պլանային քվոտայից բարձր ցանկացած արտադրություն, և ապրանքները վաճառվում էին ինչպես պլանային, այնպես էլ շուկայական գներով՝ թույլ տալով քաղաքացիներին խուսափել դեֆիցիտից։ մաոիստական դարաշրջանի։ Ավելին, 1980-ականների Արդյունաբերական պատասխանատվության համակարգի ընդունումը հետագայում նպաստում է պետական ձեռնարկությունների զարգացմանը՝ անհատներին կամ խմբերին թույլ տալով կառավարել ձեռնարկությունը պայմանագրով։ Մասնավոր ձեռնարկություններին թույլատրվեց գործել կոմունիստների իշխանության գալուց հետո առաջին անգամ, և նրանք աստիճանաբար սկսեցին կազմել արդյունաբերական արտադրանքի ավելի մեծ տոկոս[20]։ Բարձրացվել է նաև գների ճկունությունը՝ ընդլայնելով սպասարկման ոլորտը[20]։

Միևնույն ժամանակ, 1978 թվականի դեկտեմբերին Դենը հայտարարեց նոր քաղաքականություն՝ «Բաց դռների դոկտրին» ՝ դռները բացելու օտարերկրյա բիզնեսների համար, որոնք ցանկանում էին հիմնվել Չինաստանում[23][24]։ Գոմինդանի դարաշրջանից ի վեր առաջին անգամ երկիրը բացվեց օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների համար։ Դենը ստեղծեց մի շարք Հատուկ տնտեսական գոտիներ, ներառյալ Շենժենը, Չժուհայը և Սյամենը, օտարերկրյա ներդրումների համար, որոնք համեմատաբար զերծ էին բյուրոկրատական կանոնակարգերից և միջամտություններից, որոնք խոչընդոտում էին տնտեսական աճին։ Այս շրջանները դարձան ազգային տնտեսության աճի շարժիչներ[20]։ 1979 թվականի հունվարի 31-ին հիմնադրվեց Շենժենի Շեկոու արդյունաբերական գոտին՝ դառնալով Չինաստանում «բացված» առաջին փորձնական տարածքը[25][26]։

1979 թվականի հուլիսին Չինաստանն ընդունեց իր առաջին օրենքը համատեղ ձեռնարկության մասին՝ օգտագործելով չինական և օտարերկրյա ներդրումները[27]։ Այս օրենքը արդյունավետ էր՝ օգնելով ներգրավել և կլանել օտարերկրյա տեխնոլոգիաներն ու կապիտալը առաջադեմ երկրներից, ինչպիսին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներն է, հեշտացրեց Չինաստանի արտահանումը նման երկրներ և դրանով իսկ նպաստեց Չինաստանի հետագա արագ տնտեսական աճին[27]։

Յուան Գենի ղեկավարությամբ աստիճանաբար ձևավորվեց զարգացման «Շեկուի մոդելը», որը մարմնավորվեց նրա հայտնի կարգախոսով` «Time is Money, Efficiency is Life», որն այնուհետ լայնորեն տարածվեց Չինաստանի այլ տարածքներում[25][28]։ 1984 թվականի հունվարին Դեն Սյաոպինը կատարեց իր առաջին տեսչական շրջագայությունը դեպի Շենժեն և Չժուհայ՝ գովաբանելով զարգացման «Շենժենի արագությունը», ինչպես նաև հատուկ տնտեսական գոտիների հաջողությունը[29][30]։

Հու Յաոբանը, որն այն ժամանակ ՉԿԿ գլխավոր քարտուղարն էր, կարևոր դեր խաղաց բարեփոխումների իրականացման գործում Չժաո Զիյանի հետ, ով այն ժամանակ Չինաստանի վարչապետն էր:

Դեն Սյաոպինից բացի, կարևոր բարձրաստիճան բարեփոխիչները, ովքեր օգնեցին իրականացնել բարեփոխումները, ներառում են Հու Յաոբանին, որն այն ժամանակ Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղարն էր, և Չժաո Զիյանը, որն այն ժամանակ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության վարչապետն էր[31][32]։ Մյուս առաջնորդները, ովքեր կողմ էին Դենի բարեփոխումներին, ներառում են Սի Չժոնգչունը (Սի Ցզինպինի հայրը), Վան Լին, Հու Քիլին և այլք[33][34][35]։ Մեկ այլ ազդեցիկ առաջնորդ Չեն Յունն էր, որը որոշների կողմից համարվում է Չինաստանի երկրորդ ամենահզոր մարդը Դենից հետո՝ բարեփոխումների ավելի պահպանողական գաղափարախոսությամբ[36]։ Թեև Դեն Սյաոպինը համարվում է ժամանակակից Չինաստանի տնտեսական բարեփոխումների ճարտարապետը, Չենն ավելի անմիջականորեն ներգրավված էր դրա պլանավորման և շինարարության մանրամասներին և ղեկավարում էր մի ուժ, որը դեմ էր Դենգի կողմից իրականացվող բարեփոխումներից շատերին[37][38]։ Երկու կողմերը պայքարում էին բարեփոխումների ընդհանուր ուղղության շուրջ, մինչև Չենը մահացավ 1995 թվականին[37][37][38] Չենի գաղափարների հիմնական առանձնահատկությունն էր օգտագործել շուկան ռեսուրսների բաշխման համար՝ ընդհանուր պլանի շրջանակներում։ 1980-ականների սկզբի որոշ բարեփոխումներ, ըստ էության, այն ծրագրի իրականացումն էին, որը Չենը նախանշել էր 1950-ականների կեսերին։ Չենը սա անվանել է «թռչունների վանդակի տնտեսություն (鸟笼经济/鳥籠經濟)»[39][40]։ Չենի խոսքով՝ «վանդակը պլանն է, և այն կարող է լինել մեծ կամ փոքր։ Բայց վանդակի ներսում թռչունը [տնտեսությունը] կարող է ազատ թռչել այնպես, ինչպես ցանկանում է»[37][40]։ Չենը և մի քանի այլ պահպանողական առաջնորդներ, ներառյալ Լի Սիաննյանը, երբեք չեն այցելել Շենժեն՝ առաջատար հատուկ տնտեսական գոտի, որը պաշտպանում է Դենը[40]։

1984–1993 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շենժեն, Չինաստանի առաջին հատուկ տնտեսական գոտիներից մեկը և «Չինաստանի Սիլիկոնային հովտը»։[41][42][43][44] Հատկանշական բարձր տեխնոլոգիաների ընկերությունները, ինչպիսիք են Huawei-ը, ZTE-ն և Konka-ն, բոլորը հիմնադրվել են Շենժենում 1980-ականներին:

Այս ժամանակահատվածում Դեն Սյաոպինի քաղաքականությունը շարունակվեց սկզբնական բարեփոխումներից դուրս։ Մասնավոր բիզնեսի նկատմամբ վերահսկողությունը և կառավարության միջամտությունը շարունակեցին նվազել, հատկապես ագրոպարենային հատվածում, որտեղ 1985 թվականին թուլացան գների վերահսկողությունը[9] և ստեղծվեց տնային տնտեսությունների պատասխանատվության համակարգը, և տեղի ունեցավ պետական ձեռնարկությունների փոքրածավալ սեփականաշնորհում, որոնք դարձել էին ոչ կենսունակ։ . Հատկանշական զարգացումը պետական վերահսկողության ապակենտրոնացումն էր, որը թույլ տվեց տեղական գավառների ղեկավարներին փորձարկել տնտեսական աճը մեծացնելու և պետական հատվածը սեփականաշնորհելու ուղիները[20]։ Քաղաքային և գյուղական ձեռնարկությունները, որոնք անվանապես պատկանում էին տեղական ինքնակառավարման մարմիններին, բայց փաստորեն մասնավոր, սկսեցին շուկայական մասնաբաժին ստանալ պետական հատվածի հաշվին[45]։ Յուան Գենգի օգնությամբ՝ Չինաստանում առաջին բաժնետիրական առևտրային բանկը, China Merchants Bank-ը և Չինաստանում առաջին բաժնետիրական ապահովագրական ընկերությունը՝ Ping An Insurance-ը, երկուսն էլ ստեղծվեցին Շեկոու քաղաքում։ 1984 թվականի մայիսին Չինաստանի տասնչորս ափամերձ քաղաքներ, ներառյալ Շանհայը, Գուանչժոուն և Տյանցզինը, անվանվեցին « Բաց ծովափնյա քաղաքներ (沿海开放城市)»[46]:

Այս ժամանակահատվածում զգալի տնտեսական բանավեճը վերաբերում էր գների ազատականացման մոտեցմանը և արդյոք Չինաստանը պետք է որդեգրի շոկային թերապիային համահունչ մոտեցում՝ գների հանկարծակի ազատականացում, թե ավելի աստիճանական մոտեցում[47]։ Բայց 1986 թվականին վերջին մոտեցումը հաղթեց[47]։ «Հակառակվելով գների բարեփոխման ցնցում առաջացնելու անկանխատեսելի ռիսկերի և դրա օգուտների վերաբերյալ անորոշության մասին տարբեր, հեղինակավոր նախազգուշացումներին», վարչապետ Չժաո Զիանը և ղեկավարությունը ի վերջո մերժեցին գների ցնցող բարեփոխումը[47]։ Չժաոն ընդունել էր այն փաստարկը, որ տնտեսական բարեփոխումների հիմնական մտահոգությունը ձեռնարկությունների աշխուժացումն է[47]։ Ամռան վերջին այն, ինչ սկսվեց «համակարգված համապարփակ փաթեթի բարեփոխման» խորագրի ներքո, վերածվեց պողպատի գնի ճշգրտման (թեև դրա գինը և՛ կարևոր էր, և՛ խորհրդանշական կշիռ էր կրում), և՛ մասնակի հարկային և ֆինանսական բարեփոխումներ[47]։ Գների արմատական բարեփոխումը կրկին ուշադրության կենտրոնում եղավ 1988-ին և այս անգամ հանգեցրեց պարուրաձև գնաճի (առաջին անգամ դա արվում էր 1940-ականներից ի վեր), ինչպես նաև հակազդեցության, որը ներառում էր տեղական բողոքներ, բանկերի վազում և խուճապային գնումներ[48]։ Չինաստանի ղեկավարությունը դադարեցրեց գների ազատականացման այս ծրագրերը 1988 թվականի աշնանը և փոխարենը կենտրոնացավ խնայողության, գների բարեփոխման և կրճատման վրա[48]։

