Ալեքսանդր Շիրվանզադե

Ալեքսանդր Շիրվանզադե
Ծննդյան անուն	Ալեքսանդր Մինասի Մովսիսյան
Ծնվել է	ապրիլի 18, 1858
Ծննդավայր	Շամախի, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	օգոստոսի 7, 1935 (77 տարեկան)
Վախճանի վայր	Կիսլովոդսկ, Karachay Autonomous Oblast, Հյուսիսկովկասյան երկրամաս, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ
Գերեզման	Գերեզման Ալեքսանդր Շիրվանզադեի
Մասնագիտություն	գրող, դրամատուրգ և վիպասան
Ազգություն	հայ
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և ԽՍՀՄ
Ժանրեր	վիպակ, պատմվածք և վեպ
Ուշագրավ աշխատանքներ	Քաոս, Արտիստը և Պատվի համար
Պարգևներ	և Հայկական ԽՍՀ ժողովրդական գրող
	Ալեքսանդր Շիրվանզադե Վիքիքաղվածքում
	Ալեքսանդր Շիրվանզադե Վիքիդարանում
	Alexander Shirvanzade Վիքիպահեստում

Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Մովսիսյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին։

Ալեքսանդր Շիրվանզադե (Ալեքսանդր Մինասի Մովսիսյան, ապրիլի 18, 1858(1858-04-18)^[1], Շամախի, Ռուսական կայսրություն^[1] - օգոստոսի 7, 1935(1935-08-07)^[1], Կիսլովոդսկ, Karachay Autonomous Oblast, Հյուսիսկովկասյան երկրամաս, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ^[1]), հայ գրող, արձակագիր, դրամատուրգ։ Հայաստան (1930), Հարավային Կովկասի մշակույթի վաստակավոր գործիչ։ ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ 1934 թվականից։ Շիրվանզադեն, Կոստան Զարյանը և Հովհաննես Աբելյանը երեք քույրերի զավակներ են։

Կենսագրություն

Ծնվել է 1858 թվականին դերձակի ընտանիքում։ Մի քանի տարի Շամախիի հայոց թեմական ու ռուսական գավառական երկդասյան դպրոցներում սովորելուց հետո թողել է ուսումը և ընտանիքին օգնելու նպատակով մեկնել Բաքու։ Ութ տարի աշխատել է նահանգական վարչության ատյաններում, նավթային գրասենյակներում, զանազան ընկերություններում՝ գրագիր, հաշվապահի օգնականի և հաշվապահի պաշտոնով։

Թղթակցել է հայ և ռուսական մամուլին, գրել հոդվածներ նավթային հարցի և բանվորների դրության մասին։ 1883 թվականին «Մշակ»–ում տպագրվել է Շիրվանզադեի առաջին գեղարվեստական երկը՝ «Հրդեհ նավթագործարանում» պատմվածքը, ապա՝ «Գործակատարի հիշատակարանից» վիպակը։ Նույն թվականին նա մեկնել է Թիֆլիս, շփվել հայ գրողների, մտավորականների հետ։

1884 թվականին «Արձագանք» շաբաթաթերթում լույս է տեսել Շիրվանզադեի «Խնամատար» վիպակը, որտեղ կերտել է հայ կապիտալիստի կերպարը, 1885 թվականին՝ գավառական քաղաքի կյանքը ներկայացնող «Նամուս» վեպը, որով հռչակվել է երիտասարդ գրողը։ 1886-1891 թվականներին նա աշխատել է «Արձագանք»–ում որպես քարտուղար, այնտեղ է տպագրել «Ֆաթման և Ասադը» (1888), «Տասնուհինգ տարի անցած» (1890) նովելները, «Արամբին» (1888), «Զուր հույսեր» (1890) վեպերը։

Շիրվանզադեի լավագույն երկերի մեծ մասը ստեղծվել է 1890-1905 ժամանակաշրջանին, հասարակական–քաղաքական վերելքի տարիներին։ 1893 թվականին լույս է տեսել «Արսեն Դիմաքսյան» վեպը, որն արտացոլում է հայ մտավորական հոսանքների գաղափարական ու բարոյական հակասությունները և գործունեությունը, 1896 թվականին՝ ուսանողական կյանքին վերաբերող «Կրակ» վիպակը։ «Չար ոգին» վիպակում շարունակել է գավառական քաղաքի արհեստավորության սոցիալական ու բարոյական ողբերգության պատմությունը։

