Հանս Բետե
.svg){kind=small}
.jpg){kind=small}
Հանս Ալբրեխտ Բետե (գերմ.՝ Hans Albrecht Bethe [ˈhans ˈalbʁɛçt ˈbeːtə], հուլիսի 2, 1906[1][2][3][…], Ստրասբուրգ, Էլզաս-Լոթարինգիա, Գերմանական կայսրություն[4] - մարտի 6, 2005[1][2][3][…], Իթակա, Նյու Յորք, ԱՄՆ)[19], գերմանացի միջուկային ֆիզիկոս, նաև ունի բացառիկ ներդրումներ աստղաֆիզիկայում, քվանտային էլեկտրադինամիկայում և պինդ մարմնի ֆիզիկայում, 1967 թվականին «Միջուկային ռեակցիաների տեսության բնագավառում իր ներդրումների, հատկապես աստղում առաջացող էներգիային առնչվող հայտնագործությունների համար» ստացել է ֆիզիկայի նոբելյան մրցանակ։ Կարիերայի մեծ մասը անցկացրել է Կորնելի համալսարանում[20]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին գլխավորում էր Լոս Ալամոս Լաբորատորիայում նախագծվող միջուկային զենքի նախագծման տեսական բաժինը։ Ունեցել է առանցքային դեր ռադիոակտիվ տարրի կրիտիկական զանգվածը հաշվարկման և ներպայթման մեթոդի, որը օգտագործվեց «տրտոլ» և «գերմարդ» զենքերում, ստեղծման գործում։ Պատերազմից հետո Բետեն ունեցել է առանցքային դեր ջրածնային զենքի ստեղծման նախագծում, չնայած նրան, որ նա ի սկզբանե միացել էր նախագծին՝ նախագծի անհնարությունը ապացուցելու հույսով։
Վաղ կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բետեն ծնվել է Ստրասբուրգում, որն այն ժամանակ Գերմանիայի կազմում էր, 1906 թվականի հուլիսի 3-ին։ Աննա (օրիորդական անունը՝ Կյուն) և Ալբրեխտ Բետեի, ով Ստրասբուրգի համալսարանում ֆիզիոլոգիայի պրիվատ-դոցենտ էր, միակ երեխան[21]։ Մայրը (Ստրասբուրգի համալսարանի պրոֆեսորներից մեկի աղջիկը) հրեա էր[22], նա հոր նման բողոքական է դաստիարակվել[23]։ Չնայած կրոնական անցյալին[24], հետագա կյանքում կրոնասեր չէր և իրեն համարում էր աթեիստ[25]։
1912 թվականին Բետեի հայրը նշանակվում է Քիլի համալսարանում Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի պրոֆեսոր և տնօրեն, և ընտանիքի հետ տեղափոխվում ինստիտուտում տնօրենի տուն։ Նա սկզբում 8 հոգանոց խմբի հետ մասնավոր սովորում էր պրոֆեսիոնալ ուսուցչի մոտ[26]։ Ընտանիքը 1915 թվականին կրկին տեղափոխվում է, երբ հայրը դառնում է Մայնի Ֆրանկֆուրտի համալսարանում Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի ղեկավար[23]։
Բետեն հաճախել է Մայնի Ֆրանկֆուրտի Գյոթե-գիմնազիան (Գերմանիա)։ Կրթությունը կիսատ է մնացել 1916 թվականին, երբ ախտորոշվել է տուբերկուլոզ և տեղափոխվել է Բադ Կրոյցնախ բուժվելու։ 1917 թվականին տեղական ռեալշուլե ((Realschule (գերմաներեն՝ [ʁeˈaːlʃuːlə])), միջնակարգ դպրոցի տեսակ Գերմանիայում, Շվեյցարիայում, Լիխտենշտեյնում և Էստոնիայում։ Եղել է նաև Խորվաթիայում (realna gimnazija), Ավստրիայում, Դանիայում և Նորվեգիայում (realskole), Շվեդիայում (realskola), Հունգարիայում (reáliskola), Սլովակիայում (realka) և Ռուսական Կայսրությունում (реальное училище)) հաճախելու համար բավականաչափ կազդուրվել էր, իսկ հաջորդ տարի տեղափոխվում է Օդենվալդշուլե (մասնավոր, համատեղ, գիշերօթիկ դպրոց)[27]։ Միջնակարգ կրթության վերջին երեք տարիներին՝ 1922-1924 թվականներին, վերադառնում է Գյոթե-գիմնազիա[28]։
