Կապան
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կապան (այլ կիրառումներ)
 |
Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |
 |
Այս հոդվածը կամ բաժինը կարող է չհամապատասխանել հանրագիտական ոճի վերաբերյալ Վիքիպեդիայի չափանիշներին: Ներկայացված մտահոգությունների համար այցելեք քննարկման էջը: Տե՛ս Վիքիպեդիայի ոճական ուղեցույցը հոդվածը բարելավելու ցուցումների համար: |
| Քաղաք | |||
|---|---|---|---|
| Կապան | |||
| |||
 Տեսարաններ Կապանից | |||
| Երկիր |  Հայաստան | ||
| Մարզ | Սյունիք | ||
| Քաղաքապետ | Գևորգ Փարսյան | ||
| Հիմնադրված է | 19-րդ դար թ. | ||
| Առաջին հիշատակում | 5-րդ դար | ||
| Այլ անվանումներ | մինչև 1990 — Ղափան | ||
| Տվյալ կարգավիճակում | Քաղաք թվականից | ||
| Մակերես | 36 կմ² | ||
| ԲԾՄ | 910 մ | ||
| Պաշտոնական լեզու | Հայերեն | ||
| Բնակչություն | 42 600[1] մարդ (2016) | ||
| Ազգային կազմ | Հայեր | ||
| Կրոնական կազմ | Հայ Առաքելական եկեղեցի | ||
| Տեղաբնականուն | Կապանցի | ||
| Ժամային գոտի | UTC+4, ամառը UTC+5 | ||
| Հեռախոսային կոդ | +374 (285) | ||
| Փոստային դասիչ | 3301-3308 | ||
| Պաշտոնական կայք | kapan.am | ||
| |||
Կապան (19-րդ դարի 50-ական թվականներից մինչև Հայաստանի անկախացում քաղաքը կոչվել է Ղափան), քաղաք Հայաստանում, Սյունիքի մարզի մարզկենտրոնը։ 2017թ․ նոյեմբերից, իր մեջ միավորելով տարածաշրջանի գյուղական համայնքները, դարձել է Կապան խոշորացված համայնք: Գտնվում է երկրի հարավ-արևելքում, Երևանից 320 կմ հարավ-արևելք, Ողջի գետի ափին, Խուստուփ լեռան հյուսիսային ստորոտին, 910 մ բարձրության վրա, մշտական բնակչությունը 2011 թվականանի մարդահամարի արդյունքներով կազմել է 43190 մարդ[2], 2015 թվականի դրությամբ՝ 42 700։ Քաղաքի անունը ծագում է «կապան» հասարակ անունից, որ նշանակում է «կիրճ, նեղ անցք երկու լեռների միջև», նաև՝ «կիրճի նեղ մասում եղած ամուր դուռ»[3][4]: Կապանը՝ իբրև բնակավայր՝ հայ պատմագրության մեջ հիշատակվում է դեռես մեր թվարկության 5-րդ դարավերջից, որպես քաղաք՝ 10-րդ դարի վերջերից: Խորհրդային շրջանում՝ 1938թ. ստացել է շրջանային ենթակայության քաղաքի կարգավիճակ, 1963-ին՝ հանրապետական ենթակայության, եղել է Ղափանի շրջանի շրջկենտրոնը:
Աշխարհագրություն
Հարավից և հյուսիսից շրջափակված է Մեղրու և Բարգուշատի լեռներով։ Քաղաքի տարածքում Ողջի գետը ընդունում է Վաչագան և Կավարտ վտակները։
Պատմա-աշխարհագրական ակնարկ
Կապանի մասին առաջին հիշատակությունը վերաբերում է V դարի վերջերին։ Ըստ երևույթին, այդ ժամանակ Կապանը սովորական բնակավայր էր։ X դարից սկսած մատենագիրների մոտ Կապանն արդեն հիշատակվում է որպես քաղաք։ Կապանը X դարի վերջում (հավանաբար 998-1001 թթ. սահմաներում) դարձել է Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաքը։
