Աշտարակ (քաղաք)

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Աշտարակ (այլ կիրառումներ)

Քաղաք
Աշտարակ
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	ԱրագածոտնԱրագածոտնի մարզ
Համայնք	Արագածոտնի մարզ
Քաղաքապետ	Թովմաս Շահվերդյան
Առաջին հիշատակում	IX դար
Մակերես	7,5 կմ²
ԲԾՄ	1100 մ
Պաշտոնական լեզու	հայերեն
Բնակչություն	18 300 մարդ (2015)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Տեղաբնականուն	աշտարակցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Հեռախոսային կոդ	(232)
Փոստային դասիչ	0201-0205
Պաշտոնական կայք	ashtarak.am
Աշտարակ (քաղաք) (Հայաստան) Աշտարակ (քաղաք) (Արագածոտնի մարզ)
Աշտարակ Վիքիպահեստում

Ներսես Աշտարակեցու արձանը իր անունը կրող հրապարակում

Խաչքարեր Աշտարակում

Աշտարակ ( արտասանություն), քաղաք Հայաստանի Արագածոտնի մարզի Աշտարակ համայնքում։ Գտնվում է Քասախ գետի ափին, ծովի մակերևույթից 1100 մ բարձրության վրա, Արարատյան դաշտի և Արագածի լեռնազանգվածի կենտրոնում, Երևան մայրաքաղաքից 13 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Քաղաքը 2015 թ. դրությամբ ունեցել է 18 300 բնակիչ, բացառապես հայեր։ Հիմնականում ոռոգվում է Քասախի ջրերով։ Խմելու ջուրն ստացվում է Սաղմոսավանի, Նազրևանի, Շորշորի աղբյուրներից։ Քաղաքով են անցնում դեպի Գյումրի և Վանաձոր տանող մայրուղիները։ Աշտարակը Հայաստանի օպտիկական արագագործ կապուղիների հիմնական հանգույցներից մեկն է։ Հստակորեն միմյանցից առանձնանում են Քասախի աջ ափին գտնվող բուն Աշտարակ, Մուղնի, Ձախ ափ, Գիտավան, Բագավան թաղամասերը։ Քասախի գեղատեսիլ կիրճը ծառայում է որպես հանգստի գոտի։ Քաղաքով են անցնում դեպի Գյումրի և Վանաձոր տանող մայրուղիները։

Անվանում

«Աշտարակ» հասարակ գոյականը իրանական ծագման բառ է, որ հայերենում կրում է «ուղիղ բարձրացող կառույց», «բերդապարսպի բուրգ», «սլացիկ բարձրաբերձ շինություն» իմաստները։ Հակոբ Մանանդյանը տեղանունը իրավացիորեն նույնացնում է IV դարի Պևտինգերյան քարտեզում նշված Strangira կայարանի հետ, ենթադրելով, որ բառն ունի նախահայկական ծագում, երբ դեռ «աշտարակ» բառը հայերենում գործածական չէր։ Գրիգոր Ղափանցյանը, ընդունելով Մանանդյանի այս տեղայնացումը, բառի մեջ առանձնացնում է Str- արմատը, և այն համարելով հայերեն «Շտր» հնչյունակազմի լատիներեն տառադարձություն, գտնում, որ բառի մեջ առկա է ասուրական Իշտար դիցուհու անվան փյունիկյան «Աշտար» արտահայտչաձևը։ Փորձեր են արվել աշտարակ բառը կապել նաև «աշտ» (խաղաղ, բարեմիտ, հեզ), «յաշտ» (զոհաբերություն) իրանական արմատների հետ, որոնք ինչպես և «աշտարակը» ավելի ուշ փոխառություններ են և այդ պատճառով ստուգաբանությունը դարձնում են անընդունելի։ «Շտր» բառը, անկասկած, կարելի է հանգեցնել «Իշտար» կամ «Աշտար» նախաձևին, ինչպես կռահել է Գրիգոր Ղափանցյանը։ Սակայն նոր հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ աքքադական այս հայտնի աստվածուհին Հայկական լեռնաշխարհում բոլորովին այլ անվանում է ունեցել։ Ուրարտերեն լեզուն կրողները նրան կոչել են «Սարդի», նոր ճշգրտումներով և ավելի շուտ «Շարդի», իսկ հայերը՝ «Աստղիկ», որոնցից ոչ մեկը և ոչ մյուսը չէին կարող «Շտր» բառամասի համար հիմք ծառայել։ Ուրեմն «Շտր»-ն պետք է փնտրել հայերեն բառագանձի այլ շերտերում։ Հայ հնագույն էպիկական ստեղծագուրծությունների մեջ «Շիդար» անունով ճանաչվում է առասպելական Արտավազդ արքայի որդիներից մեկը, իսկ «շիդարներ» կոչում են նույն արքային ուղեկցող դիցաբանական արարածները։ Այս բառի ծագումը նույնպես բանասերները կապում են Իշտար աստվածուհու հետ։ Սակայն պետք է ասել, որ այդ կապը միայն միջնորդավորված է ոչ ուղղակի։ Արդեն շեշտվեց, որ Իշտարը լեռնաշխարհում հայտնի է որպես Սարդի և Շարդի։ Այս դիցուհուն են նվիրված Ուրարտական Սարդուրի կամ Շարդուրի արքայանունները։ Ինչ-ինչ արտասանական առանձնահատկությունների պատճառով Շարդուրի անունը կրող բիայնական արքաները աքքադական արձանագրություններում հայտնի են որպես Սիդուր, և երբեք ոչ այլ կերպ։ Եթե բառը հայերենին փոխանցման պարագայում գործել է նույն արտասանական յուրահատկությունը, ապա «ու-ա» սովորական անցման դեպքում հենց այդ անունն էլ պետք է համարել հայ բանահյուսության մեջ պահպանված «շիդար» բառի, ինչպես նաև լատիներեն «Str» հնչյունակազմի հիմքը։ Այսպիսով Շիդուր կամ Շիդար բառը հաստատորեն մատնացույց է անում բիայնական Սարդուրի անունը կրող արքաներից մեկին։ Բնականաբար նա չէր կարող լինել Սարդուրի Ա, որը հետագա Այրարատ նահանգում որևէ հայտնի ներկայություն չի ունեցել։ Իսկ ահա Արմավիր և Երևան քաղաքների հիմնադիր Արգիշտի Ա որդին՝ Սարդուրի Բ-ը, այս տարածքներում լայն գործունեություն է ծավալել։

Պատմություն

Աշտարակում կան հայ արվեստի նշանավոր հուշարձաններ, իսկ բրոնզի և երկաթի դարերին վերաբերող նյութերն ապացուցում են նրա շատ հին բնակավայր լինելը։ Աշտարակը քաղաքային համայնք է Արագածոտնի մարզում։ Համայնքի վարչական տարածքի մեջ մտնում են Աշտարակ քաղաքը և Մուղնի գյուղը։ Աշտարակ քաղաքը նախկինում կոչվել է Աշտարակաց գյուղ։ Աշտարակը քաղաք է հռչակվել 1963 թվականին։ 1995 թվականի վարչատարածքային ռեֆորմից հետո հանդիսանում է, որպես Արագածոտնի մարզի մարզկենտրոնը։ Հանդիսանում է տրանսպորտային ճանապարհ։ Այստեղով անցնում են Երևան-Աշտարակ-Թալին, Երևան-Աշտարակ-Ապարան միջպետական մայրուղիները։