«Ժամանակը փող է, արդյունավետությունը կյանք է» կարգախոսը Շեկուից, Շենժեն, որը ներկայացնում է «Շենժենի արագությունը»:

Կոռուպցիան և աճող գնաճը մեծացրեցին դժգոհությունը՝ նպաստելով 1989-ի Տյանանմեն հրապարակի բողոքի ակցիաներին և ջարդերին, ինչպես նաև պահպանողական արձագանքին այդ իրադարձությունից հետո, որը պաշտոնանկ արեց մի քանի հիմնական բարեփոխիչների և սպառնաց հետ շրջել Դենգի բարեփոխումներից շատերը[49]։ 1988-ի և 1989-ի իրադարձությունները հանգեցրին բազմաթիվ բարեփոխիչ պաշտոնյաների բանտարկության կամ աքսորի[48]։ Այնուամենայնիվ, Դենը մնաց իր բարեփոխումներին և 1992-ին հաստատեց բարեփոխումները շարունակելու անհրաժեշտությունը իր հարավային շրջագայության ընթացքում[49]։ Նրա խրախուսման շնորհիվ 1990 թվականի նոյեմբերին Շանհայի ֆոնդային բորսան վերաբացվեց Մաոյի կողմից 40 տարի առաջ փակվելուց հետո, մինչդեռ Շենժենի ֆոնդային բորսան նույնպես հիմնադրվեց 1990 թվականի դեկտեմբերին[50][51]։

Ի տարբերություն Դենգի մոտեցման, պահպանողական երեցները՝ Չեն Յունի գլխավորությամբ, կոչ արեցին հավասարակշռություն գտնել չափազանց մեծ շուկայական տնտեսության և տնտեսության հիմնական ոլորտների նկատմամբ պետական վերահսկողությունը պահպանելու միջև։ Չեն Յունը օգնեց պահպանել տնտեսությունը՝ կանխելով քաղաքականությունը, որը կվնասի կառավարական բյուրոկրատիայում հատուկ շահերի խմբերի շահերին[49]։

Թեև այս ընթացքում տնտեսությունն արագ աճեց, սակայն անարդյունավետ պետական հատվածում տնտեսական անախորժությունները մեծացան։ Ծանր կորուստները պետք է լրացվեին պետական եկամուտներով և արտահոսք գործեին տնտեսության վրա[20]։ Գնաճը խնդրահարույց դարձավ 1985, 1988 և 1992 թվականներին Սեփականաշնորհումները սկսեցին արագանալ 1992 թվականից հետո, և մասնավոր հատվածն աճեց ՀՆԱ-ի նկատմամբ[49]։ Չինաստանի կառավարությունը կամաց-կամաց ընդլայնեց մասնավոր տնտեսության ճանաչումը, նախ որպես պետական հատվածի «լրացում» (1988), ապա որպես սոցիալիստական շուկայական տնտեսության «կարևոր բաղադրիչ» (1999)[20]։

1993–2005 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շանհայի Պուդոնգի Լուձիազուի ֆինանսական շրջանը, ժամանակակից Չինաստանի ֆինանսական և առևտրային կենտրոնը։
1992 թվականին Քաշգարի շուկան՝ «Պնդել բարեփոխումները և բացվելը» կարգախոսներով, որը չինական տնտեսական բարեփոխումների պնդման այլընտրանքային տարբերակ էր, որն այն ժամանակ լավ ընթացքի մեջ էր:

1990-ականներին Դենգը թույլ տվեց շատ արմատական բարեփոխումներ իրականացնել։ 1993 թվականին Ազգային Ժողովրդական Կոնգրեսն ընդունեց կորպորացիայի օրենք[52]։ Այն նախատեսում է, որ պետական ձեռնարկություններում պետությունը ոչ այլ ինչ է, քան բաժնետոմսերի և ակտիվների ներդրող և վերահսկող[52]։ Կորպորատիվ օրենքի համաձայն՝ մասնավոր և օտարերկրյա ներդրումները նման ձեռնարկություններում պետք է լինեն 49%-ից ցածր[52]։ Օրենքը նաև թույլ է տվել պետական ընկերություններին սնանկ հայտարարել բիզնեսի ձախողման դեպքում[52]։

Սկզբում Չենը աջակցեց Դենին, իրականացրեց բազմաթիվ ազդեցիկ բարեփոխումներ, որոնք ավելի հարուստ դարձրեցին չինացիներին։ Սակայն ավելի ուշ Չենը հասկացավ, որ պետությանը դեռևս անհրաժեշտ է ակտիվ երկաթյա ներգրավվածություն շուկայում, որպեսզի մասնավոր հատվածը չդառնա անտանելի։ Դենի հետագա տնտեսական բարեփոխումների վերաբերյալ Չենի քննադատությունը լայնորեն ազդեցիկ էր Կոմունիստական կուսակցության ներսում և արտացոլվեց Դենից հետո Չինաստանի առաջնորդների քաղաքականության մեջ։ Չենի տեսություններն աջակցում էին Ցզյան Զեմինի և Հու Ցզինտաոյի ջանքերին՝ օգտագործելու պետական իշխանությունը՝ շուկայի գործունեության համար սահմաններ ապահովելու համար և միջնորդելու այն վնասը, որը կապիտալիզմը կարող է հասցնել նրանց, ովքեր դժվարանում են օգուտ քաղել ազատ շուկայից։ Չենի՝ ՉԿԿ-ի՝ որպես «իշխող կուսակցության» մասին պատկերացումը կենտրոնական էր Ցզյան Զեմինի երեք ներկայացուցիչների մեջ կուսակցության դերի վերասահմանման համար։ 2005 թվականին, Չենի ծննդյան հարյուրամյակի կապակցությամբ, կուսակցական մամուլը մի քանի շաբաթվա ընթացքում հրապարակեց սիմպոզիումի նյութերը, որոնք քննարկում էին Չենի ներդրումը ՉԿԿ պատմության, տեսության և պրակտիկայի մեջ[49]։

Թեև Դենը մահացավ 1997 թվականին, բարեփոխումները շարունակվեցին նրա կողմից ընտրված իրավահաջորդների՝ Ցզյան Զեմինի և Չժու Ռոնջիի օրոք, ովքեր ջերմեռանդ բարեփոխիչներ էին, ովքեր նաև հետևեցին Չեն Յունի խորհուրդներին՝ բարեփոխումները կայուն պահելու և պետությունը դեռևս գլխավոր ոլորտներում պահելով։ 1997 և 1998 թվականներին տեղի ունեցավ լայնածավալ սեփականաշնորհում, որի ընթացքում բոլոր պետական ձեռնարկությունները, բացառությամբ մի քանի խոշոր մենաշնորհների, լուծարվեցին և նրանց ակտիվները վաճառվեցին մասնավոր ներդրողներին։ 2001-2004 թվականներին պետական ձեռնարկությունների թիվը նվազել է 48 տոկոսով[45]։ Նույն ժամանակահատվածում Ցզյան և Չժուն նաև նվազեցրել են սակագները, առևտրային խոչընդոտները և կանոնակարգերը, բարեփոխել բանկային համակարգը, ապամոնտաժվեց Մաոյի ժամանակաշրջանի սոցիալական բարեկեցության համակարգի մեծ մասը, ստիպեցին չինական բանակին (PLA) հրաժարվել ռազմական բիզնեսից[49], նվազեցված գնաճը և Չինաստանը միացավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը։ Այս քայլերը դժգոհություն առաջացրեցին որոշ խմբերի, հատկապես մասնավորեցված պետական ձեռնարկությունների կրճատված աշխատողների շրջանում[20]։

Ներքին մասնավոր հատվածն առաջին անգամ գերազանցել է ՀՆԱ-ի 50%-ը 2005 թվականին և դրանից հետո էլ ավելի է ընդլայնվել։ Նաև 2005 թվականին Չինաստանը կարողացավ առաջ անցնել Ճապոնիայից՝ որպես Ասիայի խոշորագույն տնտեսություն։ Այնուամենայնիվ, որոշ պետական մենաշնորհներ դեռևս պահպանվել են, օրինակ՝ նավթային և բանկային ոլորտում։

2005–2012 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հու Ցզինտաոն և նրա պահպանողական վարչակազմը սկսեցին շրջել Դեն Սյաոպինի որոշ բարեփոխումներ 2005 թվականին։ Դիտորդները նշում են, որ կառավարությունն ավելի էգալիտար և պոպուլիստական քաղաքականություն է որդեգրել[49]։ Այն ավելացրեց սուբսիդիաները և վերահսկողությունը առողջապահության ոլորտի վրա, դադարեցրեց սեփականաշնորհումը[10], և որդեգրեց թույլ դրամավարկային քաղաքականություն, որը հանգեցրեց ԱՄՆ-ի ոճով սեփականության փուչիկի ձևավորմանը, որտեղ գույքի գները եռապատկվեցին։ Արտոնյալ պետական հատվածը պետական ներդրումների առաջնային ստացողն էր, որը, նոր վարչակազմի օրոք, նպաստեց խոշոր «ազգային չեմպիոնների» վերելքին, որոնք կարող էին մրցակցել օտարերկրյա խոշոր կորպորացիաների հետ[10]։ Չինաստանը վերջնականապես կգերազանցի Ճապոնիայի տնտեսությունը 2010 թվականին։