Կապանն ուներ դիրքային մի շարք առավելություններ։ Նրա արևմտյան կողմում գտնվող Բաղաբերդ և Բաղակու քար բերդերը ապահովում էին քաղաքի անվտանգությունն արևմտյան և հյուսիսարևմտյան կողմերից։ Քաղաքի հյուսիսային կողմով անցնում է Կապան գետը, որն այդ մասում առաջացրել է խոր կիրճ՝ խիստ զառիվեր և անտառապատ լանջով, իսկ դիմացը մի քանի հարյուր մետրի հասնող ժայռ էր։ Հարավային կողմով ձգվում էին Արևիքի բարձրաբերձ և ժայռոտ լեռները, որոնք անմատչելի էին դարձնում քաղաքը հարավային կողմից։ Այս է եղել պատճառը, որ քաղաքը հարավային և հյուսիսային կողմերից հարկ չի եղել պարսպապատելու։ Համեմատաբար դյուրին էր քաղաք մտնել արևելյան կողմից, այդ պատճառով էլ քաղաքի այս մասը պարսպապատված է եղել։
1103 թվականին Կապանն ավերման է ենթարկվում սելջուկների կողմից։ Այնուհետև Կապանը մի քանի դար շարունակում է իր գոյությունը, բայց արդեն իբրև ոչ քաղաք, այլ սովորական բնակավայր։ Կապանի բնակչությունը ըստ երևույթին միատարր չի եղել։ Նա ուներ հրեաների հատուկ թաղ[5]։
Հնամենի Կապանը 15-րդ դարի սկզբում ավերվեց, նրա անունը թուրքական աղավաղմամբ սկսեց արտասանվել Ղափան: Այդ Ղափան անունն էլ ժառանգեց 19-րդ դարի 50-ական թվականներին այսօրվա քաղաքի տարածքում ձևավորվող նոր բնակավայրը, իսկ Հայաստանի անկախացումից հետո քաղաքը կրկին վերականգնեց իր պատմական Կապան անունը։
Կլիմա
Կապան քաղաքը Սյունիքի մարզկենտրոնն է։ Գտնվում է ծովի մակարդակից 705-1050 մ /միջինը 910 մ/ բարձրությունների վրա։ Հեռավորությունը մայրաքաղաքից 300 կմ է։ Առաջին անգամ հիշատակվում է 5-րդ դարում։ Միջնադարում եղել է Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաք։ Ավերվել է սելջուկների կողմից 1103 թվականին։ Ներկայիս Կապանը գտնվում է պատմական քաղաքից 10 կմ հարավարևելք Ողջի գետի և նրա Վաչագան, Կավարտ, Գեղանուշ վտակների ու Խուստուփ /3210 մ/ լեռան հարևանությամբ։ Քաղաքի կարգավիճակ է ստացել 1938 թվականին։ 2016 թվականի հունիսի 1-ի գնահատմամբ ունի 43, 2 հազար բնակիչ։
Կլիմայի վրա ազդող գործոններ
Ինչպես ցանկացած տեղանքի, այնպես էլ Կապանի կլիմայի վրա ազդում է ինչպես ընդհանուր կլիմայական, այնպես էլ տեղական գործոններ։ Ընդհանուր գործոններից է նրա աշխարհագրական դիրքը։ Քաղաքը գտնվում է հս.լ.39օ12՛ վրա, այսինքն՝ մերձարևադարձային կլիմայական գոտու հյուսիսում, որտեղ ամռանը ակտիվանում են հարավից թափանցող արևադարձային տաք և չոր օդային զանգվածները, իսկ ձմռանը հյուսիսից եկող ցուրտ օդը։ Զգալի է նաև Կասպից ծովի ազդեցությունը։ Տեղանքը անհարթ է, բարձրությունների տատանումները գերազանցում են 300 մ-ը։ Հաճախ երբ բնակավայրի բարձրադիր մասերում ձմռանը ձյուն է տեղում, ապա ցածրադիր հատվածներում՝ անձրև։ Հարակից լեռնալանջերի թեքությունները որոնք հասնում են 30-40 աստիճանների բուսածածկի հետ միասին ևս կլիմայաստեղծ ակտիվ գործոններ են։
Կլիմայական բնութագրիչներ
