Փենսիլվանիա

Փենսիլվանիա; անգլ.՝ Pennsylvania
flag of Pennsylvania?	Զինանշան
Երկիր	ԱՄՆ
Մասն է	Mid-Atlantic, Northeastern United States? և Մայրցամաքային նահանգներ
Հիմն	Pennsylvania?
Կարգավիճակ	ԱՄՆ-ի նահանգ և պետություն
Մտնում է	ԱՄՆ
Վարչկենտրոն	Հարիսբուրգ
Ամենաբարձր կետ	Mount Davis?
ԲԾՄ	335 մետր
Օրենսդրական մարմին	Pennsylvania General Assembly?
Դատական մարմին	Supreme Court of Pennsylvania?
Միության մուտք	դեկտեմբերի 12 1787 (2-րդ)
Պաշտոնական լեզուներ	անգլերեն
Բնակչություն;	▲13 002 700 մարդ (ապրիլի 1, 2020) (6 տեղ)
Տարածք	119 283 կմ² (33 տեղ)
Հիմնադրված է	դեկտեմբերի 12, 1787 թ.
Սահմանակցում է	Նյու Յորք, Նյու Ջերսի, Դելավեր, Մերիլենդ, Արևմտյան Վիրջինիա, Օհայո և Օնտարիո
Ժամային գոտի	EDT?, UTC-5 և Ամերիկա/Նյու Յորք
Հապավում	PA, Pa., Penna. և Penn.
Նախորդ	Փենսիլվանիա նահանգ
Փոխարինեց	Փենսիլվանիա նահանգ
ISO 3166-2 կոդ	US-PA
Անվանված է	William Penn?
Մականուն	Keystone State և Quaker State
Միության մուտք	դեկտեմբերի 12 1787 (2-րդ)
	pa.gov(անգլ.)

Փենսիլվանիա (անգլերեն՝ Pennsylvania [ˌpɛnsɨlˈveɪnjə], նաև Commonwealth of Pennsylvania թարգմանաբար՝ Փենսիլվանիայի Համագործակցություն), ԱՄՆ նահանգ, որը գտնվում է ԱՄՆ-ի Միջատլանտյան, Հյուսիսարևելյան և Ապալաչիա տարածաշրջաններում։ Այն սահմանակցում է Դելավերին հարավ արևելքից, Մերիլենդին հարավից, Արևմտյան Վիրջինիային հարավ արևմուտքից, Օհայոյին արևմուտքից, Էրի լճին ու Կանադայի Օնտարիո նահանգին հյուսիս արևմուտքից, Նյու Յորքին հյուսիսից և Նյու Ջերսիին արևելքից։

50 նահանգից Փենսիլվանիան բնակչությամբ հինգերորդն է 13 մլն բնակչությամբ 2020 թվականի դրությամբ^[2]։ Տարածքնով նահանգը 33-րդն է, իսկ բնակչության խտությամբ՝ իններորդը։ Բնակչության մոտ կեսը կենտրոնացված է հարավարևելյան Դելավեր հովտում, կենտրոնացած նահանգի խոշորագույն Ֆիլադելֆիա (6.25 միլիոն) քաղաքի շրջակայքում, մյուս մեկ երրորդ մասն ապրում է Մեծ Պիտսբուրգում (2.37 միլիոն)։ Նահանգի մայրաքաղաք Հարիսբուրգը մեծությամբ 15-րդն է նահանգում։ Մյուս խոշոր քաղաքներից են Ալլենթաունը, Ռեդինգը, Էրին և Սկրենտոնը։

Փենսիլվանիայի աշխարհագրությունը շատ բազմազան է։ Ապալաչները անցնում են կենտրոնով, իսկ Ալեգաններն ու Պոկոնո լեռները գտնվում են հյուսիս արևելքում։ Անտառները կազմում են նահանգի 60%-ը։

Փենսիլվանիան բրիտանական տասներեք գաղութներից մեկն էր, որոնք հիմնացին Միացյալ նահանգները։ Այն հիմնադրվել է 1681 թվականին Վիլյամ Փեն, ում պատվին կոչվել է նահանգը։ Տարածքի հարավ արևելյան մասը սկզբում եղել է Նոր Շվեդիա գաղութի մաս։ Ստեղծված որպես կրոնական և քաղաքական հանդուրժողականության հանգրվան՝ Փենսիլվանիա նահանգը հայտնի էր բնիկ ցեղերի հետ իր համեմատաբար խաղաղ հարաբերություններով, նորարար կառավարման համակարգով և կրոնական բազմակարծությամբ։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնիկների բնակավայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փենսիլվանիայում մարդու բնակեցում եղել է Փենսիլվանիա նահանգի հիմնադրումից հազարավոր տարիներ առաջ։ Հնէաբանները հիմնականում հավատում են, որ Ամերիկան բնակեցվել է նվազագույնը 15,000 տարի առաջ վերջին սառցե դարաշրջանի ընթացքում, սակայն անհայտ է, թե երբ է առաջին մարդը մուտք գործել Փենսիլվանիայի տարածք։ Հնէաբանները շարունակում են քննարկել, թե բնիկ ամերիկացիների նախնիները երբ են բնակեցրել երկու մայրցամաքները և հիմնականում նշում են 30,000-ից 10,500 տարի առաջվա միջակայքը^[3]։ Մեդոուքրոֆթի քարանձավում պահպանվում է մարդու առաջին ակտիվությունը Փենսիլվանիայում և հավանաբար ամբողջ Հյուսիսային Ամերիկայում^[4], որը ներառում է ավելի քան 10,000 տարի առաջվա քաղաքակրթության հետքեր և հավանաբար ավելի հին են Կլովիս քաղաքակրթությունից.^[5]^[4]։ Մոտ մ․թ․ա 1000 թվականից քոչվոր որսորդ և հավաքչությամբ զբաղվող Փենսիլվանիայի բնիկների նախնիները սկսեցին զարգացնել գյուղատնտեսությունը և սննդային տնտեսությունը^[6]։

Երբ սկսվեց Ամերիկայի գաղութացումը, տարածաշրջանում ապրում էին մի շարք բնիկ ամերիկյան ցեղեր^[5]։ The Դելավարները խոսում էին Ալգոնկինյան լեզվով և բնակվում էին Լենապեհոկինգ կոչվող տարածքում, որի հիմնական մասը ներկայիս Նյու Ջերսի նահանգն է և դրա հարակից տարածքները, ներառյալ արևելյան Փենսիլվանիան։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փենսիլվանիան զբաղեցնում է 119 283 կմ² մակերես (տարածքի թվով նահանգների թվում այն 33-րդ տեղում է)։ Ձգվում է 274 կմ հյուսիսից հարավ և 455 կմ՝ արևմուտքից արևելք։ Նահանգին է պատկանում Էրի լճի 82 կմ երկարությամբ առափնյայի մի մասը, ինչպես նաև Դելավեր գետի էստուարի երկայնությամբ ձգվող 92 կմ երկարությամբ առափնյան։ Միևնույն ժամանակ, Փենսիլվանիան չունի ելք դեպի Ատլանտյան օվկիանոս։ Սահմանակցում է վեց նահանգների՝ Նյու Յորքի (հյուսիսում), Նյու Ջերսիում (արևելքում), Դելավերի (հարավ-արևելքում), Մերիլենդի (հարավում), Արևմտյան Վիրջինիայի (հարավ-արևմուտքում) և Օհայո նահանգի (արևմուտքում) հետ։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նահանգի շրջանների մեծ մասում կլիման չափավոր ցամաքային է՝ շոգ և խոնավ ամառներով և բավականին հով ձմեռներով։ Փենսիլվանիայի ծայր հարավ-արևելքում տարածված է մերձարևադարձային օվկիանոսային կլիման ավելի մեղմ ձմեռներով։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փենսիլվանիա նահանգի համախառն ներքին արդյունքը 2011 թվականի օգոստոսի դրությամբ կազմում էր 558,3 միլիարդ դոլար (ԱՄՆ-ում 6-րդ տեղը), ինչը համադրվում է այնպեսի երկրների ՀՆԱ-ի հետ, ինչպիսին է Թաիլանդը^[7]։

Դատական համակարգը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փենսիլվանիա նահանգի բոլոր դատարանները միասնական դատական համակարգի մասն են կազմում։ Վերջինս ունի երեք հիմնական մակարդակ՝ փոքր դատարաններ, ընդհանուր իրավասության դատարաններ և միջանկյալ վերաքննիչ դատարաններ, որոնք կոչվում են Համագործակցության և Գերագույն դատարաններ։ Փենսիլվանիայի Գերագույն դատարանը, նահանգի գլխավոր դատական մարմինն է և ադմինիստրատիվ իշխանություն ունի ամբողջ դատական համակարգի վրա^[8]։

2018թ․ նահանգի դատական համակարգը պետական բյուջեից ստացել է 414,309,000 ԱՄՆ դոլար, որը նահանգի ընդհանուր բյուջեի 0,5%-ն է։ Այս ամեն հետ մեկտեղ դատական համակարգը բավական քանակի տույժեր է հավաքում։ Այս փողերը վերաբաշխվում են իշխանության մարմինների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, այդ թվում նաև օդանավակայանների և ավտոկայանների կառավարման մարմինների, ինչպես նաև տուժածների օգնության ծրագրերի մեջ^[9]։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ վիճակագրության բյուրոյի տվյալներով 2015 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ բնակչության թիվը կազմում էր 12 802 503 մարդ, ինչը 0,79 %-ով ավելի բարձր է, քան 2010 թվականի ցուցանիշը (12 702 379)։ Ռասայական կազմը հետևյալն էր՝ 78,8 % ոչ իսպանախոս սպիտակամորթներ, 11,4 % սևամորթներ կամ աֆրոամերիկացիներ, 0,3 % բնիկ ամերիկացիներ, 3,0 % ասիացիներ, 0,1 % բնիկ հավայացիներ և այլ խաղաղօվկիանոսյան կղզիների բնակիչներ, 1,7 % երկու կամ ավելի ռասաների ներկայացուցիչներ, և 6,1 % իսպանախոսներ կամ լատինոամերիկացիներ^[10]։ Սպիտակամորթ բնակչությունը գլխավորապես գերմանական (28,5 %), իռլանդական (18,2 %), իտալական (12,8 %), անգլիական (8,5 %) և լեհական (7,2 %) ծագում ունեն^[11]։

Բնակչության աճի դինամիկան.

1950: 10 498 012 մարդ
1960: 11 319 366 մարդ
1970: 11 793 909 մարդ
1980: 11 863 895 մարդ
1990: 11 881 643 մարդ
2000: 12 281 054 մարդ
2010: 12 702 379 մարդ
2013: 12 773 801 մարդ
2015: 12,802,503 մարդ

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 2020 United States Census / United States Census Bureau
↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Bureau 2021 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
↑ «Paleoindian Period – 16,000 to 10,000 years ago»։ Pennsylvania Historical and Museum Commission։ Վերցված է December 8, 2014
↑ ^4,0 ^4,1 Ancient Pa. Dwelling Still Dividing Archaeologists
↑ ^5,0 ^5,1 «Pennsylvania on the Eve of Colonization»։ Pennsylvania Historical and Museum Commission։ Վերցված է November 30, 2014
↑ «Late Woodland Period in the Susquehanna and Delaware River Valleys»։ Pennsylvania Historical and Museum Commission։ Վերցված է December 8, 2014
↑ The Economist: «US equivalents»
↑ Ghulyan Husik (2018-07-27)։ «Բնակչության Լիբերալ-Դեմոկրատական Ընտրական Կողմնորոշումների Ընդհանուր Աշխարհագրական Առանձնահատկությունները Հայաստանի Հանրապետությունում»։ dx.doi.org։ Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 22
↑ «Courts | Unified Judicial System of Pennsylvania»։ www.pacourts.us։ Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 22
↑ «Pennsylvania QuickFacts from the US Census Bureau»։ Quickfacts.census.gov։ Արխիվացված է օրիգինալից October 6, 2014-ին։ Վերցված է June 15, 2012
↑ American FactFinder, United States Census Bureau։ «American Community Survey 3-Year Estimates»։ Factfinder.census.gov։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-03-ին։ Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 31

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

PA.gov – Պաշտոնական կայք

[_ee5f0655057fa7c9-1] 1,0 ^1,1 2020 United States Census / United States Census Bureau

[Bureau_2021-2] Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Bureau 2021 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:

[PHMC_Paleoindian-3] «Paleoindian Period – 16,000 to 10,000 years ago»։ Pennsylvania Historical and Museum Commission։ Վերցված է December 8, 2014

[Meadow-4] 4,0 ^4,1 Ancient Pa. Dwelling Still Dividing Archaeologists

[PHMC1-5] 5,0 ^5,1 «Pennsylvania on the Eve of Colonization»։ Pennsylvania Historical and Museum Commission։ Վերցված է November 30, 2014

[PHMC_Late_Woodland-6] «Late Woodland Period in the Susquehanna and Delaware River Valleys»։ Pennsylvania Historical and Museum Commission։ Վերցված է December 8, 2014

[Econ-7] The Economist: «US equivalents»

[8] Ghulyan Husik (2018-07-27)։ «Բնակչության Լիբերալ-Դեմոկրատական Ընտրական Կողմնորոշումների Ընդհանուր Աշխարհագրական Առանձնահատկությունները Հայաստանի Հանրապետությունում»։ dx.doi.org։ Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 22

[9] «Courts | Unified Judicial System of Pennsylvania»։ www.pacourts.us։ Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 22

[10] «Pennsylvania QuickFacts from the US Census Bureau»։ Quickfacts.census.gov։ Արխիվացված է օրիգինալից October 6, 2014-ին։ Վերցված է June 15, 2012

[11] American FactFinder, United States Census Bureau։ «American Community Survey 3-Year Estimates»։ Factfinder.census.gov։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-03-ին։ Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 31

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]