Արարատ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արարատ (այլ կիրառումներ)
Արարատ
Արարատը Արտաշատ քաղաքից
Տեսակլեռ և տեսարժան վայր
Երկիր Թուրքիա
Վարչատարածքային միավորԱղրըի մարզ
ԼեռնաշղթաՀայկական լեռնաշխարհ
Բարձրությունը ծովի մակարդակից5137 մետր[1]
Հարաբերական
բարձրություն		3611 մետր[2]
Վերջին ժայթքում1840
Առաջին վերելք1829 թ-ի սեպտեմբերի 27
Ֆրիդրիխ Պարրոտ
Խաչատուր Աբովյան
Սմիթսոնիան կոդ213040

Արարատ (ավանդական հայերեն՝ Սիս և Մասիս) հանգած հրաբուխ Արաքս գետի աջ ափին, Հայաստանի սահմանից 32 կմ հեռավորության վրա, իսկ Իրանի սահմանից՝ 16 կմ։ Ունի երկու գագաթ՝ մեծ (Մասիս՝ 5165 մ) և փոքր (Սիս՝ 3925 մ)[3]։ Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր լեռն է[4]։ Արարատի լեռնային զանգվածն ունի շուրջ 40 կմ տրամագիծ։

«Արարատ» անվանումը ծագել է Վանի թագավորության հին եբրայերեն անվանումից։ Լեռան հայերեն ավանդական անվանումը Մասիս է, որի հոգնակին՝ Մասիք, կարող է վերաբերվել երկու լեռնագագաթներին։ Մովսես Խորենացին իր «Հայոց պատմություն» գրքի մեջ, Մասիս անվանումը կապում է Հայկ նահապետի ծոռ՝ Ամասիա թագավորի անվան հետ, որը ըստ ավանդության լեռն անվանել է իր անունով։

Արարատ լեռը հաճախ ասոցացվում է Աստվածաշնչի Արարատ լեռան հետ։ Ըստ Ծննդոց գրքի՝ Նոյյան տապանն իջել է Արարատի վրա։ Հին Կտակարանի Ծննդոց գրքի ութերորդ գլխի չորրորդ մասի համաձայն՝ Ջրհեղեղից հետո Նոյյան տապանը նստել է «Արարատի լեռների» վրա։

Արարատ լեռը Հայաստանի կարևոր ազգային խորհրդանիշներից է և համարվում է «սուրբ լեռ»։ Մեծ տեղ ունի հայ գրականության և մշակույթի մեջ։ Նոյյան տապանի հետ այն պատկերված է Հայաստանի զինանշանի վրա։ Արարատ լեռը պատմականորեն ասոցացվել է Հայաստանի հետ և լայնորեն ճանաչվել որպես Հայաստանի սկզբունքային ազգային խորհրդանիշ։ Այն աշխարհագրորեն տեղակայված է պատմական Հայաստանի թագավորությունների կենտրոնում, որի համար էլ համարվում է հայերի պատմական հայրենիքի մի մասը։ Հայերի համար այն հայտնի է որպես «սուրբ լեռ» հիմնականում աստվածաշնչային ջրհեղեղի պատմության պատճառով։ Արարատն անվանվել է Հայաստանի ապրանքանիշ, Հայաստանի այցեքարտ և «ավելի քան լեռ հայերի համար»։

19-րդ դարում, երբ հայկական պետություն գոյություն չուներ, Արարատը խորհրդանշում էր հայկական պետականությունը։ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը՝ հայկական ժամանակակից առաջին պետական կառույցը, որը գոյություն է ունեցել 1918-1920 թվականներին, հաճախ անվանվել է Արարատյան Հանրապետություն կամ Արարատի Հանրապետություն, քանի որ այն կենտրոնացած էր Արարատյան դաշտում[5][6][7]։

Արարատ բարձրանալու առաջին փորձը կատարվել է Միջնադարում։ Պատմության մեջ գրանցված լեռան առաջին հաջողված վերելքը գրանցվել է 1829 թվականին, երբ առաջին անգամ Արարատի գագաթը բարձրացավ Դորպատի համալսարանի պրոֆեսոր Իոհանն Ֆրիդրիխ Պարրոտը, որին ուղեկցում էին Խաչատուր Աբովյանը, երկու գյուղացիներ՝ Հովհաննես Այվազյանը, Մուրադ Պողոսյանը և երկու ռուս զինվորներ՝ Ալեքսեյ Զդոռովենկոն, Մատվեյ Չալպանովը։

Անվանումներ և ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երևանը Արարատի ֆոնին
Մեծ Մասիսը
Փոքր Մասիսը

«Արարատ» անվանումը Վանի թագավորության հին եբրայերեն[8] անվանումի (եբրայերեն՝ אֲרָרָט‎[9], 'RRṬ) հունական տարբերակն է[10]։ Չնայած Եվրոպական լեզուներում այն հայտնի է Արարատ անվամբ[11][12], բնիկների մոտ այդ անվանումն այդքան էլ տարածված չէ[13]։ Գերմանացի արևելագետ և Աստվածաշնչի քննադատ Վիլհելմ Գեզենիուսը, ենթադրել է, որ «Արարատ» բառը կարող է ծագել սանկրիտ բառից, որը նշանակում է «սուրբ հող»[14][15]։ Որոշ հայ պատմաբաններ, օրինակ՝ Աշոտ Մելքոնյանը բառը կապում է Հայկական լեռնաշխարհի բնիկների, այդ թվում հայերի հետ (-ար)[16][17]։

Լեռան հայերեն ավանդական անվանումը Մասիս է[18][13], որի հոգնակին՝ Մասիք, կարող է վերաբերվել երկու լեռնագագաթներին[19]։

Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմություն» գրքի մեջ, Խորենացին Մասիս անվանումը կապում է Հայկ նահապետի ծոռ՝ Ամասիա թագավորի անվան հետ, որը լեռն անվանել է իր անունով[20][21]։ Ըստ ռուս արևելագետ Անատոլի Նովոսելցևի՝ «Մասիս» բառը ծագել է պարսկերեն «մեծ» կամ «լայն» բառից։ Միջին պարսկերենում նշանակում է «ամենամեծ(ը)»[22]։ Ըստ պատմաբան Սարգիս Պետրոսյանի «Արարատ» բառը նշանակում է «լեռ» և ծագել է հնդևրոպական նախալեզվի - արմատից[20]։ Ըստ հնէաբան Արմեն Պետրոսյանի, բառը ծագել է Գիլգամեշում հիշատակված Մաշու (Māšu) լեռան անունից, որը ասորերեն հնչում էր «մասու»[23]։

Այսօր Մասիս և Արարատ բառերը հայերենում հավասարազոր են օգտագործվում[24][25][Ն 1]։ Արարատ լեռան անունը առաջին անգամ գրավոր աղբյուրներում հիշատակվել է մ. թ. ա. 7-րդ դարում (Աստվածաշունչ, Գիրք ծննդոց[30]) և հետագայում ենթարկվել զանազան ստուգաբանությունների՝ Արայի լեռ, Արայի արատ, Հուրարտա, Հարա–հարա (Լերինք լերանց), Արիա–վարդա (Արեաց երկիր) և այլն։ Հնագույն աղբյուրներում հիշատակվում է որպես թագավորության, նահանգի, զորագնդի, գավառի, լեռան անուն։ Օտար մատենագիրները կոչել են «Արարատի լեռներ», «Արարատյան աշխարհի լեռներ», «Հայոց լեռներ»։ Հայերենում Մասիս անունը ավանդաբար գործածվում է «Ազատ» (զենդերեն՝ yazata, սրբազան, պաշտելի, ազնվական), «Մեծ», «Բարձր», «Մթամած», երբեմն՝ «Սպիտակափառ», «Արեգնաճեմ», «Երկնաճեմ» մակդիրներով։

Լեռան թուրքերեն անունը Ağrı Dağı (օսման.՝ اغـر طﺎﻍ Ağır Da, ağrı-ի լեռ) է, ağrı բառացի թարգմանաբար նշանակում է ցավ, տառապանք[12][22][31][32]։ Այս անունը հայտնի է ուշ Միջնադարից[22]։ Մեծ և փոքր Մասիսները հայտնի են համապատասխանաբար Büyük Ağrı և Küçük Ağrı անուններով։

Լեռան պարսկերեն անվանումը کوه نوح, Kūh-e Nūḥ է[33], որը թարգմանաբար նշանակում է Նոյյան լեռ[12][34]։ Քրդերեն անվանումներն են՝ Çiyayê Agirî[35][36] (հրե լեռ[37]) և Grîdax։

Ըստ Նիկողայոս Ադոնցի[38] և Վլադիմիր Մինորսկու[39]՝ Ստրաբոնի «Աշխարհագրության» մեջ նշված ’Áβος, Abos և Νίβαρος, Nibaros լեռները Արարատի երկու լեռնագագաթներն են[Ն 2]։

Քաղաքական սահմաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսքը Թուրիքայից

Արարատ լեռը գտնվում է Թուրքիայի, Հայաստանի, Ադրբեջանի և Իրանի միջև։ Այն Իրանի և Ադրբեջանի էքսկլավ Նախիջևանի սահմաններից հեռու է 16 կմ, իսկ Հայաստանից՝ 32 կմ։ 16-րդ դարից մինչև 1828 թվականը Մասիսը և լեռան հյուսային ստորոտները, ինչպես նաև Սիսի արևելյան ստորոտները Պարսկաստանի կազմում էին, իսկ լեռնաշղթան՝ Օսմանապարսկական սահմանի մի մասն է։ 1826-28 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմից հետո, Թուրքմենչայի պայմանագրով Պարսկաստանի կողմից կառավարվող տարածքը մտնում է Ռուսական Կայսրության կազմի մեջ։ Սիսը դառնում է այն կետը, որտեղ միակցվում էին Թուրքիայի, Պարսկաստանի և Ռուսական Կայսրության սահմանները[33]։ Ժամանակակից միջազգային սահմանները ձևավորվել են 20-րդ դարում։ 1920 թվականի թուրք-հայկական պատերազմից հետո լեռը անցնում է Թուրքիայի տիրապետության տակ[44] և Թուրքիայի պաշտոնական մասը համարվում՝ 1921 թվականին կնքված Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով[45]։ 1920-ականների վերջին քրդերի Արարատյան ապստամբությունը կանխելու նպատակով Թուրքիան հատում է Իրանի սահմանը և զավթում Սիսի արևելյան թևը[46]։ Այս շրջանում քուրդ ապստամբները օգտագործում էին տարածքը որպես անվտանգ տարածք՝ Թուրքիայի դեմ[47]։ 1932 թվականի Թեհրանի կոնվենցիայով Իրանի սահմանը փոխվում է հօգուտ Թուրքիայի՝ նրան է հանձնվում Սիսի արևելյան թևը[46][48]։ Իրանաթուրքական սահմանն այժմ անցնում է Սիսի կողքով։Լեռնագնացների համար Արարատը բաց է միայն «ռազմական թույլտվությամբ»։

Լեռնագնացները պետք է պաշտոնական դիմում ներկայացնեն Թուրքիայի դեսպանատանը հատուկ «Արարատի վիզա» ստանալու համար։ Միաժամանակ պարտադիր է նաև վարձել պաշտոնական ուղեկցորդ Թուրքիայի ալպինիզմի ֆեդերացիայից։ Նույնիսկ նրանք, ովքեր ստացել են թույլտվություն կարող է առանց զգուշացման չթույլատրվեն բարձրանալ լեռը[49]։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատի 3D պատկերը

Արարատը Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր լեռնագագաթն է։ Ներկայում գտնվում է Թուրքիայի Բայազետ և Իգդիի մարզերի միջև՝ Իրանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի էքսկլավ Նախիջևանի սահմաններին մոտ՝ Արաքս և Արածանի գետերի միջև[50]։ Գագաթը գտնվում է հայ-թուրքական սահմանից 32 կմ հյուսիս և թուրք-իրանական սահմանից մոտ 16 կմ արևմուտք։ Արարատյան դաշտը ընկած է լեռան հյուսիսարևմտյան և արևմտյան հատվածներում։ Արարարտը տեղադրված է մոտ 130 կմ եզրագիծ ունեցող ընդհանուր հիմքի վրա, գրավում է 1200 կմ² տարածություն։

Բարձրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ հեղինակավոր աղբյուրներ ընդունում են, որ Արարատը ծովի մակարդակից բարձր է 5165 մ[51][52][53][54]։ Այլ աղբյուրներ, ինչպիսին օրինակ՝ Շաթլի ռադարային տոպոգրաֆիայի առաքելության (Shuttle Radar Topography Mission (STRM)) տվյալներն են, որոնք ստուգելի են և հանրային սեփականություն են և 2007 թվականին իրականացված GPS չափումները ցույց են տալիս, որ լեռն ունի 5137 մ բարձրություն[55][56]։ Վերջին տվյալն ավելի ճշգրիտ է. բարձրությունը կարող է սահմանվածից ավելի փոքր լինել մինչև 5125մ՝ գագաթի մշտական հաստ ձյունածածկույթի պատճառով[57]։ 5137 մետր բարձրությունն է կիրառվում նաև մի շարք տոպոլոգիական քարտեզներում։