Հունվարյան բազմամյա միջին ջերմաստիճանը 0օC է, հուլիսյանը՝ 23-24 օC: Տարեկան միջին բազմամյա ջերմաստիճանը 11,5 օC: Բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է հունվարին՝ -27 օC, իսկ բացարձակ առավելագույնը հուլիսին՝ +39օC: Տարեկան բացարձակ ջերմաստիճանի լայնույթը 66օC: Տեղումների բազմամյա միջին տարեկան քանակը 544 մմ է/նվազագույն տարեկան միջինը 380 մմ է/: Տեղումների ընդհանուր քանակի մոտ 55%֊ը գալիս է մարտ-հունիս ամիսներին, իսկ 17%֊ը՝ հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին։ Ամենից տեղումնաշատ ամիսը մայիսն է, իսկ ամենից քիչ տեղումներ գալիս են դեկտեմբեր և օգոստոս ամիսներին։ Անսառնամանիք օրերի թիվը տատանվում է նվազագույնը 165-ից մինչև առավելագույնը 240 օրվա։ Ուժգին քամիներ հազվադեպ են լինում։ 15 մ/վրկ. և ավելի ուժգնությամբ քամիներ տարվա կտրվածքով կարող են դիտվել ընդամենը 2-3 օր։ Տիրապետող են հարավարևելյան և արևելյան ուղղության քամինները՝ 1-3 մ/վրկ միջին արագությամբ։
| Կլիմայի հիմնական բնութագրիչներ | Հունվար | Փետրվար | Մարտ | Ապրիլ | Մայիս | Հունիս | Հուլիս | Օգոստոս | Սեպտեմբեր | Հոկտեմբեր | Նոյեմբեր | Դեկտեմբեր | Տարեկան |
| Օդի բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը օC | 23 | 26 | 29 | 32 | 35 | 38 | 39 | 38 | 38 | 35 | 29 | 26 | 39 |
| Օդի բազմամյա միջին ջերմաստիճանը օC | 0 | 1, 6 | 5, 4 | 10, 7 | 15, 8 | 19, 6 | 23.3 | 22.7 | 18, 2 | 13 | 6.6 | 1.8 | 11.5 |
| Օդի բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը օC | -27 | -19 | -17 | -7 | -2 | 2 | 6 | 6 | -1 | -7 | -15 | -23 | -27 |
| Տեղումների բազմամյա միջին քանակը
մմ |
26 | 30 | 57 | 72 | 100 | 70 | 32 | 26 | 33 | 40 | 34 | 24 | 544 |
Տարվա եղանակների հերթափոխություն
Կապան քաղաքը ընկած լինելով մերձարևադարձային և բարեխառն կլիմայական գոտիների սահմանագլխում ունի շատ հստակ արտահայտված տարվա եղանակների հերթափոխ։ Համառոտակի բնութագրենք այդ հերթափոխը.
- Ձմեռ-բնորոշվում է անկայուն եղանակներով։ Տեղումները հիմնականում գալիս են ձյան տեսքով, սակայն կայուն ձնածածկ չի առաջանում և այն ուղեկցվում է հալոցքներով։ Երբեմն ձյան շերտի բարձրությունը կարող է հասնել 25-50 սմ-ի, իսկ ձնածածկույթը պահպանվել՝ 3-ից 5 օր։ Ձմռանը տեղումները կարող են դիտվել նաև անձրևի տեսքով՝ կապված հարավարևմյան տաք և խոնավ օդային հոսքերի թափանցման հետ։ Սակայն հաճախ թափանցում են նաև արկտիկական չոր և սառնամանիքային օդ հյուսիսից, Սիբիրից, կամ կենտրոնական Ասիայի բարձր ճնշման մարզերից և առաջացնում բավականին ցուրտ և պարզկա եղանակներ։
- Գարուն-սկսվում է վաղ՝ փետրվարի կեսերից։ Բնորոշ են անկայուն եղանակներով։ Հաճախ են ամպամած և մառախլապատ եղանակները։ Դիտվում են ուշ գարնանային ցրտահարություններ, երբ արդեն ծաղկած են լինում ծառերը։ Ձյան տեսքով տեղումներ դիտվել են ապրիլ-մայիս ամիսներին։ Տեղումնաշատ սեզոնն է։ Երբեմն լինում են տեղատարափ անձրևներ և կարկուտ։
- Ամառ-Կապանում ամռանը շոգ է և չոր։ Երբեմն դիտվում են տեղատարափ անձրևներ, որոնք կարող են ուղեկցվել սելավային հոսքերով։ Օրինակ 1961 թվականի հուլիսի 21-ին մեկ օրվա ընթացքում տեղացել է 176 մմ տեղումներ, կամ ամբողջ տարվա տեղումների քանակի 1/3 մասը։