Հանձնելով աբիտուրիենտը՝ 1924 թվականին ընդունվում է Ֆրանկֆուրտի համալսարան։ Որոշում է մասնագիտանալ քիմիայի բնագավառում։ Ֆիզիկայի ուսուցումը թույլ էր, չնայած Ֆրանկֆուրտում կային ականավոր մաթեմատիկոսներ, ինչպես օրինակ՝ Կարլ Լուդվիգ Սիգելը և Օտտո Սասը, Բետեն չի հավանում իրենց մոտեցումները, որոնք ներկայացնում էին մաթեմատիկան առանց հղում անելու այլ գիտություններին[29]։ Բետեն հասկանում է, որ նա վատ փորձարար է, որը փչացրել է իր լաբորատորիան վերարկուն՝ ծծմբական թթու թափելով վրան, իսկ բարձրագույն ֆիզիկան, որը դասավանդում էր Վալտեր Գերլախը, ավելի էր հետաքրքրում նրան։[29][30]։ 1925 թվականին Գերլախին փոխարինում է Կառլ Մայսները, որը Բետեյին խորհուրդ է տալիս տեղափոխվել տեսական ֆիզիկայի ավելի լավ դպրոց ունեցող համալսարան, մասնավորապես՝ Մյունխենի համալսարան, որտեղ նա կարող է սովորել Առնոլդ Զոմմերֆելդի մոտ[31][32]։
1926 թվականի ապրիլին Բետեն ընդունվում է Մյունխենի համալսարան, որտեղ Զոմմերֆիլդը նրան վերցնում է որպես ուսանող՝ Մայսների առաջարկով[33]։ Բետեն Զոմմերֆիլդի մոտ ուսումնասիրում է ֆիզիկայի դիֆերենցիալ հավասարումներ։ Քանի որ Զոմմերֆիլդն անվանի գիտնական էր, նա հաճախ ստանում է գիտական հետազոտությունների կրկնօրինակներ, որոնք նա պահում էր ամենշաբաթյա երեկոյան սեմինարներին քննարկելու համար։ Երբ Բետեն ժամանեց, Զոմմերֆիլդը նոր էր ստացել Էրվին Շրյոդինգերի ալիքային մեխանիկայի մասին աշխատությունները[34]։
Փիլիսոփայության դոկտորի թեզի համար Զոմմերֆիլդը Բետեյին առաջարկում է ուսումնասիրել բյուրեղներում էլեկտրոնների դիֆրակցիան։ Որպես սկիզբ՝ Զոմմերֆիլդն առաջարկում է բյուրեղներում ռենտգենակառուցվածքային վերլուծության վերաբերյալ Պաուլ Էվալդի 1914 թվականի աշխատությունը։ Բետեն հետագայում նշել է, որ ավելի մեծ ճշգրտության ձգտելու պատճառով իր հաշվարկներն անտեղի բարդ են դարձել[35]։ Վոլֆգանգ Պաուլիի հետ առաջին հանդիպման ժամանակ Պաուլին նրան ասել է՝ «Քո մասին Զոմմերֆիլդի հեքիաթներից հետո ես քեզանից շատ ավելին է սպասում, քան քո թեզը»[36], Բետեն հետագայում ասել է՝ «Ես ենթադրեցի, որ դա հաճոյախոսություն է»[36]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Бете Ханс Альбрехт (ռուս.) / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-49402.ln-ru.dl-.pr-inf.uk-12
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Notable Names Database — 2002.