Արևմտահայերի 1895-1896 թվականների կոտորածների ժամանակ Շիրվանզադեն, որ հնչակյան կուսակցության անդամ էր, իր հոդվածներով ու գործողությամբ պաշտպանել է նրանց դատը, նյութական աջակցություն կազմակերպելու համար մեկնել Ռուսաստան։ Սակայն կալանավորվել է ռուսական ոստիկանության կողմից և նետվել Թիֆլիսի Մետեխի բանտը։ «Չեմ կարող թաքցնել, ինձ թվում է, որ հայոց գրականությանը պետք է մի նոր նշանավոր գործ տամ», - գրել է նա։ Այդ վեպը եղավ «Քաոս»-ը (1898)։ 1896-1897 թվականներին Շիրվանզադեն կրկին ուսումնասիրել է Բաքվի կյանքը. «Միջավայրն արտաքուստ փայլուն էր, ներքուստ՝ այլանդակ և ծայր աստիճան վտանգավոր, գոյացել էր մի այլանդակ քաոս, ուր սերը դեպի ոսկին ջնջել ու անհետացել էր լույսը խավարից, բարոյականն անբարոյականից զատող բոլոր գծերը»։ «Քաոս»ը կապիտալիստական մեծ քաղաքի ռեալիստական նկարագրությունն է։ Այս վեպը հայ քննադատական ռեալիզմի ամենախոշոր երևույթն է թե՛ գեղարվեստական և թե՛ գաղափարական առումով։

Շիրվանզադեն մեծ հոգեբան է։ Իր լավագույն երկերում, այդ թվում և «Քաոս»-ում քննել է մարդկային ողբերգության պատճառներն ու ակունքները, տեսել հոգեբանական բարդ երևույթների արտաքին ազդակները, մասնավորապես՝ սոցիալական հիմքերը։ Շիրվանզադեն օժտված էր կերպավորման և տիպականացման մեծ տաղանդով, հասարակական կյանքը ամբողջությամբ պատկերելու ձիրքով։

Շիրվանզադեի կիսանդրին համանուն դպրոցի բակում

1898 թվականի հունվարին Շիրվանզադեն երկու տարով աքսորվել է Օդեսա։ Այդ շրջանում նա շարունակել է լարված աշխատանքը, գրել «Մելանիա» (1899), «Արտիստը» (1901) վիպակները, «Վարդան Ահրումյան» (1902) վեպի առաջին մասը, որոնց մեջ արտահայտել է իր սոցիալական համակրանքն ու հակակրանքը։ «Վարդան Ահրումյան»–ը հայ կապիտալիստի մանկության ու երիտասարդության պատմությունն է։ Երգիծական խտացումների շնորհիվ Շիրվանզադեն ստեղծել է բացասական կերպար, ցույց տվել, թե ինչպես է ծնվում ու բարձրանում չար ուժը։ «Արտիստը» վիպակում Շիրվանզադեն առանձին ջերմությամբ է ստեղծել պատանի Լևոնի կերպարը, ցույց տվել, թե ինչպիսի ողբերգություն է ապրում գեղեցիկ տարերքով շնչող պատանին, ինչպես են կործանվում նրա երազները, սերը, կյանքը։

Շիրվանզադեն բացառիկ դեր է խաղացել հայ դրամատուրգիայի և թատրոնի պատմության մեջ։ Դեռ պատանի, նա մասնակցել է սիրողների խմբերին, գրել «Տանու գող» վոդևիլը։ Զբաղվել է նաև թատերական քննադատությամբ, հանդես եկել Պ. Աբգարյանի, Սիրանույշի, Հ. Աբելյանի դերակատարումներին վերաբերող ուշագրավ հոդվածներով։ Շիրվանզադեն շարունակել է Գ. Սունդուկյանի դրամատուրգիայի ավանդույթները՝ բեմ հանելով նոր շրջանի հայ կյանքը, սոցիալական հակասությունները, քաղաքական կոնֆլիկտները, կենցաղային–բարոյական հարաբերությունները։ Նա լայնացրել է դրամատուրգիայի ժանրային սահմանները, հայ գրականության մեջ ստեղծելով կենցաղային, սոցիալական և հոգեբանական («Իշխանուհի», «Եվգինե», «Ուներ իրավունք», «Պատվի համար», «Նամուս»), քաղաքական դրամաներ («Կործանվածը», «Արհավիրքի օրերին»), քաղաքական կատակերգություններ («Շառլատանը», «Մորգանի խնամին»)։