- Աշուն-երկարատև է՝ սեպտեմբերի կեսերից մինչև դեկտեմբերի կեսերը։ Բնորոշ են տաք եղանակները։ Երբեմն լինում են մառախուղներ և ցրտահարություններ։ Այս սեզոնին է գալիս տարեկան տեղումների մոտ 1/4-ը։ Կապանի կլիման նպաստավոր է արքայախնձորի/կորոլյոկ/, նռան, թզի, դեղձի, թթի, խաղողի մշակության համար։ Քաղաքի հյուսիսահայաց լանջերն ու գետահովիտները ծածկված են անտառներով և թփերով, որտեղ լավ աճում են ընկուզենին, տխլենին, հոննին, մոշենու թփերը։
| Կապանի կլիմայական տվյալները | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ամիս | հունվ | փետ | մարտ | ապր | մայ | հուն | հուլ | օգոս | սեպ | հոկ | նոյ | դեկ | Տարի |
| Միջին բարձր °F (°C) | 40 (4) |
43 (6) |
52 (11) |
64 (18) |
73 (23) |
81 (27) |
87 (31) |
87 (31) |
79 (26) |
68 (20) |
54 (12) |
44 (7) |
64.3 (18) |
| Միջին ցածր °F (°C) | 26 (−3) |
28 (−2) |
35 (2) |
45 (7) |
53 (12) |
60 (16) |
66 (19) |
64 (18) |
58 (14) |
48 (9) |
38 (3) |
30 (−1) |
45.9 (7.8) |
| Տեղումներ դյույմ (մմ) | 0.83 (21.1) |
0.98 (24.9) |
1.42 (36.1) |
1.93 (49) |
2.64 (67.1) |
1.65 (41.9) |
0.63 (16) |
0.71 (18) |
0.83 (21.1) |
1.34 (34) |
1.18 (30) |
0.83 (21.1) |
14.97 (380.3) |
| աղբյուր: {{{աղբյուր 1}}} | |||||||||||||
Բնակչություն
Կապանի ազգաբնակչության փոփոխությունը.[6]
| Տարի | 1831 | 1897 | 1926 | 1939 | 1959 | 1976 | 2001 | 2011 | 2015 | 2016 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Բնակիչ | 196 | 2272 | 2658 | 8511 | 19315 | 36351 | 45711 | 43190 | 42700 | 42600[7] |
Տնտեսություն
Կապանն արդյունաբերական կենտրոն է։ Տարածքը հարուստ է գունավոր մետաղների, պղնձի պաշարներով։ Հատկապես զարգացած է պղնձարդյունաբերությունը։ Ներկայումս շահագործվում է Կապանի պղնձի հանքավայրը։ Բնակչությունը զբաղվում է նաև գյուղատնտեսությամբ։
Պատմամշակութային կառույցներ
Նախկին «Կատար» բնակավայրի տարածքում կանգուն է «Կատարի վանք» եկեղեցին։ Հիշարժան կառույցներից են Կատարավանք ամրոցը (X- XVIII դդ)՝ իր օժանդակ շինություններով, Կկոց Քար ամրոցը (X դ), Հալիձորի ամրոցը բազմաթիվ դամբարաններով։ 1723 թ Դավիթ Բեկի կողմից վերակառուցվել է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Վահանավանք եկեղեցին ներկայացնում է իրենից մի վանական համալիր, իսկ Սբ.Գրիգոր եկեղեցին աչքի է ընկնում բազմաթիվ տապանաքարերով։
Քույր քաղաքներ
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
- ↑ «Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2016 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ,» (PDF). Վերցված է 2016 Օգոստոսի 9-ին.
- ↑ Մարդահարի արդյունքներ 2011
- ↑ Համայնքի մասին
- ↑ «[ARMSCOOP] Կապան տեղանունը – ArmScoop». hy.armscoop.com. Վերցված է 2018-09-08-ին.
- ↑ Թ.Խ. Հակոբյան (1981). Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն. Երևան: «Միտք». էջ էջ 203-204.
- ↑ «Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան, էջ 107» (PDF). Վերցված է 2014 Հուլիսի 30-ին.
- ↑ «Հայաստանի հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը, էջ 5» (PDF). Վերցված է 2016 Հուլիսի 1-ին.
Արտաքին հղումներ
Աղբյուրներ
| |||||||||||||