Աշտարակը հայկական աղբյուրներում հիշատակվում է 9-րդ դարից։ Հնում մտել է Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհի Արագածոտն գավառի մեջ։ Այստեղ կան նաև վաղ ժամանակներին վերաբերող պատմամշակութային կոթողներ։ Ծիրանավոր եկեղեցին կառուցվել է 5-րդ դարում, որը 18-րդ դարում վերանորոգվել է։ Ծիրանավորի շրջակայքը տեղացիները անվանում են Բերդաթաղ։ Սբ. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 7-րդ դարում, որը տեղացիները անվանում են Կարմրավոր՝ կարմիր քարով կառուցված լինելու պատճառով։ Քաղաքի կենտրոնում գտնվում է Սբ. Մարինե եկեղեցին, կառուցված 1281 թ-ին։ Հիշատակության է արժանի Քասաղի եռակամար կամուրջը, որը կառուցվել է քանաքեռցի մեծահարուստ Մահտեսի խոջա Գրիգորի կողմից 1664 թ։ Մուղնի գյուղում է գտնվում Սբ. Գևորգի վանքը՝ կառուցված 17-րդ դարում։

Աշտարակը հազարամյակների պատմություն ունի։ Այդ են վկայում բնակավայրի տարածքում գտնվող բոլոր բրոնզեդարյան արձանները, բնակատեղիները, դամբարանները և այլ հուշարձանները։

Վաղ միջնադարում Աշտարակը հզոր բնակավայր էր՝ նշանավոր երկու եկեղեցիներով՝ Ծիրանավոր և Սպիտակավոր։ Սելջուկ – թուրքերի լծից (11-րդ դարի կեսից մինչև 12 դարի վերջ) ազատագրվելուց հետո մինչև 14 դարի կեսը Զաքարյանների, ապա՝ Արծրունիների (հատկապես՝ Սադուն Արծրունու. 13-րդ դարում), ժամանակներում, Աշտարակն ապրել է տնտեսական մշակութային ծաղկման շրջան։ Կառուցվել են Սպիտակավոր և Սուրբ Մարինե եկեղեցիները։ Հատկապես շատ մեծ վերելք է ապրել խաչքարային արվեստը։

1555 թվականին Աշտարակն անցել է պարսկական տիրապետության տակ, կրել է 16-17-րդ դարերի թուրք - պարսկական պատերազմների ավերիչ հետևանքները։ Սակայն Աշտարակը զերծ է մնացել պարսից Շահ Աբբաս I Սեֆի-ի կազմակերպված հայոց մեծ բռնագաղթից, որը տեղի է ունեցել 1604 թվականին) ինչպես Վաղարշապատի, Օշականի, Փարաքարի և Քանաքեռի հետ միասին։

1664 թվականին երևանցի, մեծահարուստ և վաճառական Մոծակենց Գրիգորը Քասախ գետի վրա, առնվազն 10-րդ դարից գործող կամրջի մոտ (ավերվել էր 17-րդ դարում) կառուցում է տուֆակերտ մի հրաշալի կամուրջ։

1760-1770-ական թվականներին Աշտարակը մի քանի անգամ ենթարկվել է լեզգիների հարձակմանը։

1804-1813 և 1826-1828 թվականներին ռուս-պարսկական պատերազմների ընթացքում, աշտարակցիներն աջակցել են ռուսական զորքերին։ Արևելյան Հայաստանի պարսկահայերի ներգաղթի ամենաեռանդուն կազմակերպիչներից մեկը ապագա Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ե Աշտարակեցի Շահազիզյանն էր։

Խորհրդային տարիներին Աշտարակը եղել է համանուն շրջանի կենտրոնը, իսկ Հայաստանի երրորդ հանրապետության ստեղծումից հետո՝ Արագածոտնի մարզի մարզկենտրոնը։

Աշտարակ մտնող ճանապարհներ

Ամենահնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը, Աշտարակը եղել է ճանապարհների կարևորագույն հանգույց։ Հյուսիսից՝ Գուգարաց աշխարհից, մայրուղին եկել և Մուղնու ձորակով մտել է Աշտարակ։ Արևմուտքից՝ Շիրակ աշխարհից, եկել հասել է մինչև Զեբեթի Սարգսի դուռը և ոլորաններով մտել Աշտարակ։ Արևելքից՝ (ըստ Պևտինգերյան քարտեզի) եկել է մայրաքաղաք Արտաշատից և Բմբլաձորակով, ձորի ճանապարհով մտել է Աշտարակ։

Բնակչություն

Աշտարակի ազգաբնակչության փոփոխությունը.

Տարի	1831	1873	1914	1919	1931	1959	1972	1976	2001	2004	2015
Բնակիչ	826	2515	4867	6100	4782	7563	13900	16362	20636	21500	18300

Աշտարակ քաղաքի խոսվածք

Աշտարակ քաղաքի խոսվածքի հնչյունական և բառապաշարային որոշ տեղաշարժեր

2016-ին ԵՊՀ Հայ բանասիրության ֆակուլտետի ուսանող Մարիանա Բոցինյանը (վերջինս նաև բարբառակիր է) խոսվածքը ուսումնասիրել է և իր աշխատանքում ներառել լեզվական որոշ առանձնահատկություններ, որոնք բնորոշում են խոսվածքի ներկա լեզվավիճակը։ Լեզվական փաստերի գրանցման հիմնական աղբյուրը տեղեկատու անձինք են՝ տվյալ խոսվածքի կրողները։ Հարցմանը ենթարկվել են 18-76 տարեկան անձինք։

Հայոց լեզվի հնագույն տարածքային տարբերակներից է Արարատյան բարբառը, որն ունի հնչյունական, քերականական և բառային ֆոնդի հստակ համակարգ։ Արարատյան բարբառին է պատկանում Աշտարակի խոսվածքը, որով ներկայումս խոսում են հիմնականում Արագածոտնի մարզի մարզկենտրոն Աշտարակ քաղաքում։ Քաղաքն ունի մոտ 21 000 բնակիչ։ Աշտարակի խոսվածքի կրողները հիմնականում տեղացիներն են, կան նաև քիչ թվով տեղափոխվածներ Պարսկաստանից, Սիրիայից, Ղարաբաղից, Մարտունիից։ Քաղաքի բնակչությունը լեզվական տեսակետից համասեռ է։ Մենք խոսվածքի կրողներից քաղել և մեր քննության մեջ ենք ներառել լեզվական որոշ առանձնահատկություններ, որոնք բնորոշում են խոսվածքի ներկա լեզվավիճակը։ Լեզվական փաստերի գրանցման հիմնական աղբյուրը տեղեկատու անձինք են՝ տվյալ խոսվածքի կրողները։ Հարցմանը ենթարկվել են 26 հոգի՝ 18-76 տարեկան։

Ինչպես գիտենք, գրաբարի համեմատ կրած հնչյունական փոփոխություններն Արարատ Ղարիբյանը դասակարգում է 4 հիմնական խմբերի՝ առաջին տեղաշարժ, երկրորդ տեղաշարժ, տեղաշարժ-տեղափոխություն, անտեղաշարժ կամ գրաբարատիպ։ Բաղաձայնական համակարգի երկրորդ տեղաշարժն առկա է Արատյան բարբառում, որն ունի քառաստիճան բաղաձայնական համակարգ.