2012–2020 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կուսակցության գլխավոր քարտուղար Սի Ցզինպինի և նրա վարչակազմի օրոք ՉԿԿ-ն բազմաթիվ բարեփոխումներ է իրականացրել։ Դրանցից ոմանք ուժեղացրել են վերահսկողությունը պետական և մասնավոր ձեռնարկությունների նկատմամբ, առնվազն 288 ընկերություններ վերանայել են իրենց կորպորատիվ կանոնադրությունները՝ թույլ տալու Կոմունիստական կուսակցությանն ավելի մեծ ազդեցություն ունենալ կորպորատիվ կառավարման մեջ և արտացոլելու կուսակցական գիծը[15]։ Այս միտումը ներառում է նաև Հոնկոնգում ցուցակված ընկերությունները, որոնք ավանդաբար նսեմացնում էին իրենց կուսակցական կապերը, բայց այժմ «վերամշակում են ենթաօրենսդրական ակտերը՝ պաշտոնապես ստեղծելու կուսակցական կոմիտեներ, որոնք նախկինում գոյություն ունեին միայն խմբային մակարդակում»։ Այլ հարթություններում, ըստ Ռեյ Դալիոյի, Սիի դարաշրջանը նույնպես նշանավորվել է տնտեսական բացմամբ, ավելի մեծ շուկայական կողմնորոշված որոշումների կայացմամբ և վատ կառավարվող պետական ձեռնարկություններին աջակցության դադարեցմամբ[53]։

2020 – առ այսօր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2020 թվականի հուլիսի 21-ին Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Սի Ցզինպինը ելույթ է ունեցել մի խումբ պետական և մասնավոր բիզնեսի առաջնորդների առջև Պեկինում ձեռներեցների ֆորումում։ Սին ընդգծել է, որ «մենք պետք է աստիճանաբար ձևավորենք զարգացման նոր օրինաչափություն՝ ներքին ներքին շրջանառությունը որպես հիմնական մարմին և ներքին և միջազգային երկակի շրջանառությունները փոխադարձաբար խթանող միմյանց»[54]։ Այդ ժամանակից ի վեր «ներքին շրջանառությունը» դարձավ թեժ բառ Չինաստանում։ Որոշ չինացիներ անհանգստանում են, որ «ներքին շրջանառության» շեշտադրումը ազդարարում է 1960-ականների դարաշրջանի մեկուսացման վերադառնալու և չինական տնտեսական բարեփոխումների ավարտի մասին։ 

2020 թվականի սեպտեմբերին ՉԿԿ-ն հայտարարեց, որ կուժեղացնի միացյալ ճակատի աշխատանքը մասնավոր հատվածում՝ ստեղծելով ավելի շատ կուսակցական կոմիտեներ Արդյունաբերության և առևտրի տարածաշրջանային ֆեդերացիաներում (FIC) և կազմակերպելով հատուկ կապ FIC-ի և CCP-ի միջև[55]։

Սի Ցզինպինի դարաշրջանն ուներ զգալիորեն տարբեր տնտեսական նպատակներ՝ համահունչ երկու արշավներին՝ «Արտադրված է Չինաստանում 2025» և «Չինաստանի ստանդարտներ 2035», որոնք ձգտում էին մեծացնել և տեղաշարժել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների գերակայությունը բարձր տեխնոլոգիաների տարբեր ոլորտներում[53]։ Սա առևտրային քաղաքականության ավելի ագրեսիվ հետապնդման հետ մեկտեղ՝ համահունչ տեսակետին, որը տեսնում է, որ Չինաստանը շարժվում է առևտրի կանոնները գրելու մեջ ավելի ակտիվ դեր ստանձնելու ուղղությամբ։

Սի Ցզինպինը և Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցությունը ձեռնարկել են բարեփոխումների ընթացք՝ «կոմունիստական կուսակցությունը համարում է անցանկալի տնտեսական և սոցիալական տարրերի դեմ»։ Սին ցանկանում է սանձել հիպերհարուստ ձեռնարկատերերին, կրճատել երկրի հարստության համառ բացը և նպաստել «ընդհանուր բարգավաճմանը»։ Բարեփոխումները ներառում էին կրիպտոարժույթի մայնինգի և առևտրի արգելում, արգելելով շահույթ հետապնդող կրթությունը, և արգելելով IPO-ները և խոչընդոտելով նորաստեղծ չինացի միլիարդատերերին պատկանող խոշոր ընկերությունների աճին։

Բարեփոխումների հետևանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական կատարողականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինաստանի անվանական ՀՆԱ-ի միտումը 1952-2015 թվականներին։ Նկատի ունեցեք արագ աճը 1970-ականների վերջին բարեփոխումներից հետո:

Երեք տասնամյակ բարեփոխումներից հետո Չինաստանի տնտեսությունն ապրեց աշխարհի ամենամեծ վերելքներից մեկը։ Գյուղատնտեսությունը և թեթև արդյունաբերությունը հիմնականում սեփականաշնորհվել են, մինչդեռ պետությունը դեռևս վերահսկողություն է պահպանում ծանր արդյունաբերության որոշ ճյուղերի նկատմամբ։ Չնայած ֆինանսների, հեռահաղորդակցության, նավթի և տնտեսության այլ կարևոր ոլորտներում պետական սեփականության գերակայությանը, մասնավոր ձեռներեցները շարունակում են ընդլայնվել դեպի այն ոլորտները, որոնք նախկինում վերապահված էին պետական ձեռնարկություններին։ Գները նույնպես ազատականացվել են[20]։

Բարեփոխումից հետո Չինաստանի տնտեսական աճը շատ արագ զարգացել է՝ գերազանցելով Արևելյան Ասիայի վագրերին։ Դեն Սյաոպինի բարեփոխումների սկզբից ի վեր Չինաստանի ՀՆԱ-ն աճել է 10 անգամ[56]։ Գործոնների ընդհանուր արտադրողականության (TFP) աճը ամենակարևոր գործոնն էր, որի արտադրողականությունը կազմում էր ՀՆԱ-ի աճի 40,1%-ը՝ համեմատած 13,2% անկման հետ 1957-1978 թվականներին՝ մաոիստական քաղաքականության բարձրակետը։ 1978–2005 թվականներին Չինաստանի մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն ավելացել է ԱՄՆ-ի մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի 2,7%-ից մինչև 15,7%, իսկ Հնդկաստանի մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի 53,7%-ից մինչև 188,5%։ Մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամուտներն աճել են տարեկան 6,6%-ով[57]։ Միջին աշխատավարձը վեց անգամ աճել է 1978-ից 2005 թվականներին[58], մինչդեռ բացարձակ աղքատությունը բնակչության 41%-ից նվազել է մինչև 5% 1978-2001 թվականներին[20]։ Որոշ գիտնականներ կարծում էին, որ Չինաստանի տնտեսական աճը թերագնահատվել է՝ տնտեսության խոշոր հատվածների չհաշված լինելու պատճառով[59]։

Ազդեցությունը համաշխարհային աճի վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը լայնորեն դիտվում է որպես համաշխարհային և տարածաշրջանային աճի շարժիչ ուժ[60]։ Չինաստանի պահանջարկի աճը կազմում է Չինաստանի, Ճապոնիայի և Թայվանի, Հոնկոնգի արտահանման աճի համապատասխանաբար 50, 44 և 66 տոկոսը, իսկ մնացած Արևելյան Ասիայի հետ Չինաստանի առևտրային դեֆիցիտը նպաստեց Ճապոնիայի և Հարավարևելյան Ասիայի տնտեսությունների աշխուժացմանը[60]։ Ասիայի առաջնորդները Չինաստանի տնտեսական աճը դիտարկում են որպես «աճի շարժիչ ամբողջ Ասիայի համար»[60]։

Ազդեցություն անհավասարության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջինի-ազգային եկամուտների բաշխման գործակիցն ամբողջ աշխարհում (մուգ կանաչ՝ <0,25, կարմիր՝ >0,60)

Թեև տնտեսական բարեփոխումները Չինաստանում զգալի տնտեսական աճ են առաջացրել, այն նաև առաջացրել է անհավասարության աճ՝ հանգեցնելով հակազդեցության և չինական «Նոր ձախ» խմբակցության կողմից բարեփոխումները հետ մղելու փորձի։ Չնայած արագ տնտեսական աճին, որը գործնականում վերացրել է աղքատությունը քաղաքային Չինաստանում և զգալիորեն կրճատել այն գյուղական շրջաններում, և այն փաստին, որ Չինաստանում բոլորի կենսամակարդակը կտրուկ աճել է նախորդ բարեփոխումների դարաշրջանի համեմատ, Չինաստանի Ջինիի գործակիցը գնահատվում է. 0,45-ից բարձր՝ համեմատելի Լատինական Ամերիկայի որոշ երկրների հետ, ինչպիսիք են Արգենտինան և Մեքսիկան, ինչպես նաև Միացյալ Նահանգները[61]։

Աճող անհավասարությունը վերագրվում է Չինաստանում բարեկեցության պետական համակարգի աստիճանական հեռացմանը և ափամերձ և ներքին նահանգների միջև եղած տարբերություններին, վերջիններս ծանրաբեռնված են ավելի մեծ պետական հատվածով[61]։ Որոշ արևմտյան գիտնականներ ենթադրում են, որ անհավասարությունը վերացնելու համար անհրաժեշտ է սոցիալական պետության վերականգնումը և եկամտահարկի վերաբաշխման համակարգի հաստատումը[61], որոշ չինացի տնտեսագետներ առաջարկել են, որ պետական մենաշնորհների սեփականաշնորհումը և եկամուտները բնակչությանը բաշխելը կարող է նվազեցնել անհավասարությունը։