1905-1910 թվականներին Շիրվանզադեն ապրել է Փարիզում։ Ռուսական առաջին հեղափոխության պարտությունից հետո որոշ ժամանակ տուրք է տվել լիբերալ գաղափարախոսությանը, մի շարք դրամաներում դրսևորել սոցիալական կոնֆլիկտները մեղմելու միտում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի մղձավանջը ծանր տպավորություն է թողել գրողի վրա։ Բազմաթիվ հոդվածներում նա բացահայտել է այդ աղետի բուն պատճառը, մերկացրել թուրքական իշխանությունների կազմակերպած գազանությունները և մեծ տերությունների խարդավանքները, խոր տագնապ հայտնել հարազատ ժողովրդի ճակատագրի նկատմամբ։

1919 թվականին բուժվելու նպատակով Շիրվանզադեն մեկնել է արտասահման։ 1926 թվականին վերադարձել է հայրենիք, հրատարակության է պատրաստել իր երկերի ութհատորյակը։

Նրա ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանվել են «Նամուս», «Չար ոգի», «Պատվի համար», «Քաոս» կինոնկարները։

Միջադեպ Զորավար Անդրանիկի հետ

1917 թվականին, Թիֆլիսի Սոլոլակ թաղամասի սրճարանում եռուզեռ էր, երբ ներս մտան Զորավար Անդրանիկն ու նշանավոր գրող Վահան Թոթովենցը։ Բոլորը հարգանքով լռեցին, իսկ Զորավարի վաղեմի բարեկամ Ռոստոմը առաջ եկավ ու ողջագուրվեց։ Բայց այդ պահին կողքի սեղանից լսվեցին Շիրվանզադեի խոսքերը՝ ուղղված Զորավարին. -Հը, Զորավար, փրկեցի՞ր Արևմտյան Հայաստանը...։- Դրան իսկույն հետևեց Անդրանիկի ապտակը, և Շիրվանզադեն հայտնվեց հատակին։ Շուտով Անդրանիկին դիմեց Շիրվանզադեի մորաքրոջ տղան՝ նշանավոր դերասան Հովհաննես Աբելյանը և ասաց. -Ներո՛ղ եղիր, Զորավա՛ր, գինով է^[2]։