Գագաթի սառցագլխարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատի գագաթը պատված է հավերժական սառցույթով, որը առնվազն 1957 թվականից սկսել է կրճատվել։ Ուշ 1950-ականներին Բլումենթալը[58] հետազոտել է և պարզել, որ կան գագաթի ձյունից գոյացած 11 սառցադաշտեր, որոնք ծածկում են շուրջ 10կմ2 մակերես[59]։ Հյուսիսային լանջին սառույցն ունի 3900 մետր, իսկ հարավային լանջին՝ 4200 մետր բարձրություն[59]։ Օդային լուսանկարչության և դիստանցիոն զոնդավորման տվյալների հիման վրա Սարիյական և այլք հետազոտել են սառցագլխարկի մակերեսի փոփոխությունը 1976 և 2011 թվականներին[60][61]։ Նրանք հայտնաբերել են, որ սառցագլխարկը կրճատվել է, 1976-ին՝ հասնելով 8,0 կմ2, իսկ 2011-ին՝ 5,7 կմ2։ Նրանք հաշվարկել են նաև, որ 1976-2011 թվականների ժամանակահատվածում, Արարատ լեռը կորցրել է իր սառցե տարածքների շուրջ 29%-ը՝ 35 տարիների ընթացքում տարեկան կորցնելով մոտ 0,07 կմ2 մակերեսով սառույց։ Այս ցուցանիշները համապատասխանում են Թուրքիայի մյուս լեռների սառցագլխարկների կրճատման տվյալների հետ[61]։

Բլումենթալը հաշվարկել է, որ ուշ Պլեյստոցենում սառցապատ հատվածն ունեցել է 3000 մետր բարձրություն՝ ստեղծելով 100 կմ2 մակերեսով սառցագլխարկ[58]։ Բլութեմալը հետազոտել է, որ բացակայում են նախապատմական մորենների գոյությունը փաստող տվյալներ, բացի այն մորենների, որոնք մոտ են եղել 1958-ի սառցադաշտի լեզվակներին։ Տարիներ անց Բիրմանը հարավ ուղղված լանջերին հայտնաբերեց ենթադրական մորեն՝ 1958-ի սառցագլխարկի տակ 4200 մետր բարձրության վրա[62]։ Ենթադրվում է, որ Գայլատու լիճը զբաղեցնում է սառցային ավազանի տարածքը[62]։

Երկրաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատ լեռը (մուգ շագանակագույն):

Արարատը բազմածին հրաբուխ է՝ կազմված (հատկապես գագաթը) նեոգենի անդեզիտա–դացիտային և քվարց–տրախիտային լավաների հզոր գոյացումներից և նրանց պիրոկլաստներից[63]։ Լավաները լինելով առավել մածուցիկ՝ մեծ մասամբ կուտակվել են ժայթքման շրջանում, որի պատճառով Արարատը համարվում է նաև էքստրուզիվ զանգված։ Արարատը կազմված է երկու կոնաձև գագաթից, որոնցից մեծը կոչվում է Մասիս (5165 մ), փոքրը՝ Սիս (3925 մ)։ Գագաթները միանում են տաշտաձև թամբարդով (2688 մ)։ Մասիսի գագաթնային մասը ընդհանուր հիմքից բարձրացած և հսկա պատվանդանի վրա տեղադրված բրգաձև լեռ է՝ դեպի հյուսիս թեքված զառիթափ ու ժայռոտ գագաթով (12 կմ²)։ Լանջերը կտրտված են ճառագայթաձև ձորակներով ու հեղեղատներով։ Հյուսիսարևելյան լանջին գտնվող խորխորատը, որը հայտնի է «Վիհ Մասեաց» կամ «Փլած Մեծի լերինն» անունով, ձգվում է գագաթից մինչև ստորոտ (մոտ 10 կմ) և մերձգագաթնային շրջանում խորանում է 1000 մ և ավելի։

Պատվանդանային մասը գմբեթաձև է, չափավոր թեք լանջերով, որոնք կտրտված են ձորակներով ու ձորերով և հաճախ վերջանում են արտաբերման կոներով։ Պատվանդանի առանձին հատվածներ ալիքա–թմբավոր սարավանդներ են՝ 3250–3450 մ բարձրությամբ։ Արարատի զառիկող լանջերը և հատկապես մերձգագաթնային սարավանդները ծածկված են հողմահարված հրաբխային ապարների քարակարկառներով («քարե ծովեր»), իսկ գագաթը՝ հավերժական ձյունով (ստորին սահմանը՝ 4100–4250 մ), որից սնվում է մոտ 30 սառցադաշտ։ Սառցադաշտերը հյուսիսարևմտյան լանջին իջնում են մինչև 3850–3950 մ, բայց Սասյաց վիհում 1845-ին սառցալեզվակը իջել է մինչև 2754 մ բարձրությունը։ Անթրոպոգենի սառցապատման հետքերը այստեղ նկատելի են 2800–3000 մ բարձրության շրջաններում։ 2800-3000 մ բարձրությունների վրա այստեղ նկատելի են անթրոպոգենյան շրջանի հետքեր՝ լանջերն ու հատկապես մերձգագաթնային սարավանդները ծածկված են հողմահարված հրաբխային ապարների քարակարկառներով, որոնք անվանում են «քարե ծովեր»։

Լանջերին տեղադրված խարամային և կոնաձև բարձրությունների զգալի մասը անթրոպոգենի անդեգիտաբազալտային լավաների առանձին հոսքերի արտավիժման կենտրոներն են։ Սիսը կանոնավոր կոնաձև լեռ է՝ տեղադրված Մասիսից հարավ֊արևելք.։ Գագաթնային մասը (1,5 հա) ալիքավոր հարթավայր է՝ ծածկված ժայռերով, քարակույտերով։ Սսի լանջերը բավականաչափ զառիթափ են և մասնատված։ Զուրկ է հավերժական ձյունից և սառցադաշտերից։ Սիսը նույնպես նեոգենի բազմածին հրաբուխ է, որի խառնարանը չի պահպանվել։ Լևինսոն–Լեսինգը այն համարել է հիպերստենային անդեզիտներից կազմված միածին էքստրուզիվ կոն։ Արարատի հիմքը պալեոզոյի և մեզոզոյի նստվածքային ապարներից կազմված ծալքաբեկորային կառուցվածք է, տեկտոնական խախտումներով տրոհված առանձին բեկորների, որոնք նեոգենանթրոպոգենում ենթարկվել են դիֆերենցված ուղղաձիգ շարժումների (Մեծ Արարատի հիմքը բարձրացել է, կից գոգավորությունների հատակը՝ իջել)։ Տեկտոնական խախտումների մի մասը և Արարատի առաջացումը կապված է երկրակեղևի Հարավ–Արաքսյան խորքային խոշոր ճեղքի հետ, որտեղից սկզբում ժայթքել է թթու, իսկ ավելի ուշ՝ հիմքային մագման ծածկել ծալքաբեկորային հիմքն ու կից գոգավորություններում կուտակված միոպլիոցենի ու անթրոպոգենի լճագետային նստվածքների մի մասը։ Բազալտային լավան հոսելով Արարատի լանջերով, փռվել և նրա շուրջն առաջացրել է բլրակոշտավոր սարավանդներ (երկարություն 20–25 կմ, լայնություն 10–18 կմ)։

Սեյսմիկ ակտիվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատը Հայկական լեռնաշխարհի ակտիվ սեյսմիկ շրջաններից է։ Բազմաթիվ անգամ (ըստ տարբեր աղբյուրների՝ մ․թ․ա․ 550, մ․թ․ա․ 139, 1319, 1450, 1679, 1783, 1840, 1887 թվականներ և այլն[64][65][66][67]) կրկնվել են կործանիչ երկրաշարժները։ 1840-ի հուլիսի 2-ի ժայթքման և երկրաշարժի հետևանքով կործանվեց Մասյաց վիհում գտնվող Սուրբ Հակոբի վանքը և հարևան Ակոռի գյուղը, մահացան շրջանի մոտ 10,000 բնակիչները։ Երկրաշարժը նաև ժամանակավոր պատնեշեց Սևջուր գետը[64][65][66][67]։ Մովսես Խորենացին Մասյաց վիհի առաջացումը կապում է 139-ի երկրաշարժի հետ։

Կլիմա և բուսականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատ լեռան վրա լավ արտահայտված է կլիմայական ուղղաձիգ գոտիականությունը։ Ձմեռը խիստ է, կայուն ու հզոր ձյունածածկույթով։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը տատանվում է –6 °C-ից (ստորոտում) մինչև +20-25 °C (գագաթին), հուլիսին` +26 °C-ից (ստորոտում) մինչև 0 °C և պակաս (գագաթում)։ Մթնոլորտային տեղումները ստորոտում տարեկան չեն անցնում 250 մմ–ից, սակայն սարն ի վեր ավելանում են և գագաթային մասում հասնում 1000 մմ–ի։ Տեղումների առավելագույնը թափվում է գարնանը, նվազագույնը՝ ձմռանը։ Չնայած առատ մթնոլորտային տեղումներին, Արարատի գագաթնային մասի լանջերը չոր են, համարյա զուրկ աղբյուրներից ու գետակներից (Մեծ Արարատի վրա հայտնի է միայն Սուրբ Հակոբի աղբյուրը և Գինո գետը) և թողնում են քարային անապատի տպավորություն։ Այդ հանգամանքը պայմանավորված է լեռնագագաթը կազմող հրաբխային ապարների ճեղքվածությամբ և ծակոտկենությամբ, որոնցով արագ ներծծվում են մթնոլորտային տեղումները, լավաների տակով հոսում ցած և հիմնականում կուտակվում Արարատյան և Կոգովտի արտեզյան ավազաններում։

Արարատի գիտական նվաճման պատմության մեջ լուրջ քայլ կատարեց ֆրանսիացի բնախույզ Պիտոն դե Տուրնեֆորը։ Բացառիկ բույսեր փնտրելու և լեռնային բուսականության բնականոն դասավորությունը ուսումնասիրելու մտադրությամբ` Տուրնեֆորը 1701 թվականի օգոստոսին հասավ հավերժական ձյան սահմանը, նկարագրեց լեռան ֆիզիկական յուրահատկություններն ու բուսական աշխարհը։

Արարատի միջին գոտու (1500 մ - 3500 մ) բուսական ծածկույթը համեմատաբար փարթամ է։ Կան լավ արոտներ և գիհու թփուտներ։ Ստորին գոտում (1500 մ-ից ցած) ծածկված է կիսաանապատային աղասեր բույսերն ու չորասեր թփուտները, ճահճուտներում՝ եղեգնուտները, միայն Սարդար–բուլաղի աղբյուրի մոտ աճում են կեչու թփուտներ։ Հարուստ է նաև կենդանիներով և թռչուններով։ Հնում Արարատը հռչակված էր որպես Հայոց արքունի որսատեղի։ 10-րդ դարում արաբ աշխարհագրագետ Իսթախրիի վկայությամբ, Արարատը (արաբները Մասիսն անվանել են Հարիս, Սիսը՝ Հուայրաս) ուներ անտառներ և որսատեղիներ։ Իսկ Յակուտը (13-րդ դար) գրում է, որ Արարատի վրա գտնվում են Հայոց թագավորների շիրիմներ՝ իրենց գանձերով։

Վերելքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայերի վերաբերմունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փավստոս Բուզանդը պատմում է, որ եպիսկոպոս Հակոբ Մծբնեցին (4-րդ դար), Նոյի տապանը տեսնելու հույսով, մի խումբ մարդկանց հետ փորձեց հյուսիսարևելյան լանջով բարձրանալ Արարատի գագաթը։ Աստված, իբր տեսնելով նրանց ապարդյուն ջանքերը և անսալով Հակոբի պաղատանքին՝ հրեշտակի միջոցով սուրբ տապանի փայտերից մի կտոր ուղարկեց նրան և հասկացրեց Արարատի կատարի անմատչելիությունը մահկանացուների համար (Հակոբ Մծբնեցու բերած փայտի կտորը, իբրե սրբազան մասունք, պահվում է Էջմիածնի եկեղեցում)[68][69]։