- ↑ 7,0 7,1 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
- ↑ CONOR.Sl
- ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 Mathematics Genealogy Project — 1997.
- ↑ Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
- ↑ https://www.gf.org/fellows/all-fellows/benjamin-d-day/
- ↑ http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1967/
- ↑ https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/
- ↑ http://www.ras.ru/win/db/award_dsc.asp?P=id-1.ln-ru
- ↑ https://www.amacad.org/rumford-prize-recipients
- ↑ https://www.aapt.org/programs/awards/oersted.cfm
- ↑ http://www.okc.albanova.se/research/memorial-lecture/earlier-lectures
- ↑ https://ecommons.cornell.edu/handle/1813/30506
- ↑ Lee, S.; Brown, G. E. (2007). «Hans Albrecht Bethe. 2 July 1906 -- 6 March 2005: Elected ForMemRS 1957». Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 53: 1. doi:10.1098/rsbm.2007.0018.
- ↑ Available at www.JamesKeckCollectedWorks.org [1] are the class notes taken by one of his students at Cornell from the graduate courses on Nuclear Physics and on Applications of Quantum Mechanics he taught in the spring of 1947.
- ↑ Bernstein, 1980, էջ 7
- ↑ Bernstein, 1980, էջ 8
- ↑ 23,0 23,1 Schweber, 2012, էջեր 32–34
- ↑ «Interview with Hans Bethe by Charles Weiner at Cornell University». American Institute of Physics. 1967 թ․ նոյեմբերի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին. «When asked by Charles Weiner if there was religion in his home, Bethe replied: "No. My father was, I think, slightly religious. I was taught to pray in the evening before going to bed, and I attended the Protestant religious instruction, which was given in the schools in Germany. I was also confirmed, and the instruction which I got in this connection got religion out of my system completely. It was never very strong before, and the confirmation had the consequence that I just didn't believe."»
- ↑ Brian, 2001, էջ 117
- ↑ Schweber, 2012, էջեր 30–31
- ↑ Schweber, 2012, էջեր 36–40
- ↑ Schweber, 2012, էջ 45
- ↑ 29,0 29,1 Bernstein, 1980, էջեր 11–12
- ↑ Schweber, 2012, էջեր 70–73
- ↑ Bernstein, 1980, էջ 13
- ↑ Schweber, 2012, էջ 93
- ↑ Schweber, 2012, էջեր 118–119
- ↑ Bernstein, 1980, էջեր 15–16
- ↑ Bernstein, 1980, էջեր 20–21
- ↑ 36,0 36,1 Schweber, 2012, էջ 142
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Bernstein, Jeremy (1980). Hans Bethe, Prophet of Energy. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-02903-7.
- Bethe, Hans A. (1991). The Road from Los Alamos. New York: American Institute of Physics. ISBN 978-0-88318-707-4.
- Brian, Denis (2001). The Voice Of Genius: Conversations With Nobel Scientists And Other Luminaries. Cambridge, Massachusetts: Perseus Pub. ISBN 978-0-7382-0447-5.
- Brown, Gerald E.; Lee, Sabine (2009). Hans Albrecht Bethe (PDF). Biographical Memoirs. Washington, D.C.: National Academy of Sciences.
- Brown, Gerald E.; Lee, Chang-Hwan, eds. (2006). Hans Bethe and his Physics. New Jersey: World Scientific Publishing. ISBN 9812566090.
- Herken, Gregg (2002). Brotherhood of the Bomb: The Tangled Lives and Loyalties of Robert Oppenheimer, Ernest Lawrence, and Edward Teller. New York: Henry Holt and Company. ISBN 0-8050-6588-1.