Բարեփոխումներ կոնկրետ ոլորտներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղատնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցորենի արտադրությունը 1961-2004թթ. FAO- ի տվյալները, 2005 թ. Y առանցք. Արտադրությունը մետրիկ տոննայով:

Նախաբարեփոխումների ժամանակաշրջանում Չինաստանի գյուղատնտեսության ցուցանիշները չափազանց վատ էին, և սննդի պակասը սովորական էր[62]։ Այն բանից հետո, երբ Դեն Սյաոպինգը կիրառեց տնային տնտեսությունների պատասխանատվության համակարգը, գյուղատնտեսական արտադրանքը տարեկան ավելացավ 8,2%-ով, մինչ բարեփոխումների ժամանակաշրջանի 2,7%-ի համեմատ, չնայած օգտագործվող հողատարածքի նվազմանը[62]։ Պարենային ապրանքների գները նվազել են մոտ 50%-ով, մինչդեռ գյուղատնտեսական եկամուտներն աճել են[62]։

Չժաո Զիյանն իր հուշերում գրել է, որ տնային տնտեսությունների պայմանագրային համակարգին հաջորդած տարիներին «էներգիան, որը սանձազերծվում էր… կախարդական էր, ավելին, քան որևէ մեկը կարող էր պատկերացնել։ Մի խնդիր, որը համարվում էր անլուծելի, ի հայտ եկավ ընդամենը մի քանի տարվա ընթացքում… [B] 1984 թվականին ֆերմերներն իրականում ավելի շատ հացահատիկ ունեին, քան կարող էին վաճառել։ Հացահատիկի պետական պահեստները լցված էին տարեկան գնումների ծրագրից»[63]։

Հիմնարար վերափոխումը տնտեսության կողմից աճող կանխիկ մշակաբույսերի ընդունումն էր՝ պարզապես բրինձ և հացահատիկ աճեցնելու փոխարեն[62]։ Բանջարեղենի և մսի արտադրությունն աճել է այն աստիճան, որ չինական գյուղատնտեսական արտադրությունը երկու տարին մեկ ավելացնում է Կալիֆորնիայի բանջարեղենի արդյունաբերության համարժեքը։ Ոլորտի աճը դանդաղել է 1984 թվականից հետո, երբ գյուղատնտեսությունը ՀՆԱ-ի 40%-ից իջել է մինչև 16%։ Այնուամենայնիվ, գյուղատնտեսության արտադրողականության բարձրացումը թույլ տվեց աշխատողներին ազատել արդյունաբերության և ծառայությունների ոլորտում աշխատանքի՝ միաժամանակ ավելացնելով գյուղատնտեսական արտադրանքը[62]։ Գյուղատնտեսության առևտուրը նույնպես ազատականացվեց, և Չինաստանը դարձավ պարենամթերք արտահանող երկիր, ինչը մեծ հակադրություն էր իր նախկին սովի տարիների և դեֆիցիտի համեմատ[62]։

Արդյունաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախաբարեփոխումների ժամանակաշրջանում արդյունաբերությունը հիմնականում լճացած էր, և սոցիալիստական համակարգը քիչ խթաններ էր ներկայացնում որակի և արտադրողականության բարելավման համար։ Երկակի գնային համակարգի ներդրմամբ և ձեռնարկությունների ղեկավարների համար ավելի մեծ ինքնավարությամբ, արտադրողականությունը զգալիորեն աճեց 1980-ականների սկզբին[45]։ Օտարերկրյա ձեռնարկությունները և նորաստեղծ Township and Village Enterprises-ը, որը պատկանում է տեղական ինքնակառավարման մարմիններին և հաճախ դե ֆակտո մասնավոր ընկերություններին, հաջողությամբ մրցակցում էին պետական ձեռնարկությունների հետ։ 1990-ականներին լայնածավալ սեփականաշնորհումները նվազեցրին և՛ Քաղաքային և գյուղական ձեռնարկությունների, և՛ պետական ձեռնարկությունների շուկայական մասնաբաժինը և ավելացրին մասնավոր հատվածի մասնաբաժինը։ Արդյունաբերական արտադրանքի պետական հատվածի մասնաբաժինը 1980 թվականի 81%-ից 2005 թվականին նվազել է մինչև 15%[59]։ Օտարերկրյա կապիտալը վերահսկում է չինական արդյունաբերության մեծ մասը և կարևոր դեր է խաղում[45]։

1978 թվականին գործնականում արդյունաբերական ջրհեղեղից Չինաստանն այժմ բետոնի, պողպատի, նավերի և տեքստիլի աշխարհի ամենամեծ արտադրողն է և ունի աշխարհի ամենամեծ ավտոմոբիլային շուկան։ Չինական պողպատի արտադրությունը քառապատկվել է 1980-ից 2000 թվականներին, իսկ 2000-2006 թվականներին՝ 128,5 միլիոն տոննայից՝ 418,8 միլիոն տոննա՝ համաշխարհային արտադրության մեկ երրորդը[45]։ Չինական պողպատի որոշ ձեռնարկություններում աշխատուժի արտադրողականությունը գերազանցում է արևմտյան արտադրողականությանը[45]։ 1975-1992 թվականներին Չինաստանում ավտոմեքենաների արտադրությունը 139 800-ից հասել է 1,1-ի միլիոն՝ հասնելով 9,35-ի միլիոնի արդեն 2008 թվականին։ Թեթև արդյունաբերությունը, ինչպիսին է տեքստիլը, ավելի մեծ աճ է գրանցել՝ կառավարության միջամտության կրճատման պատճառով։ Չինական տեքստիլի արտահանումը 1980 թվականին համաշխարհային արտահանման 4,6 տոկոսից 2005 թվականին հասել է 24,1 տոկոսի։ Տեքստիլ արտադրանքը նույն ժամանակահատվածում աճել է 18 անգամ[45]։

Արտադրության այս աճը մեծապես արդյունք է մուտքի խոչընդոտների վերացման և մրցակցության աճի. Արդյունաբերական ձեռնարկությունների թիվը 1980 թվականի 377300-ից հասել է մոտ 8 միլիոնի 1990 և 1996 թվականներին; 2004 թվականի տնտեսական մարդահամարը, որը բացառեց 5 RMB-ից ցածր տարեկան վաճառքով ձեռնարկությունները մլն, հաշվել 1,33 միլիոնավոր արտադրական ընկերություններ, որոնցից Ցզյանսուն և Չժեցյանը ներկայացնում էին ավելի շատ ընկերություններ, քան 1980 թվականի համազգային ընդհանուր թիվը[20]։ Արևելյան Ասիայի արդյունաբերական աճի համեմատ՝ Չինաստանի արդյունաբերական ցուցանիշները գերազանցել են Ճապոնիային, սակայն հետ են մնացել Հարավային Կորեայի և Թայվանի տնտեսություններից[45]։

Առևտուր և օտարերկրյա ներդրումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինական արտահանման համաշխարհային բաշխումը 2006 թվականին՝ որպես առաջատար շուկայի տոկոս

Որոշ գիտնականներ պնդում են, որ Չինաստանը պահպանել է բացության բարձր աստիճան, որն անսովոր է մյուս մեծ և բազմամարդ ազգերի մեջ,  տնտեսության գրեթե բոլոր հատվածներում օտարերկրյա ապրանքների մրցակցության հետ։ Օտարերկրյա ներդրումները օգնեցին մեծապես բարձրացնել որակը, գիտելիքները և չափանիշները, հատկապես ծանր արդյունաբերության ոլորտում։ Չինաստանի փորձը հաստատում է այն պնդումը, որ գլոբալացումը մեծապես մեծացնում է աղքատ երկրների հարստությունը[20]։ Բարեփոխումների ողջ ընթացքում կառավարությունը նվազեցրեց մաքսատուրքերը և առևտրի այլ խոչընդոտները, ընդ որում սակագների ընդհանուր դրույքաչափը 56%-ից իջավ մինչև 15%։ Մինչև 2001 թվականը ներմուծման 40%-ից պակասը ենթակա էր մաքսատուրքերի, իսկ ներմուծման միայն 9%-ն էր ենթարկվում լիցենզավորման և ներմուծման քվոտաների։ Նույնիսկ վաղ բարեփոխումների ժամանակաշրջանում պրոտեկցիոնիստական քաղաքականությունը հաճախ շրջանցվում էր մաքսանենգության միջոցով[60]։ Երբ Չինաստանը միացավ ԱՀԿ-ին, նա համաձայնեց զգալիորեն ավելի ծանր պայմանների, քան մյուս զարգացող երկրները[60]։ Նույն ժամանակահատվածում առևտուրն աճել է ՀՆԱ-ի 10%-ից մինչև ՀՆԱ-ի 64%-ը[20]։ Չինաստանը համարվում է ամենաբաց խոշոր երկիրը. մինչև 2005 թվականը Չինաստանի արդյունաբերական արտադրանքի միջին օրենքով սահմանված մաքսատուրքը կազմել է 8,9%։ Արգենտինայի համար միջինը կազմել է 30,9%, Բրազիլիայում՝ 27,0%, Հնդկաստանում՝ 32,4%, Ինդոնեզիայում՝ 36,9%[60]։