Անցյալում Հայ առաքելական եկեղեցին ընդդիմացել է Արարատ բարձրանալու փորձերին։ 13-րդ դարում միսիոներ Ռուբրուքը գրել է. «Շատերն էին փորձում բարձրանալ այն, բայց ոչ ոք չէր կարողանում։ Ոչ ոք չի կարող բարձրանալ այն, քանի որ այն աշխարհի մայրն է. ոչ ոք չի կարող վերադառնալ «իր մոր արգանդը»»[70]։ Ֆրանսիացի ճանապարհորդը վկայում է, որ հայերն Արարատի գագաթը չեն բարձրանում ոչ այնքան լեռան դժվարամատչելիության, որքան նրա սրբազանությունը չպղծելու պատճառով։ 18-րդ դարի Անգլիացի աստվածաբան Թոմաս Սթեքհաուզը նշում էր, որ «բոլոր հայերը վստահ են, որ Նոյյան տապանը մինչ օրս գտնվում է Արարատ լեռան գագաթին․ այն պահպանելու համար ոչ մեկին թույլատրված չէ մոտենալ գագաթին»[71]։ Պարրոտի և Աբովյանի վերելքին ի պատասխան Հայ առաքելական եկեղեցու բարձրաստիճան քահանաներից մեկը մեկնաբանել է, թե սուրբ լեռը մագլցելը նույնն է, թե «մարդկության արգանդը կապել վիշապական ձևով»։ 21-րդ դարում արդեն Արարատ մագլցելն ընդունվում է որպես ամենաբարձրարժեք հայրենասիրական ուխտագնացությունը, որին մասնակցում են մեծ քանակով մարդիկ Հայաստանից և Հայկական սփյուռքից[72]։

Առաջին վերելքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իոհանն Ֆրիդրիխ Պարրոտ
Խաչատուր Աբովյան

Պատմության մեջ գրանցված լեռան առաջին վերելքը եղել է 1829 թվականին, երբ առաջին անգամ Արարատի գագաթը բարձրացավ Դորպատի համալսարանի պրոֆեսոր Իոհանն Ֆրիդրիխ Պարրոտը, որին ուղեկցում էին Խաչատուր Աբովյանը, երկու գյուղացիներ՝ Հովհաննես Այվազյանը, Մուրադ Պողոսյանը, և երկու ռուս զինվորներ՝ Ալեկսեյ Զդոռովենկոն, Մատվեյ Չալպանովը[73][74]։ Նրանք կատարեցին ֆիզիկական և բուսա-կլիմայական հետազոտություններ[75][76][77]։ Բալթիկ գերմանացի բնագետ Ֆրիդրիխ Պարրոտը 1829 թվականի սեպտեմբերի կեսերին ժամանել է Էջմիածնի տաճար՝ ռուսների՝ Երևանի գրավումից հետո մոտ երկու տարի անց և նրա միակ նպատակը եղել է Արարատ բարձրանալը։ Խաչատուր Աբովյանը որպես թարգմանիչ և ուղեկցորդ է նշանակվել հայկական եկեղեցու առաջնորդ կաթողիկոս Եփրեմի կողմից։ Աբովյանը և Պարրոտը հատել են Արաքս գետը և գնացել Աքորի, որը Արարատի հյուսիսային լանջին 1220 մ բարձրության վրա գտնվող հայկական գյուղ էր։ Նրանք ճամբար են դնում Աքորիի սուրբ Հակոբ եկեղեցում, մոտ՝ 1943 մ բարձրության վրա։ Երկու ձախողված փորձից հետո, երրորդ անգամ հաջողվում է բարձրանալ գագաթը 1829 թվականի հոկտեմբերի 9-ին, ժամը՝ 15:15-ին։ Պարրոտը սնդիկի բարոմետրով չափեց լեռան բարձրությունը, որը 5250 մ էր։ Սա ոչ միայն առաջին վերելքն էր Արարատ, այլև մինչև այդ բարձրացած երկրորդ ամենաբարձր գագաթը՝ Լիկանկաբուր լեռից հետո՝ Չիլիական Անդերում։ Աբովյանը սառույցի վրա անցք է արել և տեղադրել հյուսիս ուղղված փայտե մի խաչ։ Նա նաև մի կտոր սառույց է վերցրել գցել շշի մեջ և իր հետ իջեցրել ներքև՝ ջուրը համարելով սուրբ։ 1829 թվականի նոյեմբերի 8-ին Պարրոտը և Աբովյանը աքորացի որսորդ Սահակի եղբայր Հակոյի հետ բարձրանում են Սիս[73]։

Այլ նշանակալի վերելքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ հայտնի վերելքներից է ռուս կլիմայագետ և օդերևութաբան Կոզմա Սպասկի Ավտոնոմովի վերելքը (1834 օգոստոս), Կարլ Բերենսի վերելքը (1835), Բրիտանացի քաղաքական գործիք՝ Հենրի Դենբի Սեյմուրի վերելքը (1848)[78]։ 1845 թվականի հուլիսին գերմանացի հանքաբան և երկրաբան Օտտո Վիլհեմ Հերման ֆոն Աբիխը, մանրակրկիտ ուսումնասիրելով Արարատի առանձնահատկությունները, որոշեց Մասիսի գագաթը տանող ամենամատչելի ուղին (հարավարևելյան լանջը) և կատարեց փայլուն վերելք[79]։ 1850 թվականի օգոստոսին այդ նույն ճանապարհով Արարատի գագաթը բարձրացավ ռուսական գնդապետ Խոյկոյի արշավախումբը, որը մեկ շաբաթ մնաց գագաթին և կատարեց բազմաթիվ ուսումնասիրություններ։ Դրանից հետո բազմաթիվ արշավախմբեր են բարձրացել Արարատի գագաթը, կատարել բազմաբնույթ ուսումնասիրություններ։ Ուշ XIX դարում երկու բրիտանացի հայագետներ՝ Ջեյմս Բրայսը (1879)[80] և Լինչը (1893)[81][82] նույնպես բարձրացան լեռը։ 1910 թվականի հուլիսի 30-ին և 31-ին Մեծ Մասիս բարձրացան բնագիտության մագիստրոս պ. Ռոզենդալ, մեքենայագետ Վեյս, դոկտոր Ֆոն-Դեյկ Պոստ, պ. Վեյֆելբախ, դոկտոր Նյուտոն, պ. Սեյլան և Պադուայի անգլիական գեներալ-կոնսուլ պ. Լինտոմ[83][84]։ Առաջին ձմեռային վերելքը Բոզքուրտ Էրգյորինն էր, որ Թուրքիայի ալպինիզմի ֆեդերացիայի նախկին նախագահն էր։ Նա բարձրացավ լեռը 1970 թվականի փետրվարի 21-ին[85]։

Միայնակ բարձրացողները
անուն ազգություն թվական
Ջեյմս Բրայս անգլիացի 1878 սեպտեմբերի 12
Անդրեյ Պաստուխով ռուս 1892, 1893, 1894
Ա. Աբելյան հայ 1896 սեպտեմբերի 14
Բոզկուրտ Էրգյոր թուրք 1970 փետրվարի 21

Նոյյան տապանի ավանդույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավանդույթի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծննդոց 8:4-ը Աստվածաշնչի տարբերակներում
տարբերակ
Ծննդոց 8:4-ի տեքստը
Եբրայական Աստվածաշունչ Աստվածաշնչային եբրայերեն՝ ד וַתָּנַח הַתֵּבָה בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי, בְּשִׁבְעָה-עָשָׂר יוֹם לַחֹדֶשׁ, עַל, הָרֵי אֲרָרָט
տառադարձում՝ wat·tā·naḥ hat·tê·ḇāh ba·ḥō·ḏeš haš·šə·ḇî·‘î, bə·šiḇ·‘āh- ‘ā·śār yō·wm la·ḥō·ḏeš; ‘al hā·rê ’ă·rā·rāṭ
բառացի թարգմանություն՝ և տապանը նստեց յոթներորդ նոր լուսնին՝ լուսնի տասնյոթերորդ օրը Արարատի բլուրների վրա[86]։
Սեպտուագինտա
Կոյնե հունարեն՝ καὶ ἐκάθισεν ἡ κιβωτὸς ἐν μηνὶ τῷ ἑβδόμῳ, ἑβδόμῃ καὶ εἰκάδι τοῦ μηνός, ἐπὶ τὰ ὄρη τὰ ᾿Αραράτ.
տառադարձում՝ kai ekathisen hē kibōtos en mēni tō hebdomō, hebdomē kai eikadi tou mēnos, epi ta orē ta Ararat.
բառացի թարգմանություն՝ Եվ ջրերը քաշվում էին և գնում երկրի վրայից և հարյուր հիսուն օր հետո ջրերը քիչացան և նապանը նստեց յոթներորդ ամսում՝ տասնյոթերորդ օրը Արարատի լեռների վրա։
Վուլգատա
լատիներեն՝ requievitque arca mense septimo vicesima septima die mensis super montes Armeniae
տառադարձում՝ Եվ տապանը նստեց յոթներորդ ամսին՝ յոթ և տասներկուերորդ ամսվա օրը՝ Հայաստանի լեռների վրա։
Աստուածաշունչ տպագր. Ոսկան Երևանցու, տպ. Ս. Էջմիածնի և Ս. Սարգսի գրաբար՝ Եւ նստաւ տապանն յեօթներորդում ամսեանն՝ իքսանևեօթն ամսոյն՝ իլերինս Արարադայ[87]։
բառացի թարգմանություն՝ Եվ տապանը նստեց յոթերորդ ամսի քսանյոթերորդ օրը՝ Արարատ լեռան վրա։
«Դրախտի տոպոլոգիան» ըստ գերմանացի հետազոտող Աթանասիուս Քիրխերի 1675 թվականի «Arca Noë» գրքից։ Հյուսիս֊արևելքում՝ Հայաստանի լեռներից վեր, Արարատ լեռն է Նոյյան տապանով[88]։

Հին կտակարանի Ծննդոց գրքի ութերորդ գլխի չորրորդ մասի համաձայն՝ Ջրհեղեղից հետո Նոյյան տապանը նստել է «Արարատի լեռան» վրա (գրաբարով՝ «ի լերինս Արարատայ»)[89] դառնալով «նոր մարդկության խանձարուրը, ազգերի ու ժողովուրդների սփռման արձակարանը» (աստվածաշնչյան եբրայերենով՝ הָרֵי אֲרָרָט, hare ararat)[90]։ Շատ պատմաբաններ և աստվածաշնչագետներ ընդունում են, որ «Արարատը» Ուրարտուի եբրայերեն անունն է, որը Հայաստանի աշխարհագրական նախորդն է։ Սակայն Աստվածաշնչի լատիներեն թարգմանությունում՝ Վուլգատայում, «Արարատը» թարգմանված է որպես «Արարատի լեռներ» (montes Armeniae)[91][92]։ Այնուամենայնիվ, հենց Արարատ լեռն է համարվում Նոյյան տապանի նստելու ավանդական վայրը և շատ քրիստոնյաներ այս տեսակետի կողմնակիցն են, քանի որ այն կարող էր լինել ջրերից երևացող առաջին գագաթը[93]։ Դրա համար այն անվանվում է բիբլիական լեռ[94][95][96]։

Ըստ Առնոլդի՝ Արարատ լեռը կապվել է Ծննդոցի ջրհեղեղի պատմության հետ 11-12-րդ դարերում[97]։ Բայլին ենթադրում է, որ տեղի հայ բնակչությունը սկսել է համարել այն որպես տապանի նստելու վայր 11-12-րդ դարերում[98]։ Բրիտանացի արևելագետ Ֆ.Ս. Քոնիբիրը 1901 թվականին՝ անդրադառնալով Ֆրիդրիխ Մուրադի Արարատի մասին գրքին գրում է՝ «հեթանոսական ավանդույթների և պաշտպամունքների կենտրոնը [...] և դա միայն 11--րդ դարում, որից հետո այս ավանդույթները անհետացան ժողովրդի մտքից և հայ աստվածաբանները լեռան հավերժական սառույցն են համարում Նոյյան տապանի նստելու վայրը»[99]։ Ֆիշերը և Սպենսեր-Լինարդը ֆրանսիացի 13-րդ դարի ճանապարհորդ Վիլիամ ֆոն Ռուբրուքին համարում են եվրոպական գրականության մեջ Արարատի մասին ավանդության հիշատակման առաջին աղբյուրը[100][101][102]։ 14-րդ դարում անգլիացի ճանապարհորդ Ջոն Մանդևիլը Արարատի մասին հիշատակած այլ վաղ հեղինակներից է[103]. «Որտեղ Նոյի նավն է հանգչում և դեռ այնտեղ է»[104]։

Ջրհեղեղի պատմականությունն ընդունող որոշ գիտնականներ (Ռումեր, Հոֆ, Ռիտեր, Ալիշան և ուրիշներ) նույնիսկ նկատել են Արարատի այնպիսի յուրահատկություններ (գլխավորապես Հին աշխարհում գրաված կենտրոնական դիրքը), որոնց պատճառով այն իրոք կարող էր արժանանալ «նախաջրհեղեղյան աշխարհի մահարձանի և նոր մարդկության օրրանի» պատվին։ Ավանդությունը Նոյի անվան հետ է կապում Արարատին մերձավոր մի շարք տեղանուններ (Երևան, Ակոռի, Առնոյոտն, Նախճավան, Մարանդ և այլն)։ Քրիստոնեության դարձից հետո հայ եկեղեցին Արարատի սրբազանությանը նոր գունավորում տվեց, իսկ հեթանոսական ավանդության քաջաց ոգիները փոխեց Նոյի սրբազան տապանի պահապան հրեշտակներով։