բանալի>բ՛անալի Ապարան> ^հԱբարան

դաս>դ՛աս վատ>վադ

ձոր>ձ՛որ հանկարծ>հանգարձ

ջուր-ջ՛ուր խիղճ>խիղջ

գիրք>գ՛իրք ակ> ^հագ

Աշտարակի խոսվածքում առկա է ձայնեղների շնչեղ ձայնեղացման երևույթը։ Այս խոսվածքին բնորոշ է նաև խուլերի ձայնեղացումը (օր.՝ ապացուցանել-աբացուցել, դիպչել(իմ)-դիբեմ և այլն), որը գործում է միայն բառամիջի և բառավերջի դիրքերում։ Բառասկզբի դիրքում խուլերը մնում են անփոփոխ։ Նշենք նաև, որ կան մի քանի բառեր (օրինակ՝ պարապել, ապուշ, ապագա, պապ, տատ և այլն), որոնք այս կանոնից դուրս են մնում։ Հնարավոր է, որ գրական արևելահայերենի ազդեցությունն այնքան է մեծանում, որ բաղաձայնների համակարգային փոփոխությունն աստիճանաբար դուրս է մղվում խոսվածքից։

Աշտարակի խոսվածքին բնորոշ է նաև այն, որ ձայնեղները վերածվում են խուլ կամ շնչեղ խուլ հնչյունների, որը, սակայն, առավելապես բնորոշ է բաղաձայնական համակարգի տեղաշարժ-տեղափոխությանը պատկանող բարբառներին.

խուբլի>խուփլի

մարդ>մարթ

հունձք>^հունցք

առաջին> հառաչի

Բագրատ>Բաքրադ։

Եթե հիմք ընդունենք այն, որ համակարգային փոփոխությունը տվյալ դիրքում տվյալ փոփոխության տարածումն է բոլոր բառերի վրա, ապա Աշտարակ քաղաքի խոսվածքը մասնակիորեն պետք է համարենք երրորդ տեղաշարժի քառաստիճան բաղաձայնական համակարգի ենթախմբին պատկանող միավոր։

Աշտարակի խոսվածքն առանձնանում է նաև հնչյունական, բառապաշարային հատկանիշներով։ Նրանում առկա են հնչյունափոխված, իմաստափոխված շերտեր՝ բարբառային նորակազմությունների և փոխառյալ բառերի հիման վրա։ Ուսումնասիրողը դիտարկել է քննության ենթակա խոսվածքի հնչյունական համակարգում և բառապաշարում 25 տարիների ընթացքում առաջացած որոշ փոփոխությունները՝ համեմատության համար հիմք դարձնելով Ռ. Մարկոսյանի «Արարատյան բարբառ» աշխատությունը։ Առավելապես անդրադարձել է Ռ. Մարկոսյանի առաջադրած այն կանոններին, որոնք ենթարկվել են փոփոխության կամ առաջացել են վերջին շրջանում։

Այժմ Աշտարակի շրջանում Արարատյան բարբառով խոսում են հետևյալ գյուղերը՝ Փարպին, որի բնակիչների լեզուն համարվում է ամենամաքուր խոսվածքներից մեկը, Օշականը, Աշտարակը, Մուղնին, Սաղմոսավանը, Կոշը, Նաիրիի շրջանին անցած Եղվարդը և Դովրին, որոնք ունեն ավելի քան 40 հազար բնակչություն։

Արարատյան բարբառի խոսվածքների հնչյունական համակարգը քննելիս Ռ. Մարկոսյանն անդրադարձել է նաև Աշտարակի խոսվածքի ձայնավորական, բաղաձայնական համակարգերին, որոնք անփոփոխ են մնացել։

Ինչ վերաբերում է շեշտին, ապա Ռ. Մարկոսյանը գրում է, որ Լոռու, Աշտարակի, Էջմիածնի, Վայոց Ձորի, Սպիտակի, Աբովյանի շրջանի, Դաշբաշի խոսվածքներում, այսինքն՝ բարբառի տեղակայման գերակշիռ մասում, Աստապատի ենթաբարբառում շեշտը վերջընթեր ձայնավորի վրա է։ Սակայն առհասարակ ասել, թե Աշտարակի խոսվածքում շեշտը վերջընթեր ձայնավորի վրա է ընկնում, ճիշտ չի լինի, քանի որ սա վերաբերում է մասնավորապես Փարպի գյուղի խոսվածքին. բուն Աշտարակի խոսվածքում շեշտն ընկնում է վերջին վանկի ձայնավորի վրա։

Դիրքային կամ շեշտի ազդեցությամբ կատարված հնչյունափոխության որոշ տեղաշարժեր․

Ռ. Մարկոսյանը գրում է, որ ու հնչյունը բառասկզբում և բառավերջում մնացել է անփոփոխ, սակայն մենք նկատել ենք, որ հոգնակիի կազմության ժամանակ ու-ն դառնում է վ հիմնականում բառավերջի դիրքում, օրինակ՝ առուներ-^հառվընէր, մեղուներ-մէղվընէր, կատուներ-կադվընէր և այլն։

Ըստ Ռ. Մարկոսյանի հայտնած տվյալների՝ Աշտարակի և Օշականի խոսվածքներում գ, կ, ք բաղաձայնների քմայնացումն այնքան է ուժեղացել, որ դրանք վերածվել են ջ՛, ճ, չ շչականների, օր.՝ ք>ճ՝ աչք-^հաշճէր (hայտնի է նրանց արտահայտությունը փոքր աչքերի վերաբերյալ՝ բըզօվ ծակած հաշճէր), գ>ջ՛՝ գինի-ջ՛ինի, ք>չ՝ քերեղան-չէրէղան (աման), քոյր-չիր, գ>չ՝ հոգի-ֆոչի, կ>ճ՝ կեր>ճեր։ Այս երևույթն այժմ այնքան էլ հարազատ չէ Աշտարակի խոսվածքին. այն պահպանվել է որոշ բառերում և բառակապակցություններում, սակայն միտված է դուրս մղվելու խոսվածքակիր հանրության բառապաշարից, հատկապես՝ 18-45 տարեկան անձանց։ Փոխարենն այն լայնորեն կիրառվում է, օրինակ, Եղվարդի խոսվածքում։

Փոխազդեցական հնչյունափոխության այնպիսի օրինակներ, որոնք նշված չեն Մարկոսյանի գրքում.

