Եղիշե

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Եղիշե (այլ կիրառումներ)

Եղիշե հայ․՝ Եղիշե
Ծնվել է	410
Մահացել է	475
Մասնագիտություն	պատմաբան
Yeghishe Վիքիպահեստում

Եղիշե (400-480), հայ գրականության Ոսկեդարի գրող, պատմագիր։

Կենսագրություն

Այս պատմիչի մասին քիչ բան գիտենք, այն քիչն էլ մեզ հասցրել է ավանդությունը, որի համաձայն Եղիշեն եղել է վարդապետ Սահակի և Մաշտոցի կրտսեր աշակերտներից։ Եղիշեն սկզբնական կրթությունը ստացել է հայրենիքում, նորաբաց դպրոցներում հայերենի հետ սովորել է նաև հունարեն, ասորերեն և պարսկերեն։ Ապա Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի կողմից մի խումբ այլ աշակերտների հետ 432-433 թթ ուղարկվել է Ալեքսանդրիայի հռչակավոր համալսարան։ Մի քանի տարի այնտեղ սովորելուց հետո 441-442 թթ վերադարձել է Հայաստան՝ ստանալով վարդապետական աստիճան։ Եթե ընդունենք, որ Եղիշեն Ալեքսանդրիա մեկնելիս եղել է 24-25 տարեկան հասակում, ապա նա պետք է ծնված լինի 410-415 թթ ժամանակամիջոցում։ Հայրենիք վերադառնալով՝ ըստ ավանդապատման, դարձել է Վարդան Զորավարի գրագիրը, 451 թ հայոց ազատագրական պայքարի՝ Ավարայրի հերոսամարտի ժամանակակիցն ու մասնակիցն է եղել։ Հայտնի է, որ հայոց պատերազմից հետո Եղիշեն դարձել է մենակյաց և ճգնավոր՝ մեկուսանալով Մոկաց լեռներում՝ մի քարայրում, որը հետագայում կոչվել է «Եղիշեի Այր»։ Հենց այդտեղ էլ գրել է «Վարդանի և Հայոց Պատերազմի Մասին» երկը և աստվածաբանական և կանոնական, խրատական բնույթի աշխատություններ։ Մահացել է խոր ծերության հասակում, ենթադրաբար 470-475 թթ միջև ընկած ժամանակամիջոցում։

Աշխատություններ

Եղիշեի ամենահայտնի ստեղծագործությունն է «Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին» («Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմի»), որի պատմական հիմք է ծառայել 5-րդ դարում հայ ժողովրդի մղած անձնուրաց ազատագրական պայքարը Սասանյան Պարսկաստանի դեմ և առանձնապես 450-451 թվականներին Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորած հերոսական ապստամբությունն ու Ավարայրի Ճակատամարտը։ «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» մատյանի շնորհիվ Եղիշեն իր հետևորդների կողմից կոչվել է «Ոսկեբերան»։ Եղիշեի գիրքը սկզբնաղբյուր է դարձել Դերենիկ Դեմիրճյանի «Վարդանանք» վեպի համար։

Նա իր պատմությունը գրել է քահանա Դավիթ Մամիկոնյանի պատվերով, և ավարտել է մոտ (458-464) թթ։ Եղիշեի երկը սովորական պատմություն չէ, այլ վկայաբանական բնույթի պատմական դյուցազներգություն։ Եղիշեի նպատակը, ինչպես ինքը գրում է, հույս և քաջություն ներշնչել սիրելիների համար։ Իր այս երկի աղբյուրը ինքն է, քանի որ իրենից առաջ որևէ գիրք չի եղել Վարդանանց պատերազմի հետ կապված։ Եղիշեն ազատագրական շարժումը դիտում է որպես հայրենիքի և եկեղեցու հարատևումը պահպանող շարժում։ Բայց քանի որ ուժերը անհավասար էին, ուստի հայերի ազատագրական պայքարը պետք է դառնար նահատակության, ասինքն՝ հանուն հավատի զոհաբերություն։ Երբ Եղիշեն ասում է գիտակցված մահը անմահություն է, նկատի ունի հանուն հավատի և հայրենիքի իրեն զոհաբերելը, նա կարծում է, որ նախարարների միասնության դեպքում Հայաստանը կարող է դառնալ հզոր, պահպանել իր անկախությունը, ուստի նա իր ոսկեղենիկ մատյանում միասնության կոչ է անում, և նշում է, որ միաբանությունը՝ «Մայր է բարյաց», իսկ անմիաբանությունը ծնում է չարիքներ։ Եղիշեն կարծում է որ երկրում պետք է առաջնություն ունենան հոգևոր առաջնորդները, եկեղեցին։

Գրականություն

• Հատվածներ Եղիշեի ՎԱՐԴԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՍԻՆ երկից
• Նալբանդյան, Վ. Ս. Եղիշե.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1987, № 2, էջ 210-225
• Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Եղիշէ վարդապետ եւ իւր Պատմութիւնն Հայոց պատերազմի: Մատենագրական - պատմական ուսումնասիրութիւն, հտ. Ա, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1932 (Ազգային մատենադարան, ՃԼԳ)
• Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Եղիշէ վարդապետ եւ իւր Պատմութիւնն Հայոց պատերազմի: Մատենագրական - պատմական ուսումնասիրութիւն, հտ. Բ, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1936 (Ազգային մատենադարան, ՃԽ)
• Տ.-Մինասյան Ե., Եղիշեի «Վարդանանց պատմությունը» և նրա նորագույն քննադատը. ՍՍՌՄ ԳԱ հայկական ֆիլիալի Տեղեկագիր. Հասարակական գիտություններ, 1943, № 3, էջ 63-98։
• Տ.-Մինասյան Ե., Եղիշեի «Վարդանանց Պատմության» մասին եղած քննությունների շուրջը.- ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների, 1944, № 1-2, էջ 89-104։
• Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Եղիշէ վարդապետ և իւր Պատմութիւնն Հայոց պատերազմի։ Մատենագրական - պատմական ուսումնասիրութիւն, հտ. Գ, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1960։
• Zekiyan Boghos Levon, Quelques observations critiques sur le "Corpus Elisaeanum",- The Armenian Christian Tradition /Taft Robert Francis. - Roma։ Pontificium Institutum Studiorum Orientalium / Pontificio Istituto Orientale, 1997. - p. 71-123.
• Юзбашян К. Н. Армянская эпопея V века։ От Аварайрской битвы к соглашению в Нуарсаке. Елишэ. Слово о войне Армянской / Пер. с древнеармян. И. А. Орбели. — ИД XXI век — Согласие, 2001. — 344 с.

Արտաքին հղումներ

• Élisée, Histoire de Vartan et de la guerre des arméniens.
• Եղիշեի երկի ռուսերեն թարգմանությունը («Слово о войне Армянской»)
• Ełišēi. History of Vardan and the Armenian War. Translation and Commentary by R. W. Thomson. Cambridge, Mass.։ Harvard University Press, 1982, ISBN 0674403355.
• Ełišē, Storia di Vardan e dei martiri armeni, edited by Riccardo Pane, Città Nuova, 2005. ISBN 8831131826
• Սուրբ Եղիշե վարդապետ, Աստվածաբանական երկեր, թարգմ. գրագարից Մարթա Արաբյան, Ս. Էջմիածին, 2007։