Տարածում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հովհաննես Այվազովսկի «Նոյը իջնում է Արարատից» (1889, Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահ)։ Պատկերված է Նոյն իր ընտանիքի հետ, որոնք կենդանիների հետ հատում են Արարատյան դաշտավայրը՝ իջնելով Նոյյան տապանից[105][106]։

Ամերիկյան քրիստոնեական միսսիոներ Հարիսոն Գրեյ Օտիս Դուայթը 1856-ին գրում է, որ «Եվրոպայում հիմնականում կարծում են», թե Նոյյան տապանը նստել է Արարատ լեռան վրա[107]։ Բրիտանացի պատմաբան և քաղաքագետ Ջեյմս Բրայսը, ընդունելով, որ Աստվածաշնչի հատվածը որ տապանը նստել է «մի լեռան վրա, որը գտնվում էր եբրայերենով Արարատ անվամբ հայտնի տարածքում կամ Հայաստանում», իր 1878 թվականի հոդվածում գրում է «միևնույն ժամանակ մեր լեռը Հայաստանի մյուս գագաթներից այնքան ավելի բարձր է և տեսանելի և ավելի աստվածային, որ ինչ-որ մեկը դժվար կասկածի, որ Աստվածաշնչի գրողը իր մտքին այլ լեռ է ունեցել»[108]։

Ըստ Կաթոլիկական հանրագիտարանի (1907)՝ եբրայական և հայկական ավանդույթներն ասում են, որ Նոյյան տապանը նստել է Արարատ լեռան վրա[109]։ Սպենսերը և Լինարդը 2005 թվականին գրում են, որ Արարատ լեռը այն վայրն է, որը Եվրոպական և Արևմտյան քրիստոնեության մեծամասնությունը համարում են Նոյյան տապանի նստելու վայրը և ավելացնում, որ ավանդույթը շատ արմատացած է քրիստոնեական աշխարհում։

2001 թվականին Հովհաննես Պողոս II-ը Հայաստան այցելելիս, իր քարոզում ասում է. «Մենք մոտ ենք Արարատ լեռանը. ավանդույթն ասում է, որ Նոյյան տապանը այնտեղ է հանգրվանել»[110]։ Մոսկվայի Կիրիլ Պատրիարքը՝ ռուս ուղղափառ եկեղեցու առաջնորդը, նույնպես նշում է, Արարատը Նոյյան տապանի հանգրվանի վայրն է՝ իր 2010-ի Հայաստանի այցի ժամանակ[111]։

Որոնումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավանդորեն Նոյյան տապանի որոնումների հիմնական վայրը եղել է Արարատ լեռը։ Չնայած շատերը վկայում են, որ տապանը տեսել են, տապանի գոյության ոչ մի գիտական ապացույց չկա[112]։ Նոյյան տապանի որոնումները գիտնականների կողմից համարվում է փսևդոհնէաբանության (կեղծ հնէաբանության) օրինակ[113][114]։ Կենեթ Ֆեդերը գրում է. «Քանի որ ջրհեղեղի պատմությունը չի հաստատվում ոչ մի հնէաբանական ապացույցով, զարմանալի չէ, որ ոչ մի հնէաբանական ապացույց չկա նաև անհավանական մեծ տապանի գոյության համար, որը թվագրվում է 5000 տարի առաջվա»[115]։

Նշանակությունը հայերի համար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սիմվոլիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատը Տիգրան Դ թագավորի և Էրատո թագուհու Արտաշեսյան դրամի վրա, մ.թ.ա. 2 – մ.թ.1[116][117]

Արարատ լեռը պատմականորեն կապվել է Հայաստանի հետ[118] և լայնորեն ճանաչվել որպես Հայաստանի սկզբունքային ազգային խորհրդանիշ[119][120]։ Այն աշխարհագրորեն տեղակայված է պատմական Հայաստանի թագավորությունների կենտրոնում[121][122], որի համար էլ հայերի հայրենիքի մի մասն է[123]։ Հայերի համար այն հայտնի է որպես «սուրբ լեռ»[124][125] հիմնականում աստվածաշնչային ջրհեղեղի պատմության պատճառով[126]։ Արարատն անվանվել է Հայաստանի ապրանքանիշ[127], Հայաստանի այցեքարտ[128] և «ավելի քան լեռ հայերի համար»[129]։ Ժողովրդագրագետներից մեկը գրել է, որ «հայերը ունեն Արարատի սեփականության զգացում՝ մշակութային սեփականության առումով»[130]։

Գրիգոր Նարեկացին Արարատն անվանել է «մեծության կշռորդ», Թովմա Արծրունին՝ «մեծավայելուչ թագավոր»։ Նոր շրջանի հայ գրողներից Արարատը գովերգել են և նրան ոգեշունչ տողեր են ձոնել Խաչատուր Աբովյանը, Ղևոնդ Ալիշանը, Րաֆֆին, Ավետիք Իսահակյանը, Վահան Տերյանը, Եղիշե Չարենցը, Հովհաննես Շիրազը, Պարույր Սևակը և ուրիշներ։ Արարատի վեհանիստ գեղեցկությունն իրենց կտավներում պատկերել են հայ նկարիչներ Հովհաննես Այվազովսկին, Գևորգ Բաշինջաղյանը, Մանուկ Մահտեսյանը, Վրթանես Ախիկյանը, Մարտիրոս Սարյանը, Փանոս Թերլեմեզյանը, Եղիշե Թադևոսյանը, Ստեփան Աղաջանյանը, Հակոբ Հակոբյանը, Հովհաննես Զարդարյանը և ուրիշներ։

Ավանդազրույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայկ նահապետը, հայ ժողովրդի առասպելական հիմնադիրը։ Նկարիչ՝ Մկրտում Հովնաթանյան (1779–1846)։ Ետնանկարում պատկերված է Արարատը։ Ararat is pictured in the background.

Հայոց հին հավատքում Մասիսը քաջաց ոգիների դիցարանն էր, որոնք Մասիսն իբրև հսկել են մարդկանց ներխուժումից, անդնդակուլ արել հանդուգն սահմանախախտներին։ Ըստ «Արտավազդ» ժողովրդական հնագույն զրույցի, Հայոց թագավոր Արտավազդը շղթայակապված է Մասիսի վիհում և ջանում է դուրս գալ այնտեղից։ Ըստ Ագաթանգեղոսի, Հայոց թագավոր Տրդատ Գ Մեծը Հռիփսիմեի վկայարանը կառուցել է սրբազան Մասիսից բերած քարերով։

Հայկական հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատի լանջին, հին Ակոռուց վերն, Գինո գետակի աջ ափին վաղ միջնադարում հիմնվել է Սուրբ Հակոբ անունով վանք կամ մենաստան (խաչաձև գմբեթավոր)։ Վանքից ոչ հեռու, վիհի եզերքին, բխում էր սառնորակ մի աղբյուր, որը, ըստ ավանդության, գոյացել էր Սուրբ Հակոբի արտասուքից։ Ժողովուրդն աղբյուրն անվանում էր նաև «Անհատական» կամ «Անահտական» (հավանաբար Անահիտ դիցամոր անունով)։ Ժողովրդական ուխտատեղի աղբյուրին վերագրվում էր ամուլ կանանց բուժելու հատկություն։ Աղբյուրի ջուրը նաև սրսկել են դաշտերին՝ բերքը մարախ միջատներից իբրև պաշտպանելու համար։ Արարատի հյուսիսային ստորոտից, Դաշբուռուն գյուղից հարավ, բխում է Արաքսի վտակ Միջին Սևջուրը։ Արևելյան կողմից Սևջրին խառնվում է Գինո գետակը՝ ոռոգելով Ակոռու այգիներն ու դաշտերը։ Ավանդության համաձայն, Արտավազդ թագավորը գետնակուլ է եղել այս գետակի ակունքի մոտ։ Գինո գետակից հյուսիս-արևմուտք, Սսի ստորոտում (թամբարդի վրա) գտնվում էր Երևանի սարդար Հուսեյն խանի պալատ–ամառանոցը՝ Սարդար–բուլաղը՝ իր սառնորակ (5,8–6 °C) աղբյուր–ավազանով (սնվում է Սսի գագաթի լճակի ջրից)։ 1840-ի հունիսի 20-ի երեկոյան երկրաշարժից կործանվեցին Ակոռին, Սուրբ Հակոբի վանքն՝ իր աղբյուրով, սարդարի պալատը և այլ կառույցներ։ Սարդար–բուլաղի աղբյուրը պահպանվում է։ Հերման Աբիխը, Ե. Վայդենբաումը և ուրիշ այցելուներ վկայում են Սարդար–բուլաղի մոտակայքում պահպանված հնագույն անտառների մնացուկների՝ կեչիների մացառների մասին։

Ծագման առասպել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան պատմիչ Մովսես Խորենացին Ծննդոցի ջրհեղեղի պատմությունը կապել է հայերի ծագման առասպելի հետ։ Իր «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ, Խորենացին գրում է, որ Հայկը՝ հայերի նախահայրը, որից հայերը ստացել են իրենց անունը, Թորգոմի որդին էր, Նոյի որդիներից մեկի՝ Հաբեթի ծոռը[131]։ Հայկը Արարատ լեռան շուրջը սկզբնավորեց հայ ժողովուրդը[132]։ Ըստ Ռազմիկ Փանոսյանի՝ արարման այս առասպելը «Արարատի վրա Նոյյան տապանի հանգրվանումը՝ Հայաստանը դարձնում է բոլոր քաղաքակրթությունների սկզբնաղբյուրը։ [...] այն հայերին կապում է մարդկության քաղաքակրթության զարգացման աստվածաշնչային պատմության հետ։ [...] այն Արարատ լեռը դարձնում է բոլոր հայերի ազգային խորհրդանիշը, իսկ շրջակա տարածքը՝ անհիշելի ժամանակներից եկող հայերի հայրենիքը»[133]։

Ցեղասպանության և «կորսված տարածքների» խորհրդանիշ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լիբանանահայերի բողոքի ցույցը ընդդեմ Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի, որը 2010 թվականի նոյեմբերին այցելել էր Բեյրութ[134]։

1915-ի Մեծ եղեռնի արդյունքում, մեծ մասամբ Արևելյան Թուրքիայում գտնվող տարածքների մի հսկա հատված մնաց համարյա առանց հայերի։ Չնայած որ Արարատը Ռուսական Կայսրության Երևանի նահանգի մի մասն էր և Կարսի 1921 թվականի պայմանագրով հանձնվել էր Թուրքիային, հաջորդող տասնամյակներին հայ ազգային գիտակցության մեջ Արարատը խորհրդանշում է Արևմտյան Հայաստանի կորուստը[135][136][Ն 3]. «Այն հիշեցնում է հայերի կյանքում մեծ տեղ գրաված ողբերգության մասին. Արարատը տեսանելի է Հայաստանից, բայց պատկանում է Թուրքիային», գրել է Սմիթսոնիան ամսագրի լրագրողներից մեկը[138]։ Արի Լ. Գոլդմանը 1988 թվականին գրել է՝ «Սփյուռքի ընտանիքների մեծամասնության տներում, կան Արարատի լուսանկարներ, որոնք հիշեցնում են հայրենիքը և ազգային ձգտումները»[139]։ Արարատը հայերի համար դարձել է «կորցրած հողերը» վերականգնելու խորհրդանիշ, այն հողերը, որոնք ներկայումս Թուրքիայի տարածքում են, բայց ժամանակին հայերի մեծ բնակչություն են ունեցել[16]։

Հայաստանի զինանշան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատ լեռը պատկերվել է Հայաստանի զինանշանի վրա 1918 թվականից սկսած։ Առաջին հանրապետության զինանշանը նախագծել են ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը և նկարիչ Հակոբ Կոջոյանը։ Այս զինանշանը ընդունվել է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդիր իշխանության կողմից 1992 թվականի ապրիլի 19-ին՝ անկախության վերահաստատումից հետո։ զինանշանի վահանի վրա պատկերված է Արարատը՝ գագաթին Նոյյան տապանը նարնջագույն ֆոնի վրա[140]։

Խորհրդային Հայաստանի զինանշանը ստեղծել են Մարտիրոս Սարյանը և Հակոբ Կոջոյանը՝ 1921 թվականին[141]։ Արարատ լեռը պատկերված է կենտրոնում և կազմում է զինանշանի մեծ մասը։

  • Հայաստանի առաջին հանրապետություն (1918–20)
    Հայաստանի առաջին հանրապետություն (1918–20)
  • Խորհրդային Հայաստան (1920–91)
    Խորհրդային Հայաստան (1920–91)
  • Երրորդ հանրապետություն (1991– առ այսօր)
    Երրորդ հանրապետություն (1991– առ այսօր)

Մշակույթ և արտապատկերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի երկրորդ Հանրապետության առաջին նամականիշները։