Չինաստանի առևտրային ավելցուկը ԱՄՆ-ում որոշ մարդիկ համարում են, որ սպառնում է ամերիկյան աշխատատեղերը։ 2000-ականներին Բուշի վարչակազմը վարում էր հովանավորչական քաղաքականություն, ինչպիսիք էին մաքսատուրքերը և քվոտաները՝ սահմանափակելու չինական ապրանքների ներմուծումը։ Որոշ գիտնականներ պնդում են, որ Չինաստանի աճող առևտրային ավելցուկը Ասիայի ավելի զարգացած երկրների արդյունաբերության Չինաստան տեղափոխվելու արդյունք է, և ոչ թե նոր երևույթ[60]։ Չինաստանի առևտրային քաղաքականությունը, որը թույլ է տալիս արտադրողներին 2002 թվականից խուսափել արտահանման համար ավելացված արժեքի հարկից (ԱԱՀ) վճարելուց և արժույթի թերագնահատումից, հանգեցրել է արտահանման գերզարգացած հատվածի և ընդհանուր առմամբ տնտեսության աղավաղման, ինչը կարող է խոչընդոտել հետագա աճին[60]։

Օտարերկրյա ներդրումները նույնպես ազատականացվեցին Դենի վերելքից հետո։ Հատուկ տնտեսական գոտիները (ՀՏԳ) ստեղծվել են 1980-ականների սկզբին՝ օտարերկրյա կապիտալ ներգրավելու համար՝ ազատելով նրանց հարկերից և կանոնակարգերից։ Այս փորձը հաջող էր, և SEZ-ները ընդլայնվեցին՝ ընդգրկելով ամբողջ չինական ափը։ Չնայած ՕՈՒՆ-ը կարճ ժամանակով նվազել է 1989-ի ուսանողական բողոքի ցույցերից հետո, այն կրկին աճել է մինչև 160 միլիարդ մինչև 2004 թվականը[60]։

Ծառայություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շանհայի ֆոնդային բորսա։
Շենժենի ֆոնդային բորսա։

1990-ականներին ֆինանսական հատվածն ազատականացվեց[64]։ Այն բանից հետո, երբ Չինաստանը միացավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը (ԱՀԿ), ծառայությունների ոլորտը զգալիորեն ազատականացվեց և օտարերկրյա ներդրումները թույլատրվեցին. դադարեցվել են մանրածախ, մեծածախ և բաշխման սահմանափակումները[60]։ Օտարերկրյա ներդրումների համար բացվել են նաև բանկային, ֆինանսական ծառայությունները, ապահովագրությունը և հեռահաղորդակցությունը[60]։

Չինաստանի բանկային հատվածում գերակշռում են չորս խոշոր պետական բանկերը, որոնք հիմնականում անարդյունավետ են և մենաշնորհային[65]։ Չինաստանի խոշորագույն բանկը՝ ICBC-ն, աշխարհի ամենամեծ բանկն է։ Ֆինանսական ոլորտը լայնորեն դիտարկվում է որպես տնտեսության ձգձգում՝ պետական անարդյունավետ կառավարման պատճառով[59]։ Չաշխատող վարկերը, որոնք հիմնականում տրվել են տեղական ինքնակառավարման մարմիններին և անշահավետ պետական ձեռնարկություններին քաղաքական նպատակներով[65], հատկապես գործազրկությունը ցածր պահելու քաղաքական նպատակը, մեծ արտահոսք են ֆինանսական համակարգի և տնտեսության վրա՝ հասնելով ՀՆԱ-ի ավելի քան 22%-ի 2000 թվականի դրությամբ, մինչև 2006 թվականի անկումը (6,3%)՝ պայմանավորված այս բանկերի կառավարության վերակապիտալացման արդյունքում։ 2006 թվականին չաշխատող վարկերի ընդհանուր թիվը գնահատվել է 160 ԱՄՆ միլիարդ դոլար[65]։ Դիտորդները խորհուրդ են տալիս այս խնդիրը լուծելու համար սեփականաշնորհել բանկային համակարգը, քայլ, որը մասամբ իրականացվեց, երբ չորս բանկերը շրջանառվեցին ֆոնդային շուկայում[65]։ Չինաստանի ֆինանսական շուկաները՝ Շանհայի ֆոնդային բորսան և Շենժենի ֆոնդային բորսան, համեմատաբար անարդյունավետ են կապիտալի ներգրավման հարցում, քանի որ դրանք կազմում են ՀՆԱ-ի միայն 11%-ը[65]։

Բանկերի թուլության պատճառով ընկերությունները ներգրավում են իրենց կապիտալի մեծ մասը 1980-ականներին և 1990-ականներին զարգացած ոչ ֆորմալ, ոչ ստանդարտ ֆինանսական հատվածի միջոցով, որը հիմնականում բաղկացած է ընդհատակյա բիզնեսներից և մասնավոր բանկերից[65]։ Ներքին ֆինանսները հաջողակ ընկերությունների կողմից իրենց գործունեությունը ֆինանսավորելու ամենակարևոր մեթոդն է[65]։

1980-ականներին մեծ ուշադրություն է դարձվել գովազդի դերին Դենի կողմից առաջ մղվող արդիականացման նպատակներին հասնելու գործում[66]։

Կառավարության ֆինանսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախաբարեփոխումների ժամանակաշրջանում կառավարությունը ֆինանսավորվում էր պետական ձեռնարկությունների շահույթներով, ինչպես Խորհրդային Միությունը[67]։ Պետական հատվածի կարևորության և եկամտաբերության անկման հետ մեկտեղ պետական եկամուտները, հատկապես Պեկինի կենտրոնական կառավարության եկամուտները, զգալիորեն նվազել են, և կառավարությունը հիմնվել է գույքագրման հարկերի խառնաշփոթ համակարգի վրա։ Կառավարության եկամուտները ՀՆԱ-ի 35%-ից նվազել են մինչև ՀՆԱ-ի 11%-ը 1990-ականների կեսերին՝ առանց պետական ձեռնարկությունների եկամուտների, ընդ որում կենտրոնական կառավարության բյուջեն կազմում է ՀՆԱ-ի ընդամենը 3%-ը[67]։ Հարկային համակարգը բարեփոխվել է 1994 թվականին, երբ գույքահարկերը միավորվեցին մեկ ԱԱՀ-ի մեջ՝ 17% բոլոր արտադրական, վերանորոգման և հավաքման աշխատանքների համար և ակցիզային հարկ 11 ապրանքների վրա, ընդ որում ԱԱՀ-ն դարձավ եկամտի հիմնական աղբյուրը, որը կազմում է կառավարության կեսը։ եկամուտ. 1994 թվականի բարեփոխումը բարձրացրեց նաև կենտրոնական կառավարության մասնաբաժինը եկամուտների մեջ՝ այն հասցնելով ՀՆԱ-ի 9%-ի[67]։

Ակադեմիական ուսումնասիրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաջողության պատճառները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Չինաստանի հաջորդ գլոբալ օրակարգի» քննարկումը Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի ժամանակ (2013 թվական):

Գիտնականներն առաջարկել են մի շարք տեսություններ՝ բացատրելու Չինաստանի հաջող անցումը պլանայինից սոցիալիստական շուկայական տնտեսության։ Դա տեղի ունեցավ չնայած այնպիսի անբարենպաստ գործոնների, ինչպիսիք են սոցիալիզմի անհանգիստ ժառանգությունը, աշխատանքային էթիկայի զգալի էրոզիան, տասնամյակների հակաշուկայական քարոզչությունը և «կորած սերունդը», որի կրթությունը քայքայվեց Մշակութային հեղափոխության խաթարման պայմաններում[68]։

Հատկանշական տեսություններից մեկն այն է, որ պետական իշխանության ապակենտրոնացումը թույլ է տվել տեղական ղեկավարներին փորձարկել պետական հատվածը սեփականաշնորհելու և տնտեսությունը աշխուժացնելու տարբեր ուղիներ[20]։ Թեև Դենգը շատ բարեփոխումների հեղինակը չէր, նա հավանություն տվեց դրանց։ Մեկ այլ տեսություն կենտրոնանում է Չինաստանի կառավարության ներքին խթանների վրա, որոնցում բարձր տնտեսական աճ ունեցող ոլորտները ղեկավարող պաշտոնյաներն ավելի հավանական է, որ պաշտոնի բարձրացում ստանան։ Դա ստիպեց տեղական և մարզային իշխանություններին «սոված լինել ներդրումների համար», ովքեր մրցում էին նվազեցնելու կանոնակարգերն ու ներդրումների խոչընդոտները ՝ խթանելու և՛ տնտեսական աճը, և՛ իրենց կարիերան։ Նման բարեփոխումները հնարավոր էին, քանի որ Դենգը կառավարությունում շուկայամետ հետևորդներ էր մշակում[20]։ Հերման Կանը պնդում էր, որ կոնֆուցիական էթիկան խաղում էր «նման, բայց ավելի տպավորիչ դեր Արևելյան Ասիայի արդիականացման գործում, քան բողոքական էթիկան խաղում էր Եվրոպայում[69]»։

Միասին Յուեն Յուեն Անգը պնդում է Foreign Affairs- ում, որ քաղաքական բարեփոխումները տեղի են ունեցել Տենգի օրոք տնտեսական բարեփոխումներով, բացառությամբ, որ առաջինը չի ընդունել արևմտյան ձևեր։ Նա գրում է. «Անշուշտ, Դենգի բարեփոխումները շեշտը դրեցին կոպիտ կապիտալի կուտակման, այլ ոչ թե ամբողջական զարգացման վրա, ինչը հանգեցրեց շրջակա միջավայրի դեգրադացիայի, անհավասարության և այլ սոցիալական խնդիրների։ Այդուհանդերձ, նրանք, անկասկած, գործի դրեցին Չինաստանի աճի մեքենան՝ բյուրոկրատիայի արդյունքներին կողմնորոշված դարձնելով, խիստ մրցակցային և արձագանքելով բիզնեսի կարիքներին, հատկություններ, որոնք սովորաբար կապված են ժողովրդավարությունների հետ»։ Բայց դա վերաբերում է միայն Դենգի դարաշրջանին։ Անգը նշում է, որ 2012 թվականից, երբ Սի Ցզինպինը ստանձնեց պաշտոնը, նոր առաջնորդը փոխել է Դենգի քաղաքական բարեփոխումները և իշխանության սահմանները, «ինչպես քաղաքական ազատությունները դարձել են հրամայական՝ շարունակական տնտեսական աճի համար»։