1) հնչյունի անկում, օրինակ՝ ջրաղաց-ջաղաց, ետին-եդի, ներքևի-ներքի, վերևի-վիրի և այլն,

2) առաջընթաց առնմանում, օրինակ՝ տրորել-տըվորել, խաղող-հավող և այլն։

Սրանք թերևս հնչյունական համակարգի այն փոփոխություններն են, որոնք ի հայտ են եկել վերջին 25 տարիների ընթացքում։ Արարատյան բարբառում՝ այդ թվում Աշտարակի խոսվածքում, ձայնավորների, բաղաձայնների, երկբարբառների կրած մնացյալ փոփոխությունները մանրամասն քննված են Ռ. Մարկոսյանի «Արարատյան բարբառ» գրքում և Աշտարակի խոսվածքում նույնպես փոփոխության չեն ենթարկվել։

Նշված գրքում հեղինակը փաստում է, որ Լոռու, Աշտարակի, Վայոց Ձորի, Աբովյանի շրջանի մի քանի խոսվածքներ, ինչպես նաև Ջավախքի, Դաշբաշի խոսվածքներն ունեն նաև -իլ խոնարհում։ Աշտարակի խոսվածքին վերագրվող այս կանոնն այլևս ճիշտ համարվել չի կարող, քանի որ –իլ խոնարհումն այնքան բնորոշ չէ այս խոսվածքին, որքան, օրինակ, Լոռիի (օրինակ՝ բերիլ տեմ, ասիլ տեմ և այլն) կամ մեկ այլ խոսվածքին։ Հնարավոր է, որ այս խոնարհման բայեր կան Աշտարակի տարածքի որոշ խոսվածքներում, բայց ոչ Աշտարակ քաղաքի խոսվածքում։

Ուշագրավ է մեկ այլ փաստ ևս. գրաբարյան լինել(իմ) բայը բուն հրամայականում հարադիր կազմություններում հանդես է գալիս ինչպես էղի(ր), էղեք, այնպես էլ՝ իլ, իլեք ձևով՝ մա՛րդ էղի(ր)//մա՛րդ իլ, մա՛րդ էղեք//մա՛րդ իլեք, խելո՛ք էղի(ր)//խելոք իլ, խելո՛ք էղեք//խելոք իլեք, բա՛նդ էղի(ր)(սպասի՛ր)//բա՛նդ իլ, բա՛նդ էղեք//բա՛նդ իլեք և այլն։ Կարծում ենք՝ այս իլ-ը լինել(իմ) բայի հնչյունափոխված ձևն է։ Ըստ երևույթին՝ լինել(իմ)-ի լին-ն ընկել է, ել-ի ե-ն հնչյունափոխվել է ի-ի, որի հիմքում գրաբարյան լինիմ ձևի ազդեցությունն է։ Սակայն չի բացառվում նաև, որ այս իլ-ն առաջացած լինի բոլորովին այլ արմատի ազդեցությամբ կամ հնչյունափոխմամբ։

Այսպիսով՝ Աշտարակի խոսվածքը տարբերվում է հարևան մյուս խոսվածքներից լեզվական մի շարք իրողություններով։ Նմանություններ կան Օշականի և Աշտարակի խոսվածքների միջև, հատկապես՝ բառապաշարային, սակայն դրանով այս երկուսը դարձյալ չեն նույնանում։ Աշտարակի խոսվածքն առանձնանում է իր յուրահատկություններով։

Քննությունը ցույց է տվել, որ Աշտարակի խոսվածքը և Ղարաբաղի բարբառն ունեն բառապաշարային ակնհայտ նմանություն։ Սա թերևս այն պատճառով է, որ Աշտարակում քիչ չեն Ղարաբաղից տեղափոխվածները, և նրանց բարբառային ազդեցությունը նկատվում է խոսվածքի բառապաշարի վրա։

Վերաիմաստավորված և իմաստի ընդլայնում ունեցող բառեր.

• ^հԱՓ-Ուղիղ, կանաչապատ տարածք (այլ բարբառներում՝ 1.Եզր, եզերք։ 2.Ձեռքի ափ։ 3.Խմորի տաշտի եզրը) (իմաստի ընդլայնում),
• ԲԱԴՈՑ-Մեծ քարերից հավաքված աստիճաններ (այլ բարբառներում՝ 1.Տան ներսի պատին կից թարեքաման, կիսապատ, որի վրա ամանեղեն են շարում։ 2.Դարակ, պատի մեջ խորշ՝ զանազան բաներ պահելու համար) (վերաիմաստավորում),
• ԴՈՒԳՄԱ-Խաղողի նորածիլ բողբոջներ (Ար, Ղզխ, Գնձ.՝ կոճակ) (վերաիմաստավորում),
• ԸՏԻ-Այդտեղ (ՂՐԲ., ՇՄԽ.՝ այդպես, այդպիսի) (վերաիմաստավորում),
• ԼԱՄԲԱՐ ՏԱԼ-Ջրի հոսքը կանգնեցնելը (Այլ բարբառներում՝ ԼԱՄԲԱՐ՝ շղթայախարիսխ) (վերաիմաստավորում),
• ԿԸՂՊԸՎԷԼ-ՈՒտել (Այլ բարբառներում ՝ փակվել) (վերաիմաստավորում),
• ԿՈՐԹԻՆ-Ծիտրոն (այլ բարբառներում՝ շրթնածաղիկների ընտանիքին պատկանող բույս, ուրց) (վերաիմաստավորում),
• ՃՈՒԼԸ-Չտես (Ղրբ., Ղզխ.,Խրբ.,Բլ. ՃՈՒԼ՝ Ցնցոտի, լաթ) (վերաիմաստավորում),
• ՄԸԽԼՈԻ-Լոլիկով ձվածեղ։ (Արարատյան մի շարք խոսվածքներում (Կարին՝ ՄԽԼՈՒ, Լոռի՝ ՄԽԼԱՎ, Ակն՝ ՄԽԼԱ) նշանակում է ձվածեղի մի տեսակ, որ եփելու ժամանակ ձվերը չեն հարում) (վերաիմաստավորում),
• ՄԸՌ- Խաղողի հիվանդություն (այլ բարբառներում՝ Ցեց) (վերաիմաստավորում),
• ՊՈՐԸՆՋԱՆ//ԿՈՐԸՆՋԱՆ-Լոլիկ (այլ բարբառներում՝ սմբուկ) (վերաիմաստավորում)։

Ներկայացնենք նաև մի քանի բառեր՝ պարսկա-թուրքական ծագմամբ, որոնք մինչ այժմ էլ գործածվում են Աշտարակի խոսվածքում.

• ^հԱԲԻՋԱՐԴԱՆ-Երեք լիտրանոց մետաղյա գավ<
• ԱՄՕՂԼԻ-Հորեղբոր տղան,
• ԲԱԴՐԼԱՄԻՇ//ԳՅԱԲՐԼԱՄԻՇ-Վթարվել,
• ԴՈՆՈՒԳ -Գինու տակառի գլխամաս,
• ԴՈՇԼՈՒԽ -Երեխայի արտահագուստ,
• ԶԱԽԿԻ-Մանրադրամով խաղ,
• ԹԱՐԱԶԸՎԻ ԳԱԼ-1.նորմալանալ։ 2.Խելքի՝ ուշքի գալ։ (թուրք.՝ ԹԱՐԱԶ-նորմալ, բնականոն),
• ՂԱՅՍԱՐ-Ցուրտ, սարնամանիք,
• ՂՈՎԹ-Ագահ, անկուշտ,
• ՅԱԼԱՆԹՐԱԽԻ - Իմիջիայլոց,
• ՋԸԼՈՒՌ-ՈՒռենու ճյուղ,
• ՕՂՐԱՇ-անպիտան մարդ (թուրք.՝ վատ, չար)։

Աշտարակի խոսվածքի որոշ բառեր, որոնք ստեղծել և գործածում են աշտարակցիները: Դրանց հանդիպում ենք բառապաշարային ընդհանրություն ունեցող շրջաններում՝ Օշական, Փարպի և այլ գյուղերի խոսվածքներում ևս։ Բառերը համեմատված են Հայոց լեզվի բարբառային բառարանի, Հր. Աճառյանի «Հայերէն գաւառական բառարան»-ի, Սահակ վարդապետ Ամատունու «Հայոց բառ ու բանը» բառարանի հետ.