Ազգագրագետ Լևոն Աբրահամյանը նկատել է, որ Արարատը պատկերված է հայերի իրականության, խորհրդանիշների և մշակույթի մեջ[142]։ Հայաստանի անկախացումից հետո, 1992 թվականին թողարկված երեք նամականիշներն էլ Արարատի պատկերով էին։ Արարատ լեռը պատկերված է շատ կրթական (Երևանի պետական համալսարան, Հայաստանի ամերիկյան համալսարան և այլն), մարզական (Հայաստանի ֆուտբոլի ֆեդերացիա, «Արարատ» ֆուտբոլային ակումբ և այլն) հաստատությունների տարբերանշանների վրա։ Հայաստանի նախկին ավիափոխադրող Արմավիայի տարբերանշանի վրա նույնպես պատկերված էր Արարատը։ Արարատ լեռը նաև պատկերված է հայկական շատ թղթադրամների վրա։

Արարատի կոնյակի գործարանի կողմից 1887 թվականից արտադրվող «Արարատ» կոնյակը համարվում է Արևելյան Եվրոպայի ամենավարկանշային կոնյակը[143]։ Երևանի հյուրանոցները իրենց սենյակներից Արարատի տեսանելիությունը գովազդում են որպես առավելություն[144][145][146]։

Կերպարվեստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատը պատկերված է 18-19-րդ դարերում Հայաստան այցելած շատ եվրոպական ճանապարհորդների գրքերում։

  • Ժոզեֆ Պիտոն դը Տուրնեֆոր, 1718
    Ժոզեֆ Պիտոն դը Տուրնեֆոր, 1718
  • Ռոբերտ Կեր Պորտեր, 1821
    Ռոբերտ Կեր Պորտեր, 1821
  • Ֆրիդրիխ Պարրոտ «Ճանապարհորդություն դեպի Արարատ» գրքի անգլերեն թարգմանությունից
    Ֆրիդրիխ Պարրոտ «Ճանապարհորդություն դեպի Արարատ» գրքի անգլերեն թարգմանությունից
  • Ջեյմս Բրայս, 1877
    Ջեյմս Բրայս, 1877
  • Հ. Ֆ. Բ. Լինչ, 1901
    Հ. Ֆ. Բ. Լինչ, 1901

Հայկական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաձայն մեկ աղբյուրի՝ Արարատը պատկերած առաջին հայ նկարիչը Հովհաննես Այվազովսկին էր[147], որը պատկերել է Արարատը 1868-ին Հայաստան կատարած իր այցի ժամանակ[148]։ Արարատը պատկերած այլ խոշոր նկարիչներից են՝ Եղիշե Թադևոսյանը, Գևորգ Բաշինջաղյանը, Մարտիրոս Սարյանը[149] և Փանոս Թերլեմեզյանը։

  • Հովհաննես Այվազովսկի, Արարատ լեռան դաշտավայրը, 1882
    Հովհաննես Այվազովսկի, Արարատ լեռան դաշտավայրը, 1882
  • Եղիշե Թադևոսյան, Արարատը Էջմիածնից, 1895
    Եղիշե Թադևոսյան, Արարատը Էջմիածնից, 1895
  • Գևորգ Բաշինջաղյան, 1912
    Գևորգ Բաշինջաղյան, 1912
  • Փանոս Թերլեմեզյան, 1929
    Փանոս Թերլեմեզյան, 1929

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուբեն Պոլ Ադալյանը ենթադրել է, որ «երևի թե մոլորակի լեռներից Արարատի մասին են գրվել ամենաշատ բանաստեղծությունները»[150]։ Ճանապարհորդ Ռիք Անտոնսոնը նկարագրել է Արարատը որպես «աշխահի ամենահանրահռչակ լեռ»[151]։

Արտասահմանյան գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անգլիացի բանաստեղծ Ուիլյամ Վորդսվորթն իր բանաստեղծություններից մեկում («Sky-prospect — From the Plain of France) երևակայում է, թե տեսնում է Նոյյան տապանը[152][153]։

Իր «Ճանապարհորդություն դեպի Էրզրում» (ռուսերեն՝ Путешествие в Арзрум; 1835–36) ստեղծագործության մեջ Ալեքսանդր Պուշկինը պատմում է ռուս֊թուրքական պատերազմի տարիներին դեպի Կովկաս և Հայաստան ունեցած ճանապարհորդության մասին։ Ռուս բանաստեղծ Վալերի Բրյուսովը շատ անգամներ Արարատն օգտագործել է իր բանաստեղծություններում։ Լեռանը նվիրել է երկու բանաստեղծություն, որոնք տպագրվել են 1917-ին[Ն 4]։ Բրյուսովը Արարատը դիտարկում էր որպես հնադարյան հայ ժողովրդի և հայկական մշակույթի մարմնացում[154]։

Ռուս բանաստեղծ Օսիպ Մանդելշտամը 1933 թվականին Հայաստան կատարած այցի ժամանակ սիրով էր գրում Արարատի մասին։ «Ես իմ ներսում մշակեցի վեցերորդ զգայարանը՝ «արարատյան զգայարանը», Արարատի հանդեպ ունեցած գրավչության զգայարանը»[155]։

Ռուս խորհրդային բանաստեղծ Վասիլի Գրոսմանը Հայաստան կատարած այցի ժամանակ Արարատը տեսնում է Երևանի բարձունքից[156]։

Չարլզ Օսլոնը «Մաքսիմուսի բանաստեղծություններում» (The Maximus Poems (1953) իր ծննդավայրի (Ուոսթեր, Մասաչուսեթս) հարևանությամբ գտնվող Արարատ բլուրը նմանեցնում է Արարատ լեռանը և պատկերացնում, թե կարող է Արարատ բլուրը տեսնել, ինչպես հայ գաղթականը կնայեր Արարատ լեռանը[157]։

Հայ գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արարատ լեռը շատ հաճախ է հանդիպում հայ գրականության մեջ։ Ըստ Մելինե Քարաքաշյանի՝ «հայ բանաստեղծները Արարատ համարում են միասնության, ազատության և անկախության խորհրդանիշ»[158]։ Ըստ Գևորգ Պարտաքջյանի՝ հայ գրականության մեջ Արարատը մարմնավորում է Հայաստանի և հայերի իղձերը և տառապանքը, հատկապես 1915 թվականի հետևանքները՝ հողի և մշակույթի կորուստն ու ոչնչացումը[159]։

Եղիշե Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի» (1920) բանաստեղծության վերջին տողերն են` «Աշխա՛րհ անցի՛ր, Արարատի նման ճերմակ գագաթ չկա․Ինչպես անհաս փառքի ճամփա՝ ես իմ Մասիս սա՛րն եմ սիրում։»[160]։ 1926 թվականին[161] Ավետիք Իսահակյանը Արարատին նվիրված բանաստեղծություն է գրե` «Արարատի ծեր կատարին, Դար է եկել, վայրկյանի պես, Ու անցել։»[162]։ Հովհաննես Շիրազի բանաստեղծություններում Արարատը ամենահաճախ օգտագործված խորհրդանիշն է[159]։ 1958 թվականին տպագրված «Քնար Հայաստանի» ժողովածուում կան շատ բանաստեղծություններ, որտեղ Արարատը օգտագործվում է որպես խորհրդանիշ։ Օրինակ՝ «Կտակ»֊ում Շիրազը Մասիսը կտակում է որդուն, ասելով՝ «Քեզ Մասիսն եմ կտակում, որ դու պահես հավիտյան, Որպես լեզուն մեր հայոց, որպես սյունը քո հոր տան:[163]»։

1961 թվականին Պարույր Սևակը «Մենք քիչ ենք, բայց հայ ենք» բանաստեղծության մեջ գրել է՝ «Մենք մեզ ո՛չ ոքից չենք գերադասում։ Պարզապես մենք էլ պիտի ընդունենք‚ Որ մե՛նք‚ միայն մե՜նք Արարատ ունենք»[164]։ Սիլվա Կապուտիկյանը իր բանաստեղծություններից մեկում Արարատը համարում Հայաստանի աշտարակներից մեկը՝ «Դու ժայռակուռ մի ամրոց ես հնավանդ, Աշտարակներդ՝ Արագած ու Արարատ։»։

Փոփ մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երաժշտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիլմեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Կանադահայ ռեժիսոր Ատոմ Եգոյանի 2002 թվականի «Արարատ» ֆիլմը պատմում է Հայոց ցեղասպանության մասին[167]։
  • Էստոնացի ռեժիսոր Ռիհո Վեստրիկի 2011 թվականի «Ճամփորդություն դեպի Արարատ» փաստագրական ֆիլմը պատմում է Պարրոտի և Աբովյանի վերելքի մասին մասին[168][169]։ Այն 2013 թվականին ցուցադրվել է Երևանում «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի շրջանակներում[170]։

Վայրեր Արարատ անվանումով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ուրարտուն հայկական պատմագրության մեջ անվանվում է նաև Արարատյան թագավորություն։
  • Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը անվանվել է նաև Արարատյան Հանրապետություն[178][179], քանի որ գտնվել է Արարատյան դաշտի կենտրոնում[180][181]։
  • 1927 թվականին քուրդ ազգայնական Իհսան Նուրին, որը պայքարում էր թուրքական կառավարությունից անկախանալու համար, հռչակեց Արարատի Հանրապետության (քրդ.՝ Komara Agiriyê) անկախացումը, որի կենտրոնում Արարատ լեռն էր[182][183]։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Արարատ
    Արարատ
  • Մասիսի ձյունածածկ գագաթը
    Մասիսի ձյունածածկ գագաթը
  • Արարատը սահմանից
    Արարատը սահմանից
  • Արարատը Խոր Վիրապից
    Արարատը Խոր Վիրապից
  • Արարատ
    Արարատ
  • Արարատը Երևանի ֆոնին
    Արարատը Երևանի ֆոնին