Երկերի մատենագիտություն

Մատենագիտություն

Գործակատարի յիշատակարանից։ Հրդեհ նավթագործարանում, Թիֆլիս, 1884, 116 էջ։
Խնամատար։ Նորերից մէկը, Թիֆլիս, 1885, 126 էջ։
Նամուս, Թիֆլիս, 1885, 126 էջ։
Արամբին, Թիֆլիս, 1888, 252 էջ։
Զուր յոյսեր, Թիֆլիս, 1890, 436 էջ։
Արսեն Դիմաքսեան, Թիֆլիս, 1893, 421 էջ։
Վէպիկներ, Թիֆլիս, 1894, 160 էջ։
Կրակ, Բաքու, 1896, 85 էջ։
Ցաւագարը, Թիֆլիս, 1897, 160 էջ։
Քաոս, Բագու, 1898, 444 էջ։
Մելանիա, Թիֆլիս, 1899, 112 էջ։
Նամուս, Թիֆլիս, 1901, 265 էջ։
Արտիստը, Թիֆլիս, 1903, 96 էջ։
Եւգինէ (դրամա), Թիֆլիս, 1903, 76 էջ։
Ժողովածու երկերի, հատ. 1, Թիֆլիս, 1903, 404 էջ։
Ժողովածու երկերի, հատ. 2, Թիֆլիս, 1903, 368 էջ։
Ժողովածու երկերի, հատ. 3, Թիֆլիս, 1903, 456 էջ։
Պատուի համար, Թիֆլիս, 1905, 128 էջ։
Աւերակների վրայ (դրամա), Թիֆլիս, 1911, 102 էջ։
Արտիստը, Թիֆլիս, 1911, 96 էջ։
Ցաւագարը։ Ջհուդի ականջը, Թիֆլիս, 1911, 184 էջ։
Աւերակների վրայ (դրամա), Թիֆլիս, 1912, 104 էջ։
Ժողովածու երկերի, հատ. 4, Թիֆլիս, 1912, 501 էջ։
Կործանւածը (դրամա), Թիֆլիս, 1914, 144 էջ։
Նամուս, Թիֆլիս, 1914, 128 էջ։
Չար ոգի, Թիֆլիս, 1914, 148 էջ։
Չար ոգին, Թիֆլիս, 1914, 142 էջ։
Արմենուհի (դրամա), Թիֆլիս, 1916, 100 էջ։
Եօթ պատմուածքներ, Պոսթըն, 1920, 140 էջ։
Նամուս (դրամա), Պոսթըն, 1920, 108 էջ։
Պատուի համար, Կ. Պոլիս, 1920, 96 էջ։
Չար ոգի, Կ. Պոլիս, 1923, 96 էջ։
Արտիստը։ Ֆաթման եւ Ասատը։ Օրիորդ Լիզա, Պոսթըն, 1924, 176 էջ։
Քաոս, Յերևան, 1926, 440 էջ։
Կյանքի բովից, Յերևան, 1930, 356 էջ։
Հավաքածու փոքրիկ յերկերի, Յերևան, 1930, 160 էջ։
Մորգանի խնամին, Յերևան, 1930, 68 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 1. Հրդեհ նավթագործարանում, Գործակատարի հիշատակարանից, Վարդան Ահրումյան, Ալինա, Հերոսի վերադարձը, Համբերիր, Չար վոգին, Ջհուդի ականջը, Հայրն ու վորդին, Արտիստը, Յերևան–Մոսկուա, 1930, 368 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 2. Նորերից մեկը, Որիորդ Լիզա, Ֆաթման յեվ Ասադը, Թանկագին կապանք, Տասնուհինգ տարի անցած, Խելագարը, Շրջանից արտաքսվածը, Խնամատար, Արամբին, Կրակ, Յերևան, 1929, 396 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 3. Արսեն Դիմաքսյան, Վո՞րն է մայրը, Յերևան, 1930, 452 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 4. Նամուս, Զուր հույսեր, Յերևան, 1930, 380 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 5. Լոռվա ձորերում, Յերևան, 1930, 460 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 6. Մելանիա, Յերևան, 1931, 444 էջ։
Կյանքի բովից, 2-րդ մաս, Յերևան, 1932, 188 էջ։
Արտիստը, Յերևան, 1934, 88 էջ։
Մորգանի խնամին, Յերևան, 1934, 72 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 7. Քաոս, Յերևան, 1934, 336 էջ։
Յերկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 8. Պիեսներ, Յերևան, 1934, 400 էջ։
Չար վոգին, Յերևան, 1934, 128 էջ։
Վարդան Ահրումյան, Յերևան, 1934, 125 էջ։
Կրակ, Յերևան, 1937, 124 էջ։
Նամուս, Յերևան, 1937, 448 էջ։
Չար վոգին, Յերևան, 1937, 205 էջ։
Տասնհինգ տարի անց։ Ֆաթման յեւ Ասադը, Յերևան, 1937, 92 էջ։
Արտիստը, Յերևան, 1938, 36 էջ։
Մելանիա, Յերևան, 1938, 136 էջ։
Ընտիր յերկեր, Յերևան, 1939, 528 էջ։
Արմէնուհի, ա. տ. եւ. թ., 204 էջ։
Քաոս, Երևան, 1944, 396 էջ։
Արտիստը, Երևան, 1946, 116 էջ։
Իշխանուհի (դրամա), Երևան, 1948, 108 էջ։
Ցաւագարը, Պէյրութ, 1949, 97 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 1. Պատմվածքներ, Երևան, 1950, 584 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 2. Լոռվա ձորերում, Ֆաթման և Ասադը, Թանկագին կապանք, Զուր հույսեր, Խելագարը, Շրջանից արտաքսվածը, Կրակ, Չար ոգին, Երևան, 1950, 600 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 3. Արսեն Դիմաքսյան, Մելանյա, Վարդան Ահրումյան, Նամակներ հյուսիսից, Պստիկ ֆելիետոններ, Երևան, 1950, 620 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 4. Քաոս, Արտիստը, Ընկերները, Գաղափարի գերին, Երևան, 1950, 528 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 6. Պիեսներ, Երևան, 1950, 600 էջ։
Արտիստը, Երևան, 1951, 56 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 5. Պատմվածքներ, Երևան, 1951, 520 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 7. Պիեսներ, Երևան, 1951, 384 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 8. Կյանքի բովից, Օտար վայրերում, Ավետիք Արասխանյան, Մի հանդիպում, Երևան, 1951, 500 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 9. Հրապարակախոսական, գրաքննադատական և արվեստագիտական հոդվածներ, Երևան, 1955, 544 էջ։
Վարդան Ահրումյան, Երևան, 1955, 72 էջ։
Քաոս, Գահիրէ, 1956, 428 էջ։
Արսեն Դիմաքսյան, Երևան, 1957, 340 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 1. Նամուս, Չար ոգի, Արամբին, Երևան, 1958, 500 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 2. Զուր հույսեր, Արսեն Դիմաքսյան, Երևան, 1958, 600 էջ։
Արտիստը, Երևան, 1959, 72 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 3. Քաոս, Երևան, 1959, 536 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 4. Պատմվածքներ և վիպակներ, Երևան, 1959, 512 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 5. Պատմվածքներ, Նովելներ, Ֆելիետոններ, Երևան, 1959, 504 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 6. Պիեսներ, Երևան, 1959, 540 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 7. Պիեսներ, Կինոսցենարներ, Երևան, 1959, 540 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 8. Կյանքի բովից, Հուշեր, Երևան, 1961, 568 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 9. Ուղեգրություններ, Ակնարկներ, Հրապարակախոսություն, Երևան, 1961, 616 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 10. Գրական, քննադատական և արվեստագիտական հոդվածներ, Նամակներ, Երևան, 1962, 724 էջ։
Ո՞րն է մայրը (պատմվածքներ), Երևան, 1963, 176 էջ։
Արտիստը, Երևան, 1964, 64 էջ։
Երկեր, գիրք 1. Պատմվածքներ և վիպակներ, 1971, 644 էջ։
Երկեր, գիրք 2. Նամուս, Չար ոգին, Վարդան Ահրումյան, Ո՞րն է մայրը, Պատվի համար, Մորգանի խնամին, 1971, 640 էջ։
Քաոս, Երևան, 1976, 384 էջ։
Չար ոգի։ Նամուս։ Պատվի համար, Երևան, 1979, 384 էջ։
Երկեր, Երևան, 1982, 368 էջ։
Կյանքի բովից։ Հուշեր, Երևան, 1982, 536 էջ։
Երկեր (արձակ, դրամա), Երևան, 1983, 600 էջ։
Նամուս, Դամասկոս, 1983, 140 էջ։
Պատվի համար, Երևան, 1985։
Պատմվածքներ, Երևան, 1986, 176 էջ։
Երկեր, հատ. 1. Պատմվածքներ, Վիպակներ, Երևան, 1986, 592 էջ։
Երկեր, հատ. 2. Նամուս, Արամբին, Զուր հույսեր, Երևան, 1986, 512 էջ։
Երկեր, հատ. 3. Արսեն Դիմաքսյան, Քաոս, Վարդան Ահրումյան, Երևան, 1987, 704 էջ։
Երկեր, հատ. 4. Պիեսներ, Երևան, 1987, 512 էջ։
Երկեր, հատ. 5. Կյանքի բովից, Ուղեգրություններ, Հուշեր, Երևան, 1988, 608 էջ։
Պատմվածքներ, Երևան, 2009, 180 էջ։
Քաոս։ Պատվի համար, Երևան, 2012, 528 էջ։
Ստեղծագործությունների ժողովածու, հատ. 1. Քաոս, Երևան, 2013, 484 էջ։
Ստեղծագործությունների ժողովածու, հատ. 2. Պատվի համար, Մորգանի խնամին, Արտիստը, Երևան, 2013, 260 էջ։
Պատմվածքներ, Երևան, 2013, 192 էջ։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 8 (հայ.) — հատոր 8. — էջ 517—519.
↑ ԶՈՐԱՎԱՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ ԱՊՏԱԿՆԵՐԸ