• ԱԳԸ ՏԱԼ-1.Տեսնել 2.Ուսումնասիրել,
• ԸԼԷՎԱԶԻ-ՉԸԼԷՎԱԶԻ-Մանկական խաղ,
• ^հԸՆԴԱՐ ՄՆԻ-Այդքան,
• ^հԸՍՔԱՆ ՄՆԻ-Այսքան,
• ԹԱՓՉԱՔ- Ոտքը բահի վրա՝ հողը փորելը,
• ԼԱԲԼԱԲՈՒՋ-Հասած ծիրանի գետնին ընկնելը,
• ԼՈՒՍԻՆԸ ՋՈԼԱ ՏՎԷԼ-Կիսալուսին է,
• ԽԱՉԱՆԴԱԶ-Գոգաթիակ,
• ԾԸՌՆՈ-Վիզը ծուռ,
• ԾՈՒԿՈՒԼ-Փոքրամարմին,
• ՄԷԿՍԷԼՕՐԸ-Անցած 3-րդ օրը,
• ՊԻԿՈՒԼ - 3 լիտրանոց տարա,
• ՕՏՈՑ-Փայտը սրածայր դարձնող գործիք։

Այս շարքն անընդհատ կարելի է համալրել, որովհետև կատարված հարցումները ցույց են տվել, որ երիտասարդների լեզուն ավելի մոտ է գրական արևելահայերենին․ նրանք հեռանում են իրենց խոսվածքից. շատ բառերի բացատրություններ անհայտ են նրանց համար, մինչդեռ ավագ սերնդի խոսքում դեռևս հնարավոր է լսել զուտ բարբառային բառեր, որոնք այլ աղբյուրներում կամ խոսվածքներում չեն հանդիպում։

Ձախ ափ

1953 թվականին նոր կամրջի շահագործումով իրար միացան Աշտարակ քաղաքը և Քասախ գետի կիրճի ձախ ափի հողատարածությունները։ Այդ ժամանակից էլ տեղական իշխանությունների նախաձեռնությամբ նպատակահարմար գտնվեց Աշտարակ քաղաքը զարգացնել, ընդլայնել հատկապես այդ տարածությունները։ Սկզբնական շրջանում անհատական բնակարանային շինարարությունների համար հատկացվեց Ուլատիտիկի ամբողջ լանջը՝ մինչև Նոր կամուրջը։ Կառուցապատվող այդ հատվածը, աշխարհագրական տեղի իմաստով, անվանվեց Ձախափ թաղամաս։

Աշտարակի հին փողոցներ

Հին Աշտարակի փողոցները հիմնականում եղել են ծուռումուռ ճանապարհներ, նեղ ու քարքարոտ։ Մայր առվի ձախափնյա թաղամասերի կառուցումները սկսվել են 1850 թվականին։ Հիմնականում այդ թաղամասի վրա գտնվող տները ժամանակակից են։ Հիմնականում կան երկհարկանի տներ։ Տներից շատերը տեղ են գտել ճարտարապետ, վաղամեռիկ Էմին Հակոբյանի «Աշտարակի շրջանի ժողովրդական բնակարանի ճարտարապետությունը» աշխատության մեջ։ Հստակորեն միմյանցից առանձնանում են Քասախի աջ ափին գտնվող բուն Աշտարակը, Մուղնի, Ձախ ափ, Գիտավան, Բագավան թաղամասերը։ Քասախի գեղատեսիլ կիրճը ծառայում է որպես հանգստի գոտի։

Կարմրավորի թաղ

Կարմրավոր Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հարավային կողմում Աշտարակի հնագույն թաղամասերից մեկը, որ կրել է եկեղեցու անունը, նրան անմիջապես մոտ լինելու հանգամանքով է։ Կարմրավորի թաղամասը ունի երկու կամ երեք նեղ ու քարքարոտ փողոցներ՝ բացարձակապես զուրկ բուսականությունից։ Տները հիմնականում մեկ հարկանի են՝ կառուցված որձաքարերից։ Բացառություն են կազմում Ն. Աշտարակեցու, Ս. Շահազիզի հայրական և ևս երեքից չորս այլ տներ, որոնք երկհարկանի են և ունեն պատշգամբներ։ Կարմրավորի թաղում համարյա իրար հարևանությամբ են ծնվել Ներսես Աշտարակեցին, Պերճ Պռոշյանը և Սմբատ Շահազիզը։ Ներկայումս ամբողջ թաղամասը լքված և ավերված է՝ բացառությումբ Ներսես Աշտարակեցու և Պերճ Պռոշյանի տներից մեկում (վերջինս վերակառուցվել է)։

Թուրքի քուչա

Գ. Գևորգյանը «Աշտարակ» թերթի 1994 թվականի, հունիսի 24 թիվ 3 (6879) համարում գրում է. «Թուրքի քուչան մի շատ նեղ փողոց էր. այժմյան Ս. Շահազիզի փողոցը։ Ամայի էր, փողոցի վրա չկար ոչ մի տուն։ Երկու կողմից եղել են պարիսպներ՝ այգիները պաշտպանելու համար։ Անվանակոչության վերաբերյալ կա երկու կարծիք։ Առաջինը՝ այդ փողոցով թուրքերը հարձակվել են Աշտարակի վրա։ Երկրորդը՝ այդ փողոցում մի սպանված թուրք են գտել»։ Սակայն թուրքի քուչա անունը երբեք իր վրա չի կրել Շահազիզ անվանումը, և չկա այնպիսի պատմական վարկած, որ թուրքերը հարձակվել են Աշտարակի վրա։

Ամենափրկիչի թաղ

Ամենափրկիչի թաղն յուր անունը ստացել է այդտեղ եղած Ամենափրկիչ եկեղեցուց։ - Երվանդ Շահազիզ

Ամենափրկիչի թաղն իր մեջ ընդգրկում է Պերճ Պռոշյանի տուն թանգարանի հարավային կողմի տները՝ ձորապռունկով մինչև Ծիրանավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։

Ավազահանքի թաղ

Աշտարակի հիվանդանոցի մոտից, մինչև Նարեկացու փողոցով դեպի արևելք, 50 մետր հեռավորության վրա եղել է տեղական նշանակության, բայց որակով շատ բարձր տեսակի ավազահանք։ Շրջակայքը կոչվում է ավազահանքի թաղ։ Շինարարական աշխատանքների ժամանակ հանքի մի մասը մնացել է փողոցի տակ, իսկ մյուս մասի վրա հող են լցրել և դարձրել այգի։

Բեգլարենց թաղ

Բեգլարենց թաղը Գետափնյա փողոցի միջնամասում, Պուճուր քուչի թաղի շարունակությունը կազմող փոքրիկ թաղամաս է, նշանավոր է Բեգլարենց մեծ չափսերի, երկհարկանի, իր ժամանակի համար աչքի ընկնող տնով։ Բեգլարենց թաղում է գտնվում Սուրբ Կիրակի եկեղեցու գմբեթի մնացորդները։

Բոյնու թաղ

Շատ հասարակ, գյուղական տիպի անասնասպանդանոց է եղել Աշտարակի հյուսիսային մասում՝ ներկայիս Պռոշյան փողոցի համար 86 տան տեղում։ Շրջակայքում անհատական տներ կառուցելու պատճառով սպանդանոցը տեղափոխել են Քասախի կիրճ՝ կամրջի մոտակայքը, բայց թաղամասը երկար ժամանակ պահպանել է Բոյնու թաղ անվանումը։