ԱՀԿ-ի գլխավոր տնօրեն Ռոբերտո Ազևեդուն Ցինդաոյում հանդիպել է Չինաստանի առևտրի նախարար Գաո Հուչենգի հետ (2014 թվական):

Չինաստանի հաջողությունը պայմանավորված է նաև արտահանման վրա հիմնված աճի ռազմավարությամբ, որը հաջողությամբ կիրառվել է չորս ասիական վագրերի կողմից՝ սկսած 1960-1970-ական թվականներին Ճապոնիայից և այլ նոր արդյունաբերական երկրներից[70]։ 2001 թվականին Չինաստանը միացավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը (ԱՀԿ)[71]։ 2006 թվականի դրությամբ Fortune 500 ընկերություններից ավելի քան 400-ը մուտք են գործել չինական շուկա, մինչդեռ միևնույն ժամանակ զգալի թվով չինական ընկերություններ բացել են իրենց շուկաները Չինաստանից դուրս[72]։ Կարևոր դեր են խաղացել նաև Չինաստանին տրվող օտարերկրյա օգնությունները, այդ թվում՝ Հոնկոնգից, Մակաոյից և Թայվանից[73][74][75]։ Բացման սկզբից ի վեր Չինաստանը զգալի օգնություն է ստացել խոշոր զարգացած երկրներից, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ն, Ճապոնիան, Գերմանիան, Ֆրանսիան և Միացյալ Թագավորությունը[73][74]։ Օրինակ, իր Պաշտոնական զարգացման աջակցության (ODA) միջոցով Ճապոնիան Չինաստանին առաջարկել էր 3,65 տրիլիոն իեն արժողությամբ օգնության տարբեր ձևեր 2018 թվականի դրությամբ[73][76]։ Մյուս կողմից, ԱՄՆ-ից ստացված օգնությունն ընդհանուր առմամբ հասել է 556 միլիոն ԱՄՆ դոլարի 2012 թվականի դրությամբ և «օգնել է տիբեթյան համայնքներին բարելավել կենսամիջոցները, խթանել կայուն զարգացումը և շրջակա միջավայրի պահպանությունը և պահպանել մշակութային ավանդույթները… նաև աջակցում է նպատակային ծրագրերին, որոնք ամրապնդում են համագործակցությունը ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի և այլ համաճարակի և նոր հիվանդությունների տարածման դեմ պայքարում, ինչպես նաև օրենքի գերակայության ծրագրեր»[73][75]։

Ի տարբերություն նեոլիբերալ տեսակետի, որն ընդգծում է ապակենտրոնացման, սեփականաշնորհման և գլոբալիզացիայի օգուտները, պրոֆեսոր Լին Չունը եզրակացնում է, որ ուսումնասիրությունները ցույց են տվել մինչ բարեփոխումների ժամանակաշրջանի գործոնները, որոնք առնվազն նույնքան համոզիչ գործոններ են Չինաստանի հաջողության համար[77]։ Այդ գործոնները ներառում են հզոր «մարդկային կապիտալը», որը կուտակվել է տասնամյակների ընթացքում պետական ներդրումների արդյունքում հիմնական կարիքների համար, ներառյալ առողջապահությունը և հանրային կրթությունը, հողի պետական և գյուղական կոլեկտիվ սեփականությունը, ռազմավարական արդյունաբերության պետական հատվածի պահպանումը, առևտրի տեխնոլոգիաների փոխանցման պետական հովանավորությունը և հանրային ծախսեր[77]։

Խորհրդային բլոկի և կենտրոնական պլանային տնտեսությունների փլուզումը 1989 թվականին նոր խթան հանդիսացավ Չինաստանին հետագա բարեփոխումների իր տնտեսությունը տարբեր քաղաքականությունների միջոցով՝ խուսափելու նմանատիպ ճակատագրից[78]։ Չինաստանը նաև ցանկանում էր խուսափել Բորիս Ելցինի օրոք շուկայական կապիտալիզմի հետ կապված ռուսական հատուկ փորձերից, որոնք հանգեցրին հզոր օլիգարխների, կոռուպցիայի և պետական եկամուտների կորստի, ինչը սրեց տնտեսական անհավասարությունը[79]։

Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության մշակութային հեղափոխությունը երկարաժամկետ հեռանկարում նպաստում է Չինաստանի տնտեսական աճին։ Ըստ Մանկուր Օլսոնի ՝ Մշակութային հեղափոխությունը հարձակվեց հենց այն ադմինիստրատորների և կառավարիչների վրա, որոնցից կախված էր չինական տնտեսությունը, և անմիջական արդյունքը կարճաժամկետ անկայունությունն ու վարչական քաոսն էին։ Ավելի երկարաժամկետ արդյունքն այն էր, որ չկար այնքան շատ լավ արմատավորված շահերի խմբեր, որքան Խորհրդային Միությունում և եվրոպական կոմունիստական պետություններում, ուստի, երբ Դեն Սյաոպինը և մյուս պրագմատիկները ստանձնում էին իշխանությունը, քիչ էին շահագրգիռ խմբերը, որոնց լոբբինգը կարող էր խաթարել Դենի շուկայական ուղղվածության բարեփոխումները, քանի որ մշակութային հեղափոխությունը ոչնչացրեց նեղ արմատացած շահերը՝ ստատուս քվոյի մեջ փայփայելով[80]։

Համեմատություն այլ զարգացող տնտեսությունների հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինաստանի և Հնդկաստանի ՀՆԱ-ի զարգացման միտումները (1950–2010 թթ.)

Չինաստանի անցումը պլանային տնտեսությունից սոցիալիստական շուկայական տնտեսության հաճախ համեմատվում է Արևելյան Եվրոպայի տնտեսությունների հետ, որոնք նման անցում են ապրում։ Չինաստանի կատարողականը բարձր են գնահատվել Արևելյան բլոկին պատուհասած խոշոր ցնցումներից և գնաճից խուսափելու համար[81]։ Արևելյան բլոկի տնտեսությունները բարեփոխումների սկզբում տեսել են ՀՆԱ-ի 13%-ից մինչև 65% անկում, մինչդեռ Չինաստանի աճը շատ ուժեղ է եղել բարեփոխումների սկզբից ի վեր[81]։ Չինաստանին հաջողվեց նաև խուսափել 200-ից մինչև 1000% հիպերինֆլյացիայից, որն ապրեց Արևելյան Եվրոպան[81]։ Այս հաջողությունը վերագրվում է Չինաստանի կառավարության աստիճանական և ապակենտրոնացված մոտեցմանը, որը թույլ տվեց շուկայական ինստիտուտներին զարգանալ այնքան, որ կարողանան փոխարինել պետական պլանավորումը։ Սա հակադրվում է Արևելյան Եվրոպայի «մեծ պայթյունի» մոտեցմանը, որտեղ պետական ոլորտն արագորեն սեփականաշնորհվեց աշխատակիցների գնումներով, բայց պահպանեց նախկին, անարդյունավետ կառավարումը[81]։ Մյուս գործոնները, որոնք համարվում են տարբերությունների պատճառ, Անկախ Պետությունների Համագործակցությունի տնտեսությունների ավելի մեծ ուրբանիզացումն է և սոցիալական բարեկեցության և այլ հաստատությունների տարբերությունները[81]։ Մեկ այլ փաստարկ այն է, որ արևելյան Եվրոպայի տնտեսություններում երբեմն դիտվում է, որ քաղաքական փոփոխություններն անհնարին են դարձրել աստիճանական բարեփոխումները, ուստի ցնցումները և գնաճն անխուսափելի էին[49]։

Չինաստանի տնտեսական աճը համեմատվել է այլ զարգացող երկրների հետ, ինչպիսիք են Բրազիլիան, Մեքսիկան և Հնդկաստանը։ Չինաստանում ՀՆԱ-ի աճը գերազանցում է բոլոր մյուս զարգացող երկրներին, և միայն Հնդկաստանը 1990 թվականից հետո մոտ է Չինաստանի փորձին[57]։ Գիտնականները կարծում են, որ ներդրումների բարձր տեմպերը, հատկապես մեկ աշխատողի հաշվով ներդրված կապիտալի ավելացումը, նպաստել են Չինաստանի տնտեսական բարձր ցուցանիշներին[57]։ Չինաստանի համեմատաբար ազատ տնտեսությունը, ավելի քիչ պետական միջամտությամբ և կանոնակարգմամբ, գիտնականների կողմից նշվում է որպես Չինաստանի բարձր ցուցանիշների կարևոր գործոն՝ համեմատած մյուս զարգացող երկրների հետ[57]։

Քննադատության և զարգացման խնդիրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օդի աղտոտվածությունը Չինաստանում դարձել է բնապահպանական հիմնական խնդիր՝ տնտեսական զարգացման հետևանքով։ (Նկարը ցույց է տալիս թանձր մառախուղը Շանհայի Լուջիազույում 2011 թվականին)
CO<sub id="mwA0I">2</sub> գազի գլոբալ արտանետումները ըստ երկրների (2015 թվական):