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Գագաթները հաճախ անվանում են նաև հոգնակի ձևով՝ Մասիսներ Masisner.[26]։ Մեծ լեռը անվանում են «Մասիս» կամ «Մեծ Մասիս», իսկ փոքրը՝ «Սիս»[27][28] կամ «Փոքր Մասիս»[12][26]։ «Արարատ» բառը հայ գրականության մեջ հայտնի է վաղ միջնադարյան տեքստերից, որոնք գրվել են գրերի գյուտից հետո[29]։
  2. ↑ Ստրաբոնի «Աշխարհագրություն» XI.14.2 և XI.14.14 [40]։ Նրանք թարգմանվում են նաև որպես «Աբուս» և «Նիբարուս»[41]։ Աբոսը և Նիբարոսը Արարատի երկու գագաթների անվանումներն են նաև ըստ Նիկողայոս Ադոնցի[40], Վլադիմիր Մինորսկու[42] և Հուլիոս Ֆյուրստի[43]։
  3. ↑ Արևմտյան Հայաստանի հողերը, որը խորհրդանշում է Արարատ լեռը․․․[137]
  4. ↑ "К Арарату" («Արարատին») և "Арарат из Эривани" («Արարատը Երևանից»)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ http://www.erisi.com/gelisim/harita/trmap/fiziki.jpg
  2. ↑ https://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=10445
  3. ↑ «Geology of the quaternary volcanic centres of the east Armenian Highlands». Journal of Volcanology and Geothermal Research. 85: 173–210. 1998. {{cite journal}}: |first1= missing |last1= (օգնություն); |first2= missing |last2= (օգնություն); |first3= missing |last3= (օգնություն)
  4. ↑ Merriam-Webster's Geographical Dictionary (3rd ed.). Springfield, Massachusetts: Merriam-Webster. 2001. էջ 63. ISBN 9780877795469.
  5. ↑ Nichanian, Marc (2002). The National Revolution. Gomidas Institute. էջ 91. ISBN 978-1-903656-09-9.
  6. ↑ Hovannisian, Richard (1971). The Republic of Armenia: The first year, 1918–1919. University of California Press. էջ 259.
  7. ↑ Aftandilian, Gregory L. (1981). Armenia, vision of a republic: the independence lobby in America, 1918–1927. Charles River Books. էջ 25.
  8. ↑ «Ararat». Jewish Virtual Library. 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 27-ին.
  9. ↑ Frymer, Tikva S.; Sperling, S. David (2008). «Ararat, Armenia». Encyclopaedia Judaica (2nd ed.). view online Արխիվացված 2016-05-12 Wayback Machine
  10. ↑ Petrosyan, 2016, էջ 68
  11. ↑ Smith, Eli (1832). «Foreign Correspondence». The Biblical Repository and Classical Review: 203. «...called by the Armenians, Masis, and by Europeans generally Ararat...»
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Hewsen, Robert H. (2001). "Armenia: The Physical Setting—Mt. Ararat". Armenia: A Historical Atlas. University of Chicago Press. p. 15. ISBN 0-226-33228-4.
  13. ↑ 13,0 13,1 Bryce, 1877, էջ 198
  14. ↑ Rogers, Thorold (1884). Bible Folk-Lore: A Study in Comparative Methodology. London: Kegan Paul, Trench, Trübner & Co. էջ 21. «Ararat was thought by Gesenius to be a Sanskrit word (Arjawartah), signifying "holy ground,"...»
  15. ↑ Bonomi, Joseph (1866). «Ararat». In Fairbairn, Patrick (ed.). The Imperial Bible-Dictionary: Historical, Biographical, Geographical and Doctrinal - Volume I. Glasgow: Blackie and Son. էջ 118.
  16. ↑ 16,0 16,1 Avakyan, K. R. (2009). «Աշոտ Մելքոնյան, Արարատ. Հայոց անմահության խորհուրդը [Ashot Melkonyan, Ararat. Symbol of Armenian Immortality]». Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (1): 252–257. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին. «Պատմական ճակատագրի բերումով Արարատ-Մասիսը ոչ միայն վեհության, անհասանելիության, կատարելության մարմնավորում է, այլև 1915 թ. հայոց մեծ եղեռնից ու հայ ժողովրդի հայրենազրկումից հետո՝ բռնազավթված հայրենիքի և այն նորեն իր արդար զավակներին վերադարձելու համոզումի անկրկնելի խորհրդանիշ, աշխարհասփյուռ հայության միասնականության փարոս» (էջ 8)։»
  17. ↑ Teryan, Anzhela (2011 թ․ օգոստոսի 31). «Երևան անվան ծագման մասին [On the origin of the name Yerevan]». Yerevan History Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 7-ին. «Հայտնի է, որ Հայկական լեռնաշխարհում Ար-ով /նաև էր, Ուր, Իր/ սկսվող բազմաթիվ աշխարհագրական (նաև անձնական) անուններ կան. Արարատ, Արագած, Արա, Արաքս, Արածանի, Արմավիր, Արճեշ…: Այս երևույթը կապված է Արարչի /Ար Աստված/ և նրա պաշտամունքն ունեցող Հայկական լեռնաշխարհի բնիկների՝ հայ-արմենների՝ արմեն, նաև արի /Էրի/ անվան հետ։»
  18. ↑ Jastrow Jr., Morris; Kent, Charles Foster (1902). "Ararat". Jewish Encyclopedia Volume II. New York: Funk & Wagnalls Co. p. 73. The mountain itself is known as Ararat only among Occidental geographers. The Armenians call it Massis, the Turks Aghri Dagh, and the Persians Koh i Nuh, or "the mountain of Noah." view online
  19. ↑ Movses Khorenatsi (1978). History of the Armenians. Robert W. Thomson (translator). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 90–98. ISBN 0-674-39571-9.
  20. ↑ 20,0 20,1 Petrossyan, 2010, էջ 221
  21. ↑ Khorenatsi, 1978, էջ 91
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Novoseltsev, 1978
  23. ↑ Petrosyan, 2016, էջ 72
  24. ↑ Avetisyan, Kamsar (1979). Հայրենագիտական էտյուդներ [Armenian studies sketches]. Yerevan: Sovetakan grogh. էջ 14. «Հայերը Արարատը անվանում են Մասիս...»
  25. ↑ «Պատմություն [History]». Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 14-ին. «Բարձրավանդակի գրեթե կենտրոնում վեր է հառնում աստվածաշնչյան Արարատ (Մասիս) լեռը...»
  26. ↑ 26,0 26,1 «Մասիսներ [Masisner]». encyclopedia.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  27. ↑ Peroomian, Rubina (2007). «Historical Memory: Threading the Contemporary Literature of Armenia». In Hovannisian, Richard (ed.). The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. Transaction Publishers. էջ 113. ISBN 9781412835923. «...the majestic duo of Sis and Masis (the two peaks of Mount Ararat) that hover above the Erevan landscape are constant reminders of the historical injustice.»
  28. ↑ Delitzsch, Franz (2001). New Commentary on Genesis. Wipf and Stock Publishers. էջ 274. ISBN 978-1-57910-813-7. «The Armenians call Little Ararat sis and Great Ararat masis, whence it seems that great, the meaning of meds, is contained in ma.»
  29. ↑ Hovhannisyan, L. Sh. (2016). Բառերի մեկնությունը հինգերորդ դարի հայ մատենագրուտյան մեջ [Interpretation of words in 5th century Armenian manuscripts]. Yerevan: Gitutyun. էջ 61.
  30. ↑ «Genesis 8:4 - and on the seventeenth day of the seventh month...». Bible Study Tools. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  31. ↑ Dalton, Robert H. (2004). Sacred Places of the World: A Religious Journey Across the Globe. Abhishek. էջ 133. ISBN 9788182470514. «The Turkish name for Mt Ararat is Agri Dagi (which means mountain of pain).»
  32. ↑ McCarta, Robertson (1992). Turkey (2nd ed.). Nelles. էջ 210. ISBN 9783886184019. «(Turkish: Agri Dagi, "Mount of Sorrows")»
  33. ↑ 33,0 33,1 de Planhol, X. (1986). "Ararat". Encyclopædia Iranica.
  34. ↑ Jastrow, Jr., Morris; Kent, Charles Foster (1902). «Ararat». Jewish Encyclopedia Volume II. New York: Funk & Wagnalls Co. էջ 73. «The mountain itself is known as Ararat only among Occidental geographers. The Armenians call it Massis, the Turks Aghri Dagh, and the Persians Koh i Nuh, or "the mountain of Noah."» view online
  35. ↑ Sarıkaya, Mehmet Akif (2012). «Recession of the ice cap on Mount Ağrı (Ararat), Turkey, from 1976 to 2011 and its climatic significance». Journal of Asian Earth Sciences (46): 190–194. doi:10.1016/j.jseaes.2011.12.009.
  36. ↑ «Xortekî tirk dixwaze bi bîsîklêtê xwe ji çiyayê Agirî berde xwarê» (քրդերեն). Rudaw Media Network. 2014 թ․ հունիսի 19.
  37. ↑ Waugh, Alexander (2008 թ․ օգոստոսի 27). «Will he, won't He? Ararat by Frank Westerman, translated by Sam Garrett». The Spectator.
  38. ↑ Petrossyan, Sargis (2010). «Արարատյան լեռների հին անունների և անվանադիրների մասին [About the Ancient Names and Eponyms of the Ararat Mountains]». Patma-Banasirakan Handes (3): 220–227. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 14-ին.
  39. ↑ Minorsky, V. (1944). «Roman and Byzantine Campaigns in Atropatene». Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 11 (2): 259. «Although what Strabo means by Abos seems to be the southern spurs of Mt. Ararat...»
  40. ↑ 40,0 40,1 Petrossyan, 2010, էջ 220
  41. ↑ Jones, Horace Leonard, ed. (1928). «XI.14». The Geography of Strabo. Harvard University Press. view Book XI, Chapter 14 online
  42. ↑ Minorsky, V. (1944). «Roman and Byzantine Campaigns in Atropatene». Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 11 (2): 259. JSTOR 609312. «Although what Strabo means by Abos seems to be the southern spurs of Mt. Ararat...»
  43. ↑ Julius Fürst cited in Exell, Joseph; Jones, William; Barlow, George; Scott, W. Frank; և այլք: (1892). The Preacher's Complete Homiletical Commentary. "...the present Aghri Dagh or the great Ararat (Pers. Kuhi Nuch, i.e. Noah's mountain, in the classics ὁ ἄβος, Armen. massis)..." (Furst.) view online
  44. ↑ Hovannisian, Richard G. (1973). «Armenia and the Caucasus in the Genesis of the Soviet-Turkish Entente». International Journal of Middle East Studies. 4 (2): 129. «...Nationalist Turkey annexed the Surmalu district, embracing Mount Ararat, the historic symbol of the Armenian people.»
  45. ↑ de Waal, Thomas (2015). Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide. Oxford University Press. էջ 86. ISBN 978-0199350698.
  46. ↑ 46,0 46,1 Parrot 2016, էջ. xxiii.
  47. ↑ Yildiz, Kerim; Taysi, Tanyel B. (2007). The Kurds in Iran: The Past, Present and Future. London: Pluto Press. էջ 71. ISBN 978-0745326696.
  48. ↑ Tsutsiev, Arthur (2014). Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. Translated by Nora Seligman Favorov. New Haven: Yale University Press. էջ 92. ISBN 978-0300153088.
  49. ↑ Westerman, Frank (2008 թ․ դեկտեմբերի 2). Ararat: In Search of the Mythical Mountain. Random House. ISBN 978-1-4070-1951-2.
  50. ↑ "Ağrı – Mount Ararat". Republic of Turkey Ministry of culture and tourism (kultur.gov.tr). 2005.
  51. ↑ Merriam-Webster's Geographical Dictionary (3rd ed.). Springfield, Massachusetts: Merriam-Webster. 2001. էջ 63. ISBN 9780877795469.
  52. ↑ Haggett, Peter, ed. (2002). «Turkey». Encyclopedia of World Geography: The Middle East (2nd ed.). Marshall Cavendish. էջ 2026. ISBN 978-0-7614-7289-6.
  53. ↑ Hartemann, Frederic; Hauptman, Robert (2005). The Mountain Encyclopedia. Lanham, Maryland: Taylor Trade. էջ 17. ISBN 0-8108-5056-7.
  54. ↑ Galichian, Rouben (2004). Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage. I.B. Tauris. էջ 26. ISBN 1-86064-979-3.
  55. ↑ Kurter, Ajun [in թուրքերեն] (1988 թ․ մայիսի 20). «Glaciers of the Middle East and Africa: Turkey» (PDF). United States Geological Survey Professional Paper. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  56. ↑ «Maps of Ararat - Ararat Map, Turkey (Agri Dagi)». turkeyodyssey.com. Terra Anatolia. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 25-ին.
  57. ↑ According to Petter E. Bjørstad, Head of Informatics Department at the University of Bergen (Norway). «Ararat Trip Report,». ii.uib.no. 2007 թ․ օգոստոս. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. «I measured the summit elevation, averaging more than 300 samples in my GPS, it settled on 5132 meter, 5 meter lower than the often quoted 5137 figure. This clearly shows that the 5165 meter elevation that many sources use is wrong. The summit is a snow ridge with no visible rock anywhere. Thus, the precise elevation will change with the seasons and could definitely be influenced by climate change (global warming). Later GPS measurements in Iran suggested that the GPS data may be about 10 meter too high also in this part of the world. This would in fact point in the direction of a true Ararat elevation around 5125 meter.»
  58. ↑ 58,0 58,1 Blumenthal, M. M. (1958). «Vom Agrl Dag (Ararat) zum Kagkar Dag. Bergfahrten in nordostanatolischen Grenzlande». Die Alpen. 34: 125–137.
  59. ↑ 59,0 59,1 Blumenthal, M. M. (1958). «Vom Agrl Dag (Ararat) zum Kagkar Dag. Bergfahrten in nordostanatolischen Grenzlande». Die Alpen (գերմաներեն). 34: 125–137.
  60. ↑ Sarıkaya, Mehmet Akif (2012). «Recession of the ice cap on Mount Ağrı (Ararat), Turkey, from 1976 to 2011 and its climatic significance». Journal of Asian Earth Sciences. 46: 190–194. Bibcode:2012JAESc..46..190S. doi:10.1016/j.jseaes.2011.12.009.
  61. ↑ 61,0 61,1 Sarıkaya, Mehmet Akif; Tekeli, A. E. (2014). «Satellite inventory of glaciers in Turkey». In J. S. Kargel; և այլք: (eds.). Global Land Ice Measurements from Space. New York: Springer-Verlag. էջեր 465–480. ISBN 978-3540798170. {{cite book}}: Explicit use of et al. in: |editor= (օգնություն)