Բերդաթաղ

Բերդաթաղն ընդգրկում է Ծիրանավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուց սկսած ձորաբաշի տները, մինչև Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Ներառյալ այդ տարածքում գտնված Աշտարակի բերդի ներսում հնագույն ժամանակներում եղած փոքրիկ խրճիթ բնակարանները։ Բերդաթաղի արևմտյան կողմում եղել է հաստ պատերով պարիսպ, մյուս կողմերում՝ Քասախ գետի ձորն է։ Բերդաթաղն իր նախնական, հնագույն ժամանակներում, ըստ էության եղել է Աշտարակ գյուղը։ Հետագայում, երբ նրան շրջանակներից բնակչությունը դուրս է եկել և այլ տարածքներում կառուցել նոր բնակարաններ, այդ հատվածը դարձել է առանձին թաղամաս, որին ավանել են Բերդաթաղ։

Ունեցած չունեցածը, ոնց որ ըլնի, պահոտում են ու Բերդաթաղը հավաքվում, զենքերը ձեռքին սպասում։ - Պերճ Պռոշյան

Հնագույնը Բերդաթաղն է, նորագույնը՝ Կավահանքի թաղը։ Առաջինը ստացել է յուր անունը բերդից, որ շինված է եղել այդտեղ ու որի մեջ հաստատված է եղել գյուղի առաջին, նախնական բնակչությունը, որ հետագայում բազմանալով հետզհետե, ժամանակի ընթացքում, տարածվել է մյուս կողմերը և կազմել մյուս թաղերը։ Սակայն այդտեղից հեռացած և մյուս թաղերում բնակության հաստատած գյուղացիները, քանի որ շեն ու կանգուն է եղել բերդը, իսպառ կտրվախ չեն եղել նրանցից. նրանք ունեցել են և պահպանված են եղել բերդի մեջ մի–մի փոքրիկ խրճիթ, որոնց մեջ պատսպարվելիս են եղել, երբ մի որևէ վտանգ սպառնալիս է եղել գյուղին։ - Երվանդ Շահազիզ

Բշկուլի թաղ

Աշտարակում գաղթականները պահում էին մեծ քանակությամբ այծեր և ոչխարներ։ Նրանց արոտավայր գնալիս վերադառնալուց հետո ամբողջ փողոցները պատվում էին այդ կենդանիների կղանքներով՝ բշկուլներով, որից առաջացել է ծաղրական անվանումը։

Բրդի պահեստի թաղ

Աշտարակի շրջանային սպառողական կոոպերացիայի մթերման գրասենյակի անասնահումքի ընդունման պահեստը գտնվում էր Ղազար Փարպեցու փողոցի ձախ կողմում՝ Գարնանային հիմնարկի դիմաց։ Պահեստում հանձնում էին շրջանի կոլտնտեսություններում և խորհրդային տնտեսություններում արտադրված, ինչպես նաև անհատ քաղաքացիների մոտ եղած անասնապահական բուրդը և կաշեհումքը։ Այն նաև ոչ մեծ շինություն էր։ Նրա հարավային կողմի ազատ տարածությունը անհատական բնակելի տների կառուցապատման տակ դրվեց 1960-ական թվականներից։ Նոր ձևավորվող թաղամասը քաղաքի գլխավոր հատակագծում պաշտոնապես անվանվեց Արագածի, սակայն բնակչության շրջանում պահպանվեց Բրդի պահեստի թաղ անվանումը։

Գաղթականների թաղ

20-րդ դարասկզբում Աշտարակը հիմնականում ամփոփված է եղել Բերդաթաղում, Կարմրավորի, Մարինեի, Ամենափրկիչի և Վերևի թաղերում։ 1915 թվականից հետո Կարմրավորի թաղը աշտարակցիները վերանվանում են Գաղթականների թաղ (Գաղթականների գերեզմանոց), հետագայում նաև Բշկուլի թաղ։

Գաղթականների թաղը կառուցապատված է եղել երկու-երեք փոքր և ծուռումուռ փողոցների վրա։ Բնակարանները հիմնականում եղել են մեկհարկանի։ Ներկայումս ամբողջ թաղամասը համարյա փլատակների է վերածվել։

Այդ թաղում է ծնվել բանաստեղծ Արևշատ Ավագյանը, որի ծնողները գաղթականներ էին։

Բնիկ բնակչության նկարագիր

Երվանդ Շահազիզը իր «Աշտարակի պատմություն» գրքի մեջ նկարագրում է բնիկ աշտարակցուն։ Աշտարակցին ունի իր ուրույն նկարագիրը՝

Նա կենդանի է, շարժուն, աչքաբաց ու ճարպիկ, մի նկարագիր, որ արտահայտվում է նրա շարժումների, նրա արագախոսության, նրա՝ յուր խոսակցությունը հաճախ զվարճալի սրախոսություններով համեմելու սովորության մեջ... - Երվանդ Շահազիզ

Աշտարակցիների մասին գրվածքներ ունի նաև հայտնի հրապարակախոս Գրիգոր Արծրունին, երբ նա հայ ժողովրդին ծանոթանալու նպատկով 1890 թվականին ուղևորություն է կատարել և շրջել Երևանի նահանգի հայկական գյուղերում

Ամբողջ գյուղը բաղկացած է զուտ հայ ազգաբնակությունից, որոնք ոչ թե գաղթականներ են Երևանի նահանգի ուրիշ շատ գյուղերի բնակիչների պես, այլ շատ հին, բնիկ ժողովուրդ են, պարսից ժամանակներից մնացած։ Այդ է պատճառը, որ աշտարակցու տիպն ու բնակչությունը տարբերվում է նահանգի՝ մինչև այժմ իմ տեսած ուրիշ գյուղերի բնակիչների տիպից և բնավորությունից։ Աշտարակցին նման չէ, օրինակ, իմ տեսած հայ գյուղերի, մեծ մասամբ, թեև աշխատասեր. բայց կոշտ ու կոպիտ, գրեթե բթացած, մեքենա դարձած երկրագործ տարրին։ Աշտարակցին ավելի նման է փոքրիկ քաղաքի բնակչին. նա աշխույժ է, ինտելիգենտ է, մեծ մասամբ գրագետ է, ճարպիկ է և, նույնիսկ, խորամանկ։ Նա վերին աստիճանի շատախոս է և, նույնիսկ, պերճախոս և սրամիտ է։ Նույնիսկ աշտարակցու հռչակավոր հայոյանքները շատ սրամիտ են... - Գրիգոր Արծրունի