- Hoddeson, Lillian; Henriksen, Paul W.; Meade, Roger A.; Westfall, Catherine L. (1993). Critical Assembly: A Technical History of Los Alamos During the Oppenheimer Years, 1943–1945. New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-44132-3. OCLC 26764320.
- Schweber, Silvan S. (2000). In the Shadow of the Bomb: Bethe, Oppenheimer, and the Moral Responsibility of the Scientist. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-04989-2.
- Schweber, Silvan S. (2012). Nuclear Forces: The Making of the Physicist Hans Bethe. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-06587-1.
- Szasz, Ferenc Morton (1992). British Scientists and the Manhattan Project: the Los Alamos Years. New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-06167-8. OCLC 23901666.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- 1986 Video Interview War and Peace in the Nuclear Age
- 1993 Audio Interview with Hans Bethe by Richard Rhodes Voices of the Manhattan Project
- 1982 Audio Interview with Hans Bethe by Martin Sherwin Voices of the Manhattan Project
- 2014 Video Interview with Rose Bethe by Cynthia C. Kelly Voices of the Manhattan Project
- Three Lectures by Hans Bethe, from the Cornell University
- Text of the Eddington Medal award speech
- Obituaries
- Hans Bethe obituary from The Economist magazine
- Hans Bethe obituary from The Guardian Newspaper
- Annotated bibliography for Hans Bethe from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues Արխիվացված 2006-04-26 Wayback Machine
- Oral History interview transcript with Hans Bethe 17 January 1967, American Institute of Physics, Niels Bohr Library and Archives Արխիվացված 12 Հունվար 2015 Wayback Machine
- Video of a talk titled "Writing the Biography of a Living Scientist: Hans Bethe," Արխիվացված 2013-05-14 Wayback Machine delivered by S.S. Schweber
- Hans Bethe tells his life story at Web of Stories
- Հանս Բետե Mathematics Genealogy Project կայքում
- Bowley, Roger; Merrifield, Michael; Padilla, Antonio (Tony). «αβγ – The Alpha Beta Gamma Paper». Sixty Symbols. Brady Haran for the University of Nottingham.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հանս Բետե» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||
- Հուլիսի 2 ծնունդներ
- 1906 ծնունդներ
- Ստրասբուրգ քաղաքում ծնվածներ
- Մարտի 6 մահեր
- 2005 մահեր
- Նյու Յորք նահանգում մահացածներ
- Լոնդոնի թագավորական ընկերության անդամներ
- Լեոպոլդինայի անդամներ
- Ամերիկայի արվեստների և գիտությունների ակադեմիայի անդամներ
- ԱՄՆ-ի գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամներ
- Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի անդամներ
- Ամերիկյան փիլիսոփայական ընկերության անդամներ
- Ամերիկայի ֆիզիկայի ակադեմիայի անդամներ
- Մյունխենի համալսարանի շրջանավարտներ
- Քեմբրիջի համալսարանի շրջանավարտներ
- Հռոմի Սապիենզա համալսարանի շրջանավարտներ
- Արվեստի և գիտության ոլորտում ունեցած վաստակի շքանշանակիրներ
- Ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ
- Մաքս Պլանկի անվան մեդալի դափնեկիրներ
- Լոնդոնի թագավորական միության արտասահմանյան անդամներ
- Գիտնականներ այբբենական կարգով
- Անձինք այբբենական կարգով
- Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ
- Ամերիկացի աթեիստներ
- Ամերիկացի նոբելյան մրցանակակիրներ
- Ամերիկացի ֆիզիկոսներ
- Գերմանացի աթեիստներ
- Գերմանացի նոբելյան մրցանակակիրներ
- Գերմանացի ֆիզիկոսներ
- Հրեա նոբելյան մրցանակակիրներ
- Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի շրջանավարտներ
- Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի արտասահմանյան անդամներ
- Տեսական ֆիզիկոսներ
- Ֆիզիկոսներ այբբենական կարգով