  62. ↑ 62,0 62,1 Birman, J. H. (1968). «Glacial Reconnaissance in Turkey». Geological Society of America Bulletin. 79 (8): 1009–1026. Bibcode:1968GSAB...79.1009B. doi:10.1130/0016-7606(1968)79[1009:GRIT]2.0.CO;2.
  63. ↑ Yilmaz, Y.; Güner, Y.; Saroğlu, F. (1998). «Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia». Journal of Volcanology and Geothermal Research. 85: 173–210. Bibcode:1998JVGR...85..173Y. doi:10.1016/s0377-0273(98)00055-9.
  64. ↑ 64,0 64,1 Siebert, L., T. Simkin, and P. Kimberly (2010) Volcanoes of the world, 3rd ed. University of California Press, Berkeley, California. 551 pp. ISBN 978-0-520-26877-7.
  65. ↑ 65,0 65,1 Karakhanian, A.; Djrbashian, R.; Trifonov, V.; Philip, H.; Arakelian, S.; Avagian, A. (2002). «Holocene–Historical Volcanism and Active Faults as Natural Risk Factor for Armenia and Adjacent Countries». Journal of Volcanology and Geothermal Research. 113 (1): 319–344. Bibcode:2002JVGR..113..319K. doi:10.1016/s0377-0273(01)00264-5.
  66. ↑ 66,0 66,1 Karakhanian, A.S.; Trifonov, V.G.; Philip, H.; Avagyan, A.; Hessami, K.; Jamali, F.; Bayraktutan, M. S.; Bagdassarian, H.; Arakelian, S.; Davtian, V.; Adilkhanyan, A. (2004). "Active faulting and natural hazards in Armenia, Eastern Turkey and North-Western Iran". Tectonophysics. 380 (3–4): 189–219. Bibcode:2004Tectp.380..189K. doi:10.1016/j.tecto.2003.09.020.
  67. ↑ 67,0 67,1 Haroutiunian, R. A. (2005). "Катастрофическое извержение вулкана Арарат 2 июля 1840 года [Catastrophic eruption of volcano Ararat on 2 july, 1840]". Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia: Earth Sciences (in Russian). Armenian National Academy of Sciences. 58 (1): 27–35. ISSN 0515-961X.
  68. ↑ Վարդան, Դևրիկյան, (2007 թ․ օգոստոսի 17). «Նոյյան տապանի մասունքը». echmiadzin.asj-oa.am. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 30-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)(չաշխատող հղում)
  69. ↑ Բուզանդ, Փավստոս (1983). «Գլուխ Ժ». Պատմություն Հայոց. Translated by Մալխասյանց, Ստեփանոս. Երևան. էջ 37.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  70. ↑ William of Rubruck (1998). The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253-55. W. W. Rockhill (translator). New Delhi: Asian Educational Services. էջ 269–270. ISBN 9788120613386.
  71. ↑ Stackhouse, Thomas (1836). A History of the Holy Bible. Glasgow: Blackie and Son. էջ 93.
  72. ↑ Siekierski, Konrad (2014). «"One Nation, One Faith, One Church": The Armenian Apostolic Church and the Ethno-Religion in Post-Soviet Armenia». In Agadjanian, Alexander (ed.). Armenian Christianity Today: Identity Politics and Popular Practice. Ashgate Publishing. էջ 14. ISBN 978-1-4724-1273-7.
  73. ↑ 73,0 73,1 Ketchian, Philip K. (2005 թ․ դեկտեմբերի 24). «Climbing Ararat: Then and Now». The Armenian Weekly. 71 (52). Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 8.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  74. ↑ Parrot, 1846, էջ 196
  75. ↑ Randveer, Lauri. «How the Future Rector Conquered Ararat». University of Tartu. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 21-ին.
  76. ↑ Khachaturian, Lisa (2011). Cultivating Nationhood in Imperial Russia: The Periodical Press and the Formation of a Modern Armenian Identity. Transaction Publishers. էջ 52. ISBN 9781412813723.
  77. ↑ Milner, Thomas (1872). The Gallery of Geography: A Pictorial and Descriptive Tour of the World, Volume 2. W.R. M'Phun & Son. էջ 783. «Great Ararat was ascended for the first time by Professor Parrot, October 9, 1829...»
  78. ↑ Polo, Marco; Yule, Henry (2010). The Book of Ser Marco Polo, the Venetian: Concerning the Kingdoms and Marvels of the East, Volume 1. Cambridge University Press. էջ 49.
  79. ↑ Fairbairn, Patrick (1866). «Ararat». The Imperial Bible-Dictionary: Historical, Biographical, Geographical and Doctrinal - Volume I. էջ 119.
  80. ↑ Bryce, James (1878). «On Armenia and Mount Ararat». Proceedings of the Royal Geographical Society of London. London: Royal Geographical Society. 22 (3): 169–186. doi:10.2307/1799899.
  81. ↑ Lynch, H. F. B. (1893). «The ascent of Ararat». The Geographical Journal. 2: 458.
  82. ↑ Lynch, H. F. B. (1901). Armenia, travels and studies. Volume I: The Russian Provinces. London: Longmans, Green, and Co. էջ 176.
  83. ↑ «Հորիզոն» 1910, 11 օգոստոս, «Լումայ» 1910, թիվ 5-6, էջ 101
  84. ↑ «Սեյլան», Սասուն, Երևան, 1990, էջ 5-6
  85. ↑ «Conquering the legendary Mount Ararat». Hürriyet Daily News. 2006 թ․ հունվարի 15.
  86. ↑ Benner, Jeff A. (2007). A Mechanical Translation of the Book of Genesis: The Hebrew Text Literally Tranlated Word for Word. էջ 48. ISBN 978-1602640337.
  87. ↑ «Armenian Rare Books | Աստուածաշունչ տպագր. Ոսկան Երևանցու, տպ. Ս. Էջմիսծնի և Ս. Սարգսի». greenstone.flib.sci.am. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 24-ին.
  88. ↑ Spar, Ira (2003). «The Mesopotamian Legacy: Origins of the Genesis tradition». In Aruz, Joan (ed.). Art of the First Cities: The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. New York: Metropolitan Museum of Art. էջ 488. ISBN 978-1-58839-043-1.
  89. ↑ «Աստվածաշունչ գրաբարով, Ծննդոց 8». www.arak29.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  90. ↑ Morgenstern, Julian (1941). «Psalm 48». Hebrew Union College Annual. Hebrew Union College-Jewish Institute of Religion. 16: 68. JSTOR 23502992. «Note the plural, hare 'Ararat; not "Mt. Ararat," as traditionally translated and interpreted, but rather "(one of) the mountains of Ararat," i. e. of Urartu or Armenia.»
  91. ↑ Room, Adrian (1997). Placenames of the World: Origins and Meanings. McFarland. էջ 34. ISBN 9780786401727.
  92. ↑ «III-IV международная научно-практическая конференция «Общественные науки в современном мире: политология, социология, философия, история» | www.internauka.org». www.internauka.org. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  93. ↑ Bromiley, Geoffrey W., ed. (1982). «Flood (Genesis)». International Standard Bible Encyclopedia: E-J (fully revised ed.). Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 319. ISBN 0-8028-3782-4.
  94. ↑ Tremblais, Jean-Louis (2011 թ․ հուլիսի 16). «Ararat, montagne biblique». Le Figaro (ֆրանսերեն).
  95. ↑ «Biblical mountain's glaciers shrinking». News24. 2010 թ․ օգոստոսի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 24-ին.
  96. ↑ Avagyan, Ṛafayel (1998). Yerevan--heart of Armenia: meetings on the roads of time. Union of Writers of Armenia. էջ 17. «The sacred biblical mountain prevailing over Yerevan was the very visiting card by which foreigners came to know our country.»
  97. ↑ Arnold, 2008, էջ 105
  98. ↑ Bailey, Lloyd R. (1990). «Ararat». In Mills, Watson E.; Bullard, Roger Aubrey (eds.). Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. էջ 54. «...the local (Armenian) population called Masis and which they began to identify as the ark's landing place in the eleventh-twelfth centuries.»
  99. ↑ Conybeare, F. C. (1901). «Reviewed Work: Ararat und Masis. Studien zur armenischen Altertumskunde und Litteratur by Friedrich Murad». The American Journal of Theology. 5 (2): 335–337. «Masis was anyhow a center and focus of pagan myths and cults, which the author enumerates; and it was only in the eleventh century, after these had vanished from the popular mind, that the Armenian theologians ventured to locate on its eternal snows the resting-place of Noah's ark.»
  100. ↑ William of Rubruck (1998). The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253–55. Translated by W. W. Rockhill. New Delhi: Asian Educational Services. p. 269–270. ISBN 978-81-206-1338-6. [...] mountains in which they say that Noah's ark rests; and there are two mountains, the one greater than the other; and the Araxes flows at their base [...] Many have tried to climb it, but none has been able. [...] An old man gave me quite a good reason why one ought not to try to climb it. They call the mountain Massis [...] "No one," he said, "ought to climb up Massis; it is the mother of the world."
  101. ↑ Richard James Fischer (2007). «Mount Ararat». Historical Genesis: From Adam to Abraham. University Press of America. էջեր 109–111. ISBN 9780761838074.
  102. ↑ Spencer, Lee; Lienard, Jean Luc (2005). "The Search for Noah's Ark". Southwestern Adventist University. (archived)
  103. ↑ Mandel, Jerome (2013). «Ararat, Mount». In Friedman, John Block; Figg, Kristen Mossler (eds.). Trade, Travel, and Exploration in the Middle Ages: An Encyclopedia. Routledge. էջ 30. ISBN 9781135590949.
  104. ↑ Mandeville, John (2012). The Book of Marvels and Travels. Anthony Bale (translator). Oxford University Press. էջ 70. ISBN 9780199600601. «...there's another mountain called Ararat; the Jews call this Thano, where Noah's ship rested, and it is still there. One can glimpse it from afar in clear weather, and the mountain is seven miles high.»
  105. ↑ «Նոյն իջնում է Արարատից (1889) [Descent of Noah from Ararat (1889)]». National Gallery of Armenia.
  106. ↑ Conway Morris, Roderick (2012 թ․ փետրվարի 24). «The Key to Armenia's Survival». Նյու Յորք Թայմս.
  107. ↑ Dwight, 1856, էջ 189
  108. ↑ Bryce, James (1878). «On Armenia and Mount Ararat». Proceedings of the Royal Geographical Society of London. London: Royal Geographical Society. 22 (3): 169–186.
  109. ↑ Charles Léon Souvay [at Wikisource] (1907). «Ark, Noe's Ark». Catholic Encyclopedia Volume 1. «Jewish and Armenian tradition admitted Mount Ararat as the resting place of the Ark.»
  110. ↑ «Homily of John Paul II». vatican.va. Cathedral of St. Gregory the Illuminator, Yerevan: Holy See. 2001 թ․ սեպտեմբերի 26.
  111. ↑ «Приветственная речь Святейшего Патриарха Кирилла в кафедральном соборе Эчмиадзина [Welcome speech by His Holiness Patriarch Kirill at the Cathedral of Etchmiadzin]». patriarchia.ru (ռուսերեն). Russian Orthodox Church. 2010 թ․ մարտի 16. «Каждый, кто приезжает в Армению, получает неизгладимое впечатление, лицезрея ее главный символ — священную гору Арарат, на которой остановился после потопа ковчег праотца Ноя.»
  112. ↑ Mayell, Hillary (2004 թ․ ապրիլի 27). «Noah's Ark Found? Turkey Expedition Planned for Summer». National Geographic. էջեր 1, 2.
  113. ↑ Cline, Eric H. (2009). Biblical Archaeology: A Very Short Introduction. Oxford University Press. էջ 72. ISBN 978-0-19-534263-5.
  114. ↑ Fagan, Garrett G. (2006). Archaeological Fantasies: How Pseudoarchaeology Misrepresents the Past and Misleads the Public. Psychology Press. էջ 69. ISBN 9780415305921.
  115. ↑ Feder, Kenneth L. (2010). «Noah's Ark». Encyclopedia of Dubious Archaeology: From Atlantis to the Walam Olum: From Atlantis to the Walam Olum. ABC-CLIO. էջեր 195–196.
  116. ↑ Khachatryan, Zhores (2014). «Նոր քաղաք-Կայնեպոլիս-Վաղարշապատ [New City-Cainepolis-Vagharshapat]». Etchmiadzin. 71 (9): 29–53. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. «Դարձերեսին Արարատ լեռան պատկերն է՝ իր զույգ գագաթներով:»
  117. ↑ Kovacs, Frank L. (2008). «Tigranes IV, V, and VI: New Attributions». American Journal of Numismatics. 20: 341. ISSN 1053-8356. JSTOR 43580318. «The third coin type combines the jugate busts of Tigranes and Erato on the obverse with the unprecedented reverse type of the two-peaked Mount Ararat as it would have been seen from the capital city of Artaxata»
  118. ↑ Shoemaker, M. Wesley (2014). «Armenia». Russia and The Commonwealth of Independent States 2014. Rowman & Littlefield. էջ 203. ISBN 9781475812268. «Mt. Ararat, traditionally associated with Armenia, is actually in this area, the highest peak in the mountain chain that forms the border between modern-day Turkey and Armenia.»
  119. ↑ * Levonian Cole, Teresa (2010 թ․ հոկտեմբերի 30). «Armenia opens up to visitors». Financial Times. «Ararat, the supreme symbol of Armenia...»
    • Kaya, Serdar (2011 թ․ օգոստոսի 7). «'Ağrı Dağı'nı verelim...'». Taraf (թուրքերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 25-ին. «Ağrı Dağı, pek çok Ermeni için neredeyse kutsal bir anlam ifade ediyor. Bunun nedeni, dağın, Ermeni tarihine ve kimliğine dair anlatılarda merkezî bir yere sahip olması. Translation: Mount Ararat has an almost sacred meaning for many Armenians. That's because the mountain has a central place in the narrative of Armenian history and identity.»