Կառավարությունը պահպանում է մենաշնորհները մի քանի ոլորտներում, ինչպիսիք են նավթը և բանկային համակարգը։ Որոշ բարեփոխումների վերջին շրջադարձի պատճառով որոշ դիտորդներ 2008 թվականին անվանեցին «բարեփոխումների ավարտի երրորդ տարեդարձը»[10]։ Այնուամենայնիվ, դիտորդները կարծում են, որ Չինաստանի տնտեսությունը կարող է շարունակել աճել 6–8 տոկոս տեմպերով մինչև 2025 թվականը[59], չնայած ոմանց կողմից պետական միջամտության կրճատումն անհրաժեշտ է կայուն աճի համար[59]։ Այնուամենայնիվ, տարիների ընթացքում հաղորդվել է, որ ՀՆԱ-ի թվերը և Չինաստանի կառավարության այլ տնտեսական տվյալները կարող են ուռճացվել կամ այլ կերպ շահարկվել[82][83][84][85]։ Կենտրոնական կառավարության պաշտոնյաները խոստովանել են, որ տեղական տնտեսական վիճակագրությունը երբեմն կեղծվում է, օրինակ՝ տեղական պաշտոնյաների անձնական առաջխաղացման համար տնտեսական աճի թիրախները բավարարելու համար[83][86]։

Չնայած աղքատության կրճատմանը և Չինաստանի հարստության ավելացմանը, Դենգի բարեփոխումները քննադատության են ենթարկվել չինական նոր ձախերի կողմից անհավասարության ավելացման և մասնավոր ձեռներեցներին թույլ տալով ձեռք բերել պետական ակտիվները նվազեցված գներով։ Այս մեղադրանքները հատկապես ինտենսիվ էին Լանգ-Գու վեճի ժամանակ, երբ Նոր ձախ ակադեմիկոս Լարի Լանգը մեղադրեց ձեռնարկատեր Գու Սուջունգին պետական ակտիվների յուրացման մեջ, որից հետո Գուն բանտարկվեց։ Հու-Վենի վարչակազմը որդեգրեց որոշ նոր ձախ քաղաքականություն, ինչպիսիք են մասնավորեցումների դադարեցումը և պետական հատվածի կարևորության բարձրացումը տնտեսության մեջ, և քեյնսյան քաղաքականությունները, որոնք քննադատության են ենթարկվել որոշ չինացի տնտեսագետների կողմից, ովքեր պաշտպանում են ապակարգավորման, հարկերի կրճատման և սեփականաշնորհման քաղաքականությունը։

Այլ քննադատությունները կենտրոնանում են հանրային առողջության և շրջակա միջավայրի վրա արագ արդյունաբերականացման ազդեցության վրա։ Այնուամենայնիվ, գիտնականները կարծում են, որ հանրային առողջության խնդիրները դժվար թե Չինաստանի տնտեսության աճի համար լուրջ խոչընդոտ դառնան առաջիկա տասնամյակների ընթացքում, և ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ օդի որակը և այլ բնապահպանական միջոցառումները Չինաստանում ավելի լավն են, քան զարգացած երկրներում, ինչպիսիք են Միացյալ Նահանգները։ պետությունները և Ճապոնիան՝ զարգացման նույն մակարդակի վրա[59]։

Տնտեսական բարեփոխումներն ուղեկցվեցին մի շարք քաղաքական բարեփոխումներ 1980-ականներին, որոնց աջակցում էր Դեն Սյաոպինը։ Այնուամենայնիվ, ծրագրված քաղաքական բարեփոխումներից շատերն ավարտվեցին 1989 թվականի Տյանանմեն հրապարակի ցույցերից և ջարդերից հետո։ Քաղաքական բարեփոխումների բացակայությունը նպաստեց Չինաստանում կոռուպցիայի լուրջ խնդրին[87]։ Բացի այդ, իրական պետական փուչիկը, աղտոտվածությունը և բնակչության ճգնաժամը Չինաստանի զարգացման ամենալուրջ խնդիրներից են[11]։ Օրինակ, Չինաստանը CO<sub id="mwA3Y">2</sub> արտանետողներից ամենամեծն է աշխարհում[88]։