Գրականություն

Սարգիս Մելիքսեթյան, Մտերմական Շիրվանզադեն, Երևան, 1964։
Ստեփան Թոփչյան, Շիրվանզադեի էսթետիկան, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1963, 196 էջ։
Գուրգեն Վանանդեցի, Շիրվանզադեի ստեղծագործության հիմնական գծերը, Երևան, 1930։
Հարություն Սուրխաթյան, Շիրվանզադեի 50-ամյա գրական գործունեության հոբելյանը, 1880-1930, Բաքու, 1930, 42 էջ։
Արսեն Տերտերյան, Շիրվանզադե, Հայ ընտանիքի ինտելեգենտի վիպասանը (երեսնամյա գրական գործունեության առթիվ), Թիֆլիս, 1911, 198 էջ։
Արսեն Տերտերյան, Շիրվանզադեի գրական տիպերի հանրագիտարանը, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1959, 427 էջ։
Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 8, Երևան, 1982։
Հայկական համառոտ հանրագիտարան, հատ. 4, Երևան, 2003։
Ով ով է (Հայեր։ Կենսագրական հանրագիտարան), հատ. 2, Երևան, 2007։
Հայ նոր գրականության պատմություն, հատ. 4, Երևան, 1972, էջ 183-250։

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալեքսանդր Շիրվանզադե» հոդվածին։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալեքսանդր Շիրվանզադե» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալեքսանդր Շիրվանզադե» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 517)։

[_82f1ffbbc31b4f27-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 8 (հայ.) — հատոր 8. — էջ 517—519.

[2] ԶՈՐԱՎԱՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ ԱՊՏԱԿՆԵՐԸ

[1]

[2]