  120. ↑ Bernbaum, Edwin (2005). «Sacred Mountains». In Taylor, Bron (ed.). Encyclopedia of Religion and Nature Volume I: A-J. Continuum. էջ 1458. ISBN 978-1-84371-138-4. «The Armenian people regard Mount Ararat, a volcano in eastern Turkey believed to be the site of Noah's ark in the Bible, as the symbol of their national and cultural identity.»
  121. ↑ Sakalli, Seyhun Orcan (2014). «Coexistence, Polarization and Development: The Armenian Legacy in Modern Turkey» (PDF). HEC Lausanne. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 25-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  122. ↑ Bryce, 1877, էջ 234
  123. ↑ O'Lear, Shannon (2011). «Borders in the South Caucasus». Defense & Security Analysis. Taylor & Francis. 27 (3): 271. doi:10.1080/14751798.2011.604486. «Armenian national identity is tightly bound around international recognition of that attempt to eradicate Armenians and an Armenian homeland. A critical piece of that homeland is Mount Ararat. Noah's Ark is said to have landed on Mount Ararat, making it a particularly meaningful place for this predominantly Christian country.»
  124. ↑ Darke, Diana (2014). Eastern Turkey. Bradt Travel Guides. էջ 317. ISBN 978-1-84162-490-7. «...of course Mount Ararat is for Armenians their holy mountain...»
  125. ↑ «Арарат». Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary Volume II (ռուսերեն). 1890. «Арарат давно считался священной горой у армян...» on Russian Wikisource
  126. ↑ Companjen, Françoise; Marácz, László Károly; Versteegh, Lia, eds. (2010). Exploring the Caucasus in the 21st Century: Essays on Culture, History and Politics in a Dynamic Context. Amsterdam University Press. էջեր 12–13. ISBN 9789089641830.
  127. ↑ Boltyansky, Boris (2015 թ․ հոկտեմբերի 24). «Солнце мое» (ռուսերեն). lenta.ru. «Библейский Арарат, символ страны, стал главным брендом Армении.»
  128. ↑ Petrosyan, Hamlet L. (2001). «Symbols of Armenian Identity: The Sacred Mountain». In Abrahamian, Levon; Sweezy, Nancy (eds.). Armenian Folk Arts, Culture, and Identity. Indiana University Press. էջ 38. ISBN 978-0-253-33704-7.
  129. ↑ Aytulu, Gökçe (2012 թ․ մայիսի 6). «Erivan'ın ufkunda Ağrı Dağı yok». Radikal (թուրքերեն). «Evet, Ağrı Dağı'nın Ermenistan'daki adı Ararat. Ama Ermenistan'dakiler için bir dağdan çok daha fazlası demek.»
  130. ↑ Darieva, Tsypylma (2006). «Bringing the soil back to the homeland: Reconfigurations of representation of loss in Armenia» (PDF). Comparativ: Leipziger Beiträge zur Universalgeschichte und vergleichenden Gesellschaftsforschung. Leipzig University (3): 90. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 25-ին.
  131. ↑ Leeming, David (2006). The Oxford Companion to World Mythology. Oxford: Oxford University Press. էջ 29. ISBN 978-0-19-515669-0.
  132. ↑ Panossian, 2006, էջ 51
  133. ↑ Panossian, 2006, էջեր 51–52
  134. ↑ «Armenian protest against Erdogan visit turns violent». The Daily Star. 2010 թ․ նոյեմբերի 26. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 28-ին.
  135. ↑ Johnson, Jerry L. (2000). Crossing Borders – Confronting History: Intercultural Adjustment in the Post-Cold War World. Lanham, Maryland: University Press of America. էջեր 6–7. ISBN 978-0-7618-1536-5. «Armenians view Mount Ararat as both a symbol of the Genocide and loss of hallowed land. Standing majestically on the immediate southwestern horizon, Ararat provides a daily reminder of past horror.»
  136. ↑ Khojoyan, Sara (2008 թ․ օգոստոսի 1). «Beyond and Inside: Turk look on Ararat with Armenian perception». ArmeniaNow. «...Ararat, which is in the territory of modern Turkey but symbolizes the dream of all Armenians around the globe about the lands lost to the west of this biblical mountain.»
  137. ↑ Shirinian, Lorne (1992). The Republic of Armenia and the rethinking of the North-American Diaspora in literature. Edwin Mellen Press. էջ 78. ISBN 978-0773496132.
  138. ↑ Krajeski, Jenna (2015 թ․ հուլիս). «One photographer's personal endeavor to track down survivors of the Armenian Genocide, 100 years later». Smithsonian.
  139. ↑ Goldman, Ari L. (1988 թ․ դեկտեմբերի 18). «A History Full of Anguish and Agony; The Armenians, Still 'Like Job's People'». Նյու Յորք Թայմս.
  140. ↑ «Հայաստանի պետական խորհրդանշանները». նախագահ.հայ. Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ.
  141. ↑ Matevosian, V.; Haytayan, P. (1984). «Սարյան Մարտիրոս (Saryan Martiros)». Soviet Armenian Encyclopedia Volume 10. էջ 240. «1921-ին Հ. Կոջոյանի հետ ստեղծել է Խորհրդային Հայաստանի գերբը...»
  142. ↑ Abrahamian, Levon (2007). «Dancing around the mountain: Armenian identity through rites of solidarity». In Grant, Bruce; Yalçın-Heckmann, Lale (eds.). Caucasus Paradigms: Anthropologies, Histories and the Making of a World Area. Berlin: Lit Verlag. էջեր 167–188. ISBN 9783825899066.
  143. ↑ Ermochkine, Nicholas; Iglikowski, Peter (2003). 40 Degrees East: An Anatomy of Vodka. New York: Nova Science Publishers. էջ 121. ISBN 978-1-59033-594-9. «Undoubtedly the top of the tops of East European brandies is the Armenian brandy called Ararat...»
  144. ↑ Ritman, Alex (2012 թ․ օգոստոսի 17). «My Kind of Place: Yerevan has thrived through conquest». The National.
  145. ↑ Radisson Blu Hotel, Yerevan. «Radisson Blu Hotel, Yerevan». radissonblu.com. «Our magnificent hilltop setting provides beautiful views of Yerevan city center against the backdrop of Mount Ararat...»
  146. ↑ Ani Plaza Hotel. «Ani Plaza: Hotel in Yerevan, Armenia». anihotel.com. «The guest rooms offer a spectacular view over the city: one can admire the famous Mount Ararat – the symbol of Armenia...»
  147. ↑ Sarkssian, M. S. (1963). «Հովհաննես Այվազովսկին և հայ մշակույթը [Hovhannes Ayvazovsky and Armenian Culture]». Patma-Banasirakan Handes. Yerevan: Armenian Academy of Sciences (4): 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 16-ին. «Դեռևս 1860-ակա ն թթ. Անդրկովկասում կատարած ճանապարհորդության ժամանակ և դրանից հետո Այվազովսկին նկարում է Արարատի և Սևանի գեղատեսիլ բնության պատկերներ։ Մինչ այդ հայ նկարիչներից ոչ ոք չէր տվել Արարատը և Արարատյան դաշտը պատկերող կտավներ։»
  148. ↑ Khachatrian, Shahen. «"Поэт моря" ["The Sea Poet"]» (ռուսերեն). Center of Spiritual Culture, Leading and National Research Samara State Aerospace University. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 19-ին.
  149. ↑ «Martiros Sarian (1880-1972) View of Mount Ararat from Yerevan». Christie's. 2013 թ․ հունիսի 3.
  150. ↑ Adalian, Rouben Paul (2010). Historical Dictionary of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. p. 85. ISBN 978-0-8108-7450-3.
  151. ↑ Antonson, 2016
  152. ↑ Jeffrey, David L. (1992). A Dictionary of Biblical Tradition in English Literature. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 287. ISBN 9780802836342.
  153. ↑ Wordsworth, William (1838). The Sonnets of William Wordsworth: Collected in One Volume, with a Few Additional Ones, Now First Published. E. Moxon. էջ 209.
  154. ↑ Dmitriev, Vladimir Alekseevich (2014). «Древнеармянские сюжеты в творчестве В.Я. Брюсова: к вопросу о влиянии событий Первой мировой войны на русскую литературу начала XX в.». In Bogush, V. A. (ed.). Первая мировая война в исторических судьбах Европы : сб. материалов Междунар. науч. конф., г. Вилейка, 18 окт. 2014 г. (PDF) (ռուսերեն). Minsk: Belarusian State University. էջ 404. «Для В. Брюсова Арарат — это прежде всего символ, олицетворяющий древность армянского народа и его культуры...»
  155. ↑ Mandelstam, Osip (2011). A Journey to Armenia. Translated by Sidney Monas. London: Notting Hill Editions. էջ 91. ISBN 9781907903472.
  156. ↑ Grossman, Vasily (2013). An Armenian Sketchbook. Translated by Robert Chandler; Elizabeth Chandler. Introduction by Robert Chandler and Yury Bit-Yunan. New York: New York Review Books. էջ 24. ISBN 9781590176184.
  157. ↑ Siraganian, Lisa (2012). Modernism's Other Work: The Art Object's Political Life. Oxford University Press. էջ 156. ISBN 978-0-19-979655-7.
  158. ↑ Karakashian, Meliné (1998). «Armenia: A Country's History of Challenges». Journal of Social Issues. 54 (2): 381–392. doi:10.1111/j.1540-4560.1998.tb01225.x.
  159. ↑ 159,0 159,1 Bardakjian, Kevork B., ed. (2000). «Hovhannes Širaz». A Reference Guide to Modern Armenian Literature, 1500–1920: With an Introductory History. Wayne State University Press. էջ 227. ISBN 978-0814327470.
  160. ↑ «Ես իմ անուշ Հայաստանի — Վիքիդարան». hy.wikisource.org. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  161. ↑ Ter-Khachatryan, Yervand (2014 թ․ դեկտեմբերի 11). «Բանաստեղծը Ռավեննայում». Azg. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 11-ին.
  162. ↑ Chrysanthopoulos, Leonidas (2002). Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994. Gomidas Institute. էջ 21. ISBN 978-1-884630-05-7.
  163. ↑ Panossian, 2006, էջ 335
  164. ↑ «We Are Few... by Barouyr Sevak». Ararat. New York: Armenian General Benevolent Union. 21–22: 5. 1978.
  165. ↑ «System of a Down – Holy Mountains Lyrics». genius.com.
  166. ↑ «Arto Tuncboyaciyan – Ararat». Sharm Holding production.
  167. ↑ Hogikyan, Nellie (2007). «Atom Egoyan's Post-exilic Imaginary: Representing Homeland, Imagining Family». In Burwell, Jennifer; Tschofen, Monique (eds.). Image and Territory: Essays on Atom Egoyan. Wilfrid Laurier University Press. էջ 202. ISBN 978-0-88920-487-4.
  168. ↑ «Nights are long and dark». Looduskalender.ee. 2014 թ․ մարտի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  169. ↑ Ter-Sahakian, Karine (2014 թ․ մարտի 29). «Armenian community of Estonia: A look into the future». PanARMENIAN.Net. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  170. ↑ «'Journey to Ararat' Documentary Film». Golden Apricot International Film Festival. 2013 թ․ հուլիս. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  171. ↑ «Պատմական ակնարկ [Historical overview]». ararat.mtad.am. Ministry of Territorial Administration and Development of Armenia. «Ի թիվս այլոց Արարատի անունն է կրում Հայաստանի Հանրապետության գողտրիկ անկյուններից մեկը` Արարատի մարզը....»
  172. ↑ Nişanyan, Sevan (2010). «Ağrı il - Merkez - Ağrı». Index Anatolicus (թուրքերեն).
  173. ↑ Blackman, Emily C. (1873). History of Susquehanna County, Pennsylvania. Philadelphia: Claxton, Remsen, & Haffelfinger. էջ 474. «...the locality he selected did not belie in natural features its namesake of Noah's time.»
  174. ↑ Powell, William S.; Hill, Michael (2010). The North Carolina Gazetteer, 2nd Ed: A Dictionary of Tar Heel Places and Their History. University of North Carolina Press. էջ 13. ISBN 9780807898291.
  175. ↑ «Municipality of Ararat, Victoria». Museums Victoria. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. «In 1840 Wills camped near a large bald mountain which he named Mount Ararat, for 'Like the Ark, we rested there'.»
  176. ↑ Molony, John (2000). The Native-born: The First White Australians. Melbourne University Publish. էջ 138. ISBN 9780522849035.
  177. ↑ «96205 Ararat (1992 ST16)». ssd.jpl.nasa.gov. Jet Propulsion Laboratory (NASA).
  178. ↑ «Անդրանիկ. «Իմ զինվորն անզեն ու անձայն վկա չի դառնա»». mediamax.am. 2018 թ․ հուլիսի 13. ««Հայաստանի Հանրապետություն» խոսքն էլ ընդունելի չէր շատերի համար, եղածը սոսկ «Արարատյան Հանրապետություն» էր»,- գրում է Վրացյանը։»
  179. ↑ Mkhitaryan, Lusine (2018 թ․ մայիսի 25). «Անկախ Հայաստանի անդրանիկ տոնը». Hayastani Hanrapetutyun.
  180. ↑ Hovannisian, Richard (1971). The Republic of Armenia: The first year, 1918–1919. University of California Press. էջ 259.
  181. ↑ Aftandilian, Gregory L. (1981). Armenia, vision of a republic: the independence lobby in America, 1918–1927. Charles River Books. էջ 25.
  182. ↑ Gunter, Michael M. (2009). The A to Z of the Kurds. Scarecrow Press. էջ 9. ISBN 9780810863347.
  183. ↑ Vali, Abbas (2003). Essays on the origins of Kurdish nationalism. Mazda Publishers. էջ 199. ISBN 9781568591421.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]


Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արարատ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 691)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Արարատ&oldid=9642369» էջից