Մյուս կողմից, 1970-ականների վերջից Դենը և այլ բարձրաստիճան ղեկավարներ, ներառյալ Չեն Յունը և Լի Սիաննյանը, աջակցում էին «Մեկ ընտանիք՝ մեկ երեխայի քաղաքականությանը»՝ հաղթահարելու գերբնակեցման ճգնաժամը[89]։ Սակայն 2010 թվականի մարդահամարի տվյալները ցույց են տվել, որ բնակչության աճի տեմպերը մնացել են շատ ցածր[90], և ֆինանսական ճնշման և այլ գործոնների պատճառով շատ երիտասարդ զույգեր նախընտրում են հետաձգել կամ նույնիսկ հրաժարվել երկրորդ երեխային մեծացնելու ծրագրից՝ չնայած Չինաստանի կառավարության 2015 թվականի վերջին հիմնականում մեղմացրած մեկ երեխայի քաղաքականությունը[91][92][93]։ Բնակչության ճգնաժամը սպառնում է հետագա տնտեսական զարգացմանը[92]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետագա ընթերցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Ray, Alok (2002). «The Chinese Economic Miracle: Lessons to Be Learnt». Economic and Political Weekly. 37 (37): 3835–3848. ISSN 0012-9976. JSTOR 4412606.
  2. ↑ Harrison, Virginia; Palumbo, Daniele (2019 թ․ սեպտեմբերի 30). «China anniversary: How the country became the world's 'economic miracle'». BBC News. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  3. ↑ Ezra F. Vogel, Deng Xiaoping and the Transformation of China (2011).
  4. ↑ «关于"总设计师"称谓提法的来龙去脉--邓小平纪念网». Renmin Wang (չինարեն). 2016 թ․ հունիսի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  5. ↑ Bergsten, C. Fred (2022). The United States vs. China : the quest for global economic leadership. Cambridge. էջ 86. ISBN 1-5095-4735-5. OCLC 1255691875.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  6. ↑ 6,0 6,1 Naughton, Barry (2007). The Chinese economy : transitions and growth. Cambridge, Mass.: MIT Press. էջեր 3–5. ISBN 978-0262640640. OCLC 70839809.
  7. ↑ 7,0 7,1 Walder, 2015
  8. ↑ 8,0 8,1 Brandt, 2008
  9. ↑ 9,0 9,1 Longworth, John William; Brown, Colin G.; Waldron, Scott A. (2001). Beef in China: Agribusiness Opportunities and Challenges. University of Queensland Press. էջ 248. ISBN 9780702232312.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Scissors, Derek (May–June 2009). «Deng Undone: The Costs of Halting Market Reform in China». Foreign Affairs. 88 (3). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 «Could China's population crisis be reaching a point of no return?». South China Morning Post (անգլերեն). 2021 թ․ մարտի 25. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 5-ին.
  12. ↑ Tiezzi, Shannon (2018 թ․ ապրիլի 4). «Carl Minzner on China's Post-Reform Era». The Diplomat (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  13. ↑ «China: Deng Xiaoping era ends with start of Xi era». EJ Insight (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  14. ↑ «Chinese state tightens grip 40 years after Deng's reforms». Nikkei Asian Review (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 «Chinese enterprises write Communist Party's role into charters – Nikkei Asian Review». asia.nikkei.com (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  16. ↑ Marquis, Christopher; Qiao, Kunyuan (2022 թ․ նոյեմբերի 15). Mao and Markets: The Communist Roots of Chinese Enterprise. Yale University Press. doi:10.2307/j.ctv3006z6k. ISBN 978-0-300-26883-6. JSTOR j.ctv3006z6k.
  17. ↑ «Meet "moderately prosperous" China». Economist (անգլերեն). 2019 թ․ նոյեմբերի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  18. ↑ Wong, John (1998 թ․ մարտի 1). «Xiao‐kang: Deng Xiaoping's socio‐economic development target for China». Journal of Contemporary China. 7 (17): 141–152. doi:10.1080/10670569808724309. ISSN 1067-0564.
  19. ↑ «Commentary: Sprinting toward a moderately prosperous society». Xinhuanet. 2019 թ․ մարտի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 26-ին.
  20. ↑ 20,00 20,01 20,02 20,03 20,04 20,05 20,06 20,07 20,08 20,09 20,10 20,11 20,12 20,13 20,14 Brandt 2008
  21. ↑ 21,0 21,1 Hunt, Michael H. (2004). The World Transformed: 1945 to the Present. Boston: Bedford/St. Martin's. էջ 355. ISBN 9780312245832. LCCN 2003101700. OCLC 1151774819. OL 3695802M.
  22. ↑ Cited by Susan L. Shirk in The Political Logic of Economic Reform in China, University of California, Berkeley and Los Angeles, 1993. 0-520-07706-7
  23. ↑ «Open Door Policy». BBC. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 17-ին.
  24. ↑ Yun-Wing Sung (1992 թ․ հունվարի 16). The China-Hong Kong Connection: The Key to China's Open Door Policy. Cambridge University Press. ISBN 978-0521382458.
  25. ↑ 25,0 25,1 «Unsung hero of China's opening up is star of Shenzhen museum». South China Morning Post (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 27. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  26. ↑ «Shekou Industrial Zone — firsts in reform and opening-up». China Daily. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 Zhao, Suisheng (2023). The dragon roars back : transformational leaders and dynamics of Chinese foreign policy. Stanford, California: Stanford University Press. էջեր 54–55. ISBN 978-1-5036-3415-2. OCLC 1332788951.
  28. ↑ Cheong, Danson (2018 թ․ դեկտեմբերի 7). «Shenzhen – from village to city of opportunities». The Straits Times (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  29. ↑ «Jan 24–29,1984: Deng Xiaoping visits Shenzhen and Zhuhai – China – Chinadaily.com.cn». China Daily. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 17-ին.
  30. ↑ Yuan, Yiming (2017 թ․ մարտի 15). Studies on China's Special Economic Zones (անգլերեն). Springer. ISBN 978-981-10-3704-7.
  31. ↑ «Hu Yaobang: an icon of China's reform – and of how little has changed». South China Morning Post (անգլերեն). 2019 թ․ ապրիլի 14. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  32. ↑ «Zhao Ziyang: The forgotten architect of China's economic reforms | DW | 14.01.2015» (բրիտանական անգլերեն). Deutsche Welle. 2015 թ․ հունվարի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  33. ↑ Hornby, Lucy (2018 թ․ նոյեմբերի 15). «Xi versus Deng, the family feud over China's reforms». Financial Times (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  34. ↑ «Chinese reform politician Wan Li dies at 98». AP NEWS. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  35. ↑ «Hu Qili Urged People Throughout Country to Help Change China With AM-China, Bjt». AP NEWS. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  36. ↑ Bachman, David (1986). «Differing Visions of China's Post-Mao Economy: The Ideas of Chen Yun, Deng Xiaoping, and Zhao Ziyang». Asian Survey. 26 (3): 292–321. doi:10.2307/2644194. ISSN 0004-4687. JSTOR 2644194.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 {{cite news}}: Empty citation (օգնություն)
  38. ↑ 38,0 38,1 Sullivan, Lawrence R. (1988). «Assault on the Reforms: Conservative Criticism of Political and Economic Liberalization in China, 1985–86». The China Quarterly. 114 (114): 198–222. doi:10.1017/S030574100002676X. ISSN 0305-7410. JSTOR 654442.
  39. ↑ Exupoli. "Bird Cage Economics" Արխիվացված 2022-12-08 Wayback Machine. Exupoli.net.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Coase, Ronald; Wang, Ning (2012), Coase, Ronald; Wang, Ning (eds.), «A Bird in the Cage: Market Reform under Socialism», How China Became Capitalist (անգլերեն), London: Palgrave Macmillan UK: 68–103, doi:10.1057/9781137019370_4, ISBN 978-1-137-01937-0, Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին
  41. ↑ Rivers, Matt (2018 թ․ նոյեմբերի 23). «Inside China's Silicon Valley: From copycats to innovation | CNN Business» (անգլերեն). CNN. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  42. ↑ The rise of China's 'Silicon Valley' – CNN Video, 2018 թ․ նոյեմբերի 19, Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 25-ին
  43. ↑ «A $30 Billion Fortune Is Hiding in China's Silicon Valley». Bloomberg L.P. 2021 թ․ հոկտեմբերի 18.
  44. ↑ «Xinhua Headlines: The rise of China's Silicon Valley». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 25-ին.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 45,5 45,6 45,7 Rawski 2008
  46. ↑ Yang, Dali L. (1991). «China Adjusts to the World Economy: The Political Economy of China's Coastal Development Strategy». Pacific Affairs. 64 (1): 42–64. doi:10.2307/2760362. ISSN 0030-851X. JSTOR 2760362.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 47,4 Weber, Isabella (2021). How China escaped shock therapy : the market reform debate. Abingdon, Oxon: Routledge. էջ 220. ISBN 978-0-429-49012-5. OCLC 1228187814.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Weber, Isabella (2021). How China escaped shock therapy : the market reform debate. Abingdon, Oxon: Routledge. էջ 240. ISBN 978-0-429-49012-5. OCLC 1228187814.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 49,5 49,6 49,7 Naughton 2008
  50. ↑ Walter, Carl E. (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Was Deng Xiaoping Right? An Overview of China's Equity Markets». Journal of Applied Corporate Finance (անգլերեն). 26 (3): 8–19. doi:10.1111/jacf.12075. ISSN 1078-1196.
  51. ↑ «An old man's ups and downs in China's stock market». Embassy of the People's Republic of China in the Republic of Kenya. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 2-ին.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 Lin, Chun (2006). The transformation of Chinese socialism. Durham [N.C.]: Duke University Press. էջ 259. ISBN 978-0-8223-3785-0. OCLC 63178961.
  53. ↑ 53,0 53,1 Dalio, Ray. «Principles by Ray Dalio». principles.com (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 3-ին.
  54. ↑ Xinhua Net. «(Authorized to publish) Xi Jinping's Speech at the Entrepreneur Forum». Xinhua Net. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  55. ↑ General Office of the CCP Central Committee. «Opinions on Strengthening the United Front Work of Private Economy in the New Era». Xinhua net (չինարեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  56. ↑ China has socialist market economy in place (People's Daily Online, 2005).
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Heston 2008
  58. ↑ Cai 2008
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 59,4 59,5 Perkins 2008
  60. ↑ 60,00 60,01 60,02 60,03 60,04 60,05 60,06 60,07 60,08 60,09 60,10 Branstetter 2008
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Benjamin 2008
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 62,4 62,5 Huang 2008
  63. ↑ Weber, Isabella (2021). How China escaped shock therapy : the market reform debate. Abingdon, Oxon: Routledge. էջ 164. ISBN 978-0-429-49012-5. OCLC 1228187814.
  64. ↑ Haggard, Stevens et al (2008), 339
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 65,5 65,6 Allen 2008
  66. ↑ Xin Zhao and Russell W. Belk, "Politicizing Consumer Culture: Advertising's Appropriation of Political Ideology in China's Social Transition," Journal of Consumer Research (2008) 35#2 pp 231–244
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Wong 2008
  68. ↑ Calhoun, Craig; Wasserstrom, Jeffrey N. (2003), «The Cultural Revolution and the Democracy Movement of 1989: Complexity in Historical Connections», in Law, Kam-yee (ed.), The Chinese cultural revolution reconsidered: beyond purge and holocaust, Palgrave Macmillan, էջ 247, ISBN 978-0-333-73835-1, Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 20-ին
  69. ↑ Kahn 1979
  70. ↑ Sharma, Shalendra D. (Winter–Spring 2007). «China's Economic Transformation». Global Dialogue. 9 (1–2). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  71. ↑ «WTO | China – Member information». www.wto.org. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 20-ին.
  72. ↑ Zhang, Jianping; Liu, Huan (2019 թ․ մարտի 9). «改革开放40年："引进来"与"走出去"». Qiushi (չինարեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 19-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 73,3 Yuan, Xiaobin. «发达国家对华援助"不手软"». NetEase (չինարեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 18-ին.
  74. ↑ 74,0 74,1 «中国还需要发达国家的政府援助吗？» (չինարեն). Phoenix Television. 2009 թ․ նոյեմբերի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 18-ին.
  75. ↑ 75,0 75,1 «China | ForeignAssistance.gov». www.foreignassistance.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 18-ին.
  76. ↑ «Japan to discontinue development assistance projects for China: Taro Kono». The Japan Times (անգլերեն). 2018 թ․ հոկտեմբերի 23. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 18-ին.
  77. ↑ 77,0 77,1 Lin, Chun (2006). The transformation of Chinese socialism. Durham [N.C.]: Duke University Press. էջ 2. ISBN 978-0-8223-3785-0. OCLC 63178961.
  78. ↑ Dorn, James A. (Fall 2002). «Economic Development and Freedom: The Legacy of Peter Bauer» (PDF). Cato Journal. Cato Institute. 22 (2). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  79. ↑ Remnick, David (January–February 1997). «Can Russia Change?». Foreign Affairs. 76 (1): 35–49. doi:10.2307/20047908. JSTOR 20047908. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  80. ↑ Olson, Mancur (2000). Power and prosperity : outgrowing communist and capitalist dictatorships. New York: Basic Books. ISBN 978-0465051960.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 81,4 Svejnar 2008
  82. ↑ «Study Suggests That Local Chinese Officials Manipulate GDP». Yale University (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 20-ին.
  83. ↑ 83,0 83,1 «China's economic census uncovers more fake data». South China Morning Post (անգլերեն). 2019 թ․ հունիսի 20. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 20-ին.
  84. ↑ Watts, Gordon (2019 թ․ հոկտեմբերի 18). «Fake figures cloud China's economic data». Asia Times (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 20-ին.
  85. ↑ «Why China's dramatic economic recovery might not add up». The Guardian (անգլերեն). 2020 թ․ հոկտեմբերի 25. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 20-ին.
  86. ↑ Pham, Sherisse (2017 թ․ հունվարի 18). «Chinese province admits falsifying economic data for years». CNNMoney. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 20-ին.
  87. ↑ He, Zengke (2000 թ․ հունիսի 1). «Corruption and anti-corruption in reform China». Communist and Post-Communist Studies (անգլերեն). 33 (2): 243–270. doi:10.1016/S0967-067X(00)00006-4. ISSN 0967-067X.
  88. ↑ «Each Country's Share of CO2 [sic] Emissions | Union of Concerned Scientists». www.ucsusa.org (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 5-ին.
  89. ↑ Greenhalgh, Susan (2005). «Missile Science, Population Science: The Origins of China's One-Child Policy». The China Quarterly. 182 (182): 253–276. doi:10.1017/S0305741005000184. ISSN 0305-7410. JSTOR 20192474.
  90. ↑ Cai, Yong (2013 թ․ սեպտեմբերի 1). «China's New Demographic Reality: Learning from the 2010 Census». Population and Development Review. 39 (3): 371–396. doi:10.1111/j.1728-4457.2013.00608.x. ISSN 0098-7921. PMC 4302763. PMID 25620818.
  91. ↑ Zhou, C. (2018 թ․ փետրվարի 3). «A look inside the struggles and benefits of China's 'little emperor' generation» (ավստրալիական անգլերեն). Australian Broadcasting Corporation. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 5-ին.
  92. ↑ 92,0 92,1 «How China's Demographic Time Bomb Threatens its Economy». Wharton Business (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 5-ին.
  93. ↑ Pak, Jennifer (2020 թ․ հոկտեմբերի 9). «Cost of child rearing in China hinders baby boom». Marketplace (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 5-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Չինաստանի_տնտեսական_բարեփոխումներ&oldid=9549750» էջից