Թովմա Արծրունի

Թովմա Արծրունի
Ծնվել է	անհայտ
Մահացել է	10-րդ դար
Քաղաքացիություն	Հայաստան
Մասնագիտություն	պատմաբան և ժամանակագիր
Տիրապետում է լեզուներին	հայերեն
	Tovma Artsruni Վիքիպահեստում

Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Արծրունի ազգանունով այլ մարդկանց մասին։

Թովմա Արծրունի (անհայտ^[1] - 10-րդ դար), IX-X դդ. հայ պատմիչ, գրել է «Պատմություն Արծրունյաց տան» երկասիրությունը։ Ներկայացնում է Հայաստանի և Վասպուրական նահանգի պատմությունը Արծրունիների նախարարական տան պատմության պրիսմակի տակ։ Երկը արժեքավոր աղբյուր է ոչ միայն Հայաստանի, այլև հարևան երկրների պատմության համար։ Հեղինակը սկսում է վաղ ժամանակներից՝ հասցնելով շարադրանքը մինչև մ.թ. 9-րդ դարի վերջ։ Նրանից հետո երկը շարունակում են մի քանի անանուն հեղինակներ, որոնք հասցնում են շարադրանքը մինչև 1370-ական թվականները։

Թովմա Արծրունին ծանոթ է այլազան սկզբնաղբյուրների՝ թե գրավոր, թե բանավոր-ժողովրդական։ Նա հիշում է նաև օտար մատենագիրների՝ Արիստոնիկոս Քաղդեացուն, Եվսեբիոս Կեսարացուն, Հուլիանոս Հալիկառնասցուն, Փիլոն Ալեքսանդրացուն, Հովսեփոս Ֆլավիոսին, Հերոդոտոսին և ուրիշներին, օգտվել է Մովսես Խորենացուց, Ագաթանգեղոսից, Աբրահամ Խոստովանողից, Ղազար Փարպեցուց, Մամբրե Վերծանողից, Թեոդորոս Քերթողից, Կորյունից, Եղիշեից և ուրիշներից։

«Արծրունյաց տան պատմություն»-ը բաղկացած է չորս մասերից։ Առաջին դպրությունն սկսվում է հին ժամանակներից և հասցվում մինչև V-րդ դարի կեսերը։ Երկրորդ դպրությունը սկսվում է Վարդանանց պատերազմի նկարագրությամբ և հասցվում է մինչև 851-852 թթ. Արաբական խալիֆայության դեմ հայերի ապստամբության նկարագրությունը։ Թովմա Արծրունու երկասիրության կարևորագույն բաժինն է երրորդ դպրությունը, որը անգնահատելի նշանակություն ունի 9-րդ դարի երկրորդ կեսի Հայոց պատմության լուսաբանման համար։ Թովմա Արծրունու երկը հանկարծակի ընդհատվում է երրորդ մասի ԻԹ (29)-րդ գլխի վրա, որը մեզ է հասել անավարտ տեսքով։ Այն շարունակել է ոմն Անանուն պատմիչը, բայց Անանունի երկի վերնագիրը, սկիզբն ու վերջը նույնպես պակասում են։ Պատմության գրաբար բնագիրը լույս է տեսել 1852 թ. Կ.Պոլսում։ Թովմա Արծրունու երկը թարգմանվել է մի շարք լեզուների՝ ֆրանսերեն (1874), անգլերեն (1985), ռուսերեն (2001)։ Աշխարհաբար թարգմանությունը (թարգմանիչ՝ Վրեժ Վարդանյան) լույս է տեսել 1978 թ., վերահրատարակվել է՝ 1999 թ.։

Աշխատություններ և թարգմանություններ

Թովմա վարդապետ Արծրունի, Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց, Կ.Պոլիս, 1852
Պատմություն Արծրունյաց տան / Թովմա Արծրունի և Անանուն; Թարգմ. և ծանոթագր.՝ Վ.Մ. Վարդանյան; Խմբ. կազմ՝ Ա.Ա. Աբրահամյան և ուրիշ.; Խմբ.՝ Ռ.Գ. Սարգսյան. - Երևան։ Սովետական գրող, 1978. - 406 էջ։
Товма Арцруни и Аноним. История дома Арцруни. Перевод с древнеарм., вступит. статья и комментарий М. О. Дарбинян-Меликян. Ер., 2001

Գրականություն

Նորայր Բիւզանդացի, Թովմա Արծրունի եւ Անանուն Արծրունի երկու այլեւայլ պատմագիրներ են,- «Բազմավէպ», 1905, էջ 227-233, 264-271, 328-337, 398-407, 464-471։
Ծովական Ն., Թովմա Արծրունի. բնագրական սրբագրութիւններ,- Սիոն, 1965, էջ 319-320։
Վարդանյան Վ. Մ., «Պատմութիւն տանն Արծրունեաց» երկում հիշատակված մի քանի տեղանունների մասին.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1973, № 1, էջ 111-122։
Thomson R.W., ‘T‘ovmay Arcruni as Historian’, in T.J. Samuelian and M.E. Stone (eds.), Medieval Armenian culture, Chico CA, 1984, pp. 69–80.
Thomson R.W., ‘T‘ovmay Arcruni’s debt to Ełišē’,- "Revue des Études Arméniennes",18 (1984), pp. 227-235.
Մարգարիտա Դարբինյան-Մելիքյան, Ո՞վ է Թովմայի «Պատմութիւնն տանն Արծրունեաց»-ի «Մանիթոպ արքայ Խեփտաղաց»-ը.- «Պատմա-բանասիրական հանդես«, 2005, № 2, էջ 183-188։
Greenwood Tim, Entries on ‘The History of Sebeos’; ‘The Letter of Leo III in Ghewond’; ‘Movsēs Daskhurants‘i’ and ‘Ghewond’; in Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History vol. 1 (600-900), ed. D. Thomas and B. Roggema, (Leiden, 2009), 139-144, 203-208, 261-267 and 866-871.
Greenwood Tim, Entry on 'T'ovma Artsruni',- "Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History", vol. 2 (900-1050), ed. D. Thomas and A. Mallett, (Leiden, 2010), 102-107.

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թովմա Արծրունի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 201)։

[_5e5775e65518eefb-1] 1,0 ^1,1 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

[1]