Կամսարականները Աշտարակում

Ամենահին և ամենամեծ ընտանիքը եղել է Շահ Ազիզ կոչված Կամսարականների գերդաստանը, որը եկել է Շիրակից և վերաբնակվել Աշտարակում։ Շահազիզենց տան ավանդությունը պատմում է Անիից դուրս գալու և վերջապես Աշտարակում վերաբնակվելու պատմությունը։ Այդ գերդաստանի տոհմապետը ասում է, որ եղել է Ներսեհ Կամսարականը, Անին ավերելուց և անմարդաբնակ դառնալուց հետո դուրս է եկել գերդաստանով և բնակվել Մարմարաշեն գյուղում, որից հետո փոխադրվել է Սևանի Գոմաձորը և բնակվել այնտեղ երկար ժամանակ։ Կամսարականի գերդաստանը որոնել է այնպիսի մի բնակավայր, որտեղ անվտանգ է և ամուր։ Որոշ ժամանակ հետո նրանք գաղթել են Գոմաձորը և հաստատվել են Եղվարդ գյուղում։ Թեև Եղվարդը ընդարձակ, արգավանդ հողերով հարուստ էր և բավարարել էր նրանց տնտեսական պահանջներին, բայց չբավարարեց Եղվարդի դաշտային դիրքը՝ քանի որ այն խոցելի էր իր բոլոր 4 կողմերով։ Այդ պատճառով նրանք այդտեղից ընդմիշտ հեռացան և ցանկացան գալ Աշտարակ և բնակվել Քասախի ափին։ Սակայն աշտարակցիները վախեցան, որ նրանք շատ և ուժեղ մարդիկ էին և մտածեցին, որ կարող են տիրել իրենց ամենալավ հողերին և իշխել բոլոր աշտարակցիներին։ Այդ պատճառով բոլոր աշտարակցիները դուրս եկան նրանց դեմ և արգելեցին նրանց, որպեսզի նրանք չմտնեն իրենց գյուղ։ Կամսարականները չցանկանալով ընդհարվել աշտարակցիների հետ, հաստատվեցին Քասախ գետի ձախ ափին։ Սուրբ Սարգիս սարավանդի մոտ նրանք կառուցում են գոմեր, տներ, ջրաղացներ, ճանապարհներ, մատուռներ։ Սուրբ Սարգսի մոտ դեռևս երևում են գերեզմանատներ հասարակ տապանաքարերով, որոնք թուլ չեն տալիս որոշել նրանց գոյատևելու ժամանակաշրջանը։

Սուրբ Սարգսի սարավանդի մոտ Կամսարակաները բնակությունը հաստատելու ժամանակ Մնացականը և Տեր Պետրոսը արդեն վախճանված են եղել և գերդաստանի ներկայացուցիչները եղել են նրանց ժառանգները։

Կամսարականների մասին ավանդույթներ

Մնացականի որդի, Մարգարե և Տեր Պետրոսի որդի Թորոսը դարձան այս տոհմի ներկայացուցիչները։ Գերդաստանի ներկայացուցիչներն ունեին 200-ից ավելի ծառա։ Գերդաստանի մի շարք ներկայացուցիչները տեսնելով որ աշտարակցիները չեն թողնում մտնել գյուղ և պատսպարվել բերդում, իսկ օրեցօր վտանգը սաստկանում էր, ինչպես այդ ժամանակներում պատմությունից հիշատակվում է կարակոյունլու և ակկոյունլու թուրքմենական ցեղերի ընդհանրումները։ Այս հիշյալ գերդաստանի 2 ներկայացուցիչները որոշում են ձեռք բերել քաղաքական դիրք։ Այդ իսկ պատճառով Մարգարը գնում է Թավրիզ և ծառայության անցնում հայտնի թուրքմեն առաջնորդ Ջհան շահի մոտ։ Թորոսը մեկնում է Երևան և ծառայության անցնում հայոց պատմությունից մեզ հայտնի քաղաքական գործիչ Յաղուբ բեկի մոտ։

Ըստ ավանդության, Մարգարը անցնելով ծառայության Ջհան շահի մոտ, նրան ծառայում է ամենայն հավատարմությամբ և անգամ նրան կոչում են շահ Ազիզ (շահի հավատարիմ ծառա)։ Իսկ Թորոսը Յաղուբ բեկի մոտ ծառայում է նույնպես հավատարմությամբ և ստանում Խան ղուլի տիտղոսը (Խանի (Յաղուբ) հավատարիմ ծառա)։ Եվ այդ պատճառով Մարգարի ժառանգները կոչվեցին Շահազիզենք, իսկ Թորոսի ժառանգները կոչվեցին Խանղուլենք։ Այս տոհմերից դուրս եկան հայտնի գործիչներ, ինչպիսիք են՝ Ներսես Ե Աշտարակեցին և այլք։

Աշտարակի հավաքական ազգանուններ

Աշտարակում տոհմերի հավաքական ազգանունները առաջացել են տարբեր հանգամանքներով.

• Երբ հիմք են հանդիսացել պապենական ազգանունները

Ազատյաններ	Ազադենք
Շուխյաններ	Շուխոնք
Սաժումյաններ	Սաժմենք

• Երբ արական անունը դարձել է և՛ հավաքական, և՛ պարզ ազգանվան արմատը.

Արամ	Էրամենք	Արամյաններ
Ղատում	Ղադմենք	Ղադումյաններ
Ղուկաս	Ղուգասոնք	Ղուկասյաններ

• Երբ տոհմի նախնիներից մեկը եղել է նշանավոր արհեստավոր, և այդ արհեստը դարձել է նրանց բնորոշող կարևոր զբաղմունքը՝ պահպանելով տոհմական ազգանունը.

բոնդեր	(Бондарь)	Բոնդերենգ - Բոցինյաններ
Դարբիններ	Դարբնենք	Գեվորգյաններ
Խառատ	Խառադենք	Աբրահամյաններ

• Երբ հավաքական ազգանունը առաջացել է տոհմին միացրած մականունից, պահպանելով տոհմական ազգանունը.

Անձող ուտող	Անձողուտողենք	Իսպիրյաններ
Ծվիգ	Ծվգենք	Ղազախեցյաններ
Շան բուրդ	Շանբրդենք	Սիմոնյաններ

• Երբ ընտանիքում առաջնային, ղեկավար դիրք ունեցողը եղել է կինը՝ պահպանելով տոհմական ազգանունը.

Զեմֆիրա	Զեբեթենք	Բադալյաններ
Կատերինա	Կատնենք	Կարապետյաններ
Վառվառա	Վառոյենք	Թումանյաններ

• Երբ տոհմի պահպանվել է այն տեղանունը, որտեղ եկած են եղել նրանց նախնիները.

Գոլոշտի	Գոլոշենք	Մարած տոհմ է, որոնց ազգանունները անգամ չեն պահպանվել գերեզմանաքարի վրա.
Ղարս	Ղափանցոնք	Շահազիզյաններ
Ղափան	Ղափանցոնք	Ղափանցյաններ

• Երբ հավաքական ազգանունները առաջացել են որևէ իրի, առարկայի և այլնի նմանությամբ, սակայն պահպանվել է տոհական ազգանունը.

Բլուր	Բլրենք	Ղազարյաններ
Ծղանա (առնանդամ)	Ծղանա ենք	Բրյաններ
Մաթի շերեփ	Մաթիշերեփենք	Անթանյաններ

• Երբ պաշտոնը դարձել է տոհմի ազգանունը՝ պահպանելով տոհմական ազգանունները.

Բուղալտեր	Բուղալտրենք	Մովսիսյաններ
Քյոխվա	Քյոխվենք	Գրիգորյաններ

Օդ և կլիմայական պայմաններ

Աշտարակը գտնվում է նախալեռնային կոչված գոտում։ Ծովի մակարդակից հարավային մասում բարձր է 1100-1400 մ, հյուսիսային մասում՝ 700-1200 մ։ Տարվա միջին ջերմաստիճանը հարավային մասում հավասար է 9,5 °C, հյուսիսային մասում՝ 8-10 °C: Ամենատաք ամիսները հուլիս և օգոստոսն են։ Այդ ամիսներին ջերմաստիճանը հավասար է 23-26 °C: Աշնան սկիզբը շատ տաք է լինում։ Սեպտեմբերի միջին ջերմաստիճանը հավասար է 19,2 °C: Աշտարակում բարձ ջերմաստիճանը միջինում հասնում է 22 °C, իսկ ցածր ջերմաստիճանը միջինում հավասար է 1 °C:

Աշտարակի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Միջին բարձր °C (°F)	0.8 (33.4)	3.0 (37.4)	9.4 (48.9)	16.6 (61.9)	22.0 (71.6)	26.3 (79.3)	30.4 (86.7)	30.0 (86)	26.1 (79)	18.8 (65.8)	10.9 (51.6)	3.8 (38.8)	16.51 (61.7)
Միջին օրական °C (°F)	−3.8 (25.2)	−1.9 (28.6)	4.0 (39.2)	10.4 (50.7)	15.4 (59.7)	19.2 (66.6)	23.0 (73.4)	22.7 (72.9)	18.4 (65.1)	11.9 (53.4)	5.4 (41.7)	−0.5 (31.1)	10.35 (50.63)
Միջին ցածր °C (°F)	−8.3 (17.1)	−6.7 (19.9)	−1.4 (29.5)	4.3 (39.7)	8.8 (47.8)	12.2 (54)	15.7 (60.3)	15.6 (60.1)	10.7 (51.3)	5.1 (41.2)	0.0 (32)	−4.8 (23.4)	4.27 (39.69)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	19 (0.75)	23 (0.91)	28 (1.1)	42 (1.65)	62 (2.44)	41 (1.61)	24 (0.94)	18 (0.71)	18 (0.71)	32 (1.26)	26 (1.02)	19 (0.75)	352 (13.85)
աղբյուր: {{{աղբյուր 1}}}

Տնտեսություն

Արդյունաբերությունը Աշտարակի տնտեսության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում։ Այստեղ կան տարբեր ճյուղերի ձեռնարկություններ։ Աշտարակում է գործում «Միկրոմ» ձեռնարկությունը, որը զբաղվում է փորձասարքերի, շինարարական սալիկների, արբանյակային ալեհավաքների, գունանյութի և ներկերի, արտադրությամբ։ Ունի պոլիգրաֆիական գործարան, որը զբաղվում է տպագրական իրերի արտադրությամբ, ինչպես նաև պոլիէթիլենային տարաների արտադրությամբ։ Աշտարակում զարգացած է նաև սննդի արդյունաբերությունը։ Այստեղ կան խաղողի վերամշակման և գինու հումքի ստացման կետեր։ Հնուց Աշտարակը հայտնի է անուշահամ գինիների և չոր մրգերի պատրաստմամբ։

Գյուղատնտեսություն

Գյուղատնտեսությունը նույնպես զարգացած է։ Հատկապես զարգացած են՝ պտղաբուծությունը և խաղողագործությունը։ Հողահանդակները հիմնականում ոռոգվում են Քասախի ջրերով։ Պահուստային հողերում բազմամյա արոտավայրերը կազմում են 433 հա, տնկարկները 58 հա։ Մշակում են նաև հացահատիկային, բանջարաբոստանային կուլտուրաներ։ Զբաղվում են խոշոր եղջերավոր անասնապահությամբ, թռչնաբուծությամբ։ Ունի ձվի և թռչնի մսի արտադրություն։ Համայնքում առաջնային են համարվում աշխատանքային ռեսուրսների լիարժեք օգտագործումը, խմելու և ոռոգման ջրի ջրագծերի վերանորոգումը, փողոցային լուսավորության խնդիրը, քաղաքի գազաֆիկացումը։

Սպորտ

1999 թվականին ձևավորվեց Միկա ֆուտբոլային ակումբը, ի հաշիվ Քասախ Աշտարակի և Միկայի միաձուլման։ Ակումբն ընտրեց իր լոգոն, կարգախոսը և 2000 թվականից սկսվեց նրա կարիերան։ Ակումբը 2007 թվականին տեղափոխվեց Երևան։ Քաղաքում է գործում Քասախի մարզիկ մարզադաշտը։ Այն կարող է հյուրընկալել մինչև 3500 մարդ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Աշտարակի Սպիտակավոր եկեղեցի

Աշտարակում կան 5 հայկական եկեղեցիներ՝ Սուրբ Մարինե (1281 թ.), Սուրբ Սարգիս եկեղեցի (13-րդ դար), Ծիրանավոր (5-րդ դար), Սուրբ Աստվածածին՝ Կարմրավոր (7-րդ դար) և Սպիտակավոր(13-րդ դար)։

Հին կառույցներից է նաև 1664 թվականի Քասաղի եռակամար, քարակերտ կամուրջը, կառուցված ծիրանագույն տուֆից։

Աշտարակը Հայոց պատմության մեջ հիշվում է 9-րդ դարի վերջից։ Աշտարակը ձգված է Քասախ գետի ափին։ Աշտարակը բաժանված է հինգ թաղի՝ Բերդզթաղ, Վերին Թաղ, Ամենափրկիչ թաղ, Կարմրավորի Թաղ և Կավահանքի Թաղ։ Բերդը 3 կողմից շրջապատված է բարձր, հաստատուն պարիսպներով։ Բերդը ձորի վրա ունեցել է մի եկեղեցի, հյուսիսայինը՝ Ծիրանավոր կոչված Սբ. Աստվածածին մեծ եկեղեցին և հարավայինը՝ Սպիտակավոր կոչված Սբ. Աստվածածին փոքր եկեղեցին, որոնց ավերակները մնում են մինչև այսօր։ Բերդի այդ պարիսպները մինչև 1864 թիվը կանգուն են եղել, այդ ժամանակներից ի վեր գյուղացիները քանդել են այդ տեղը և այդ վայրում կառուցել են բնակարաններ, որտեղ անգամ այսօր գոյություն ունեն նրանց հետքերը։ Այդ ժամանակ գյուղի ամենամեծ եկեղեցին եղել է Ծիրանավորը և ժամասացությունները կատարվում էին միայն Ծիրանավորում, քանի որ մյուս եկեղեցիները փոքր էին։

ՌՃԾ-1701 հուշարձանը կանգուն է եղել մինչև 1815 թիվը, մինչև այն ժամանակ, երբ քանդվել են տանիքները, վերին խցերը, սեղանները, կամարներն ու սյունազարդ խոշոր մասերը և ճեղքվել վերից վար արևելյան պատը։ Արժանի են ուշադրության, բացի կամարների ու սյուների մնացորդներից, արևմտյան լուսամուտը և մի քանդակազարդ, սիրուն խաչքար, որ կիսականգուն՝ աչքի է ընկնում սեղանի բեկորների մեջ։ Քարե միակտուր դուռը այլևս չկա, դա հանված է և տեղը մի փայտե դուռ է։

Սպիտակավոր Սբ. Աստվածածինը մի փոքրիկ, սիրուն եկեղեցի է, կառուցված է կարմրագույն, սրբատաշ քարերից։ Այս եկեղեցու պատերն ու սեղանն ամբողջովին կանգուն են, խոնարհված է միայն տանիքը։ Դա գտնվում է քարափի վրա, ունի 2 դուռ՝ ձորի և արևմտյան կողմերից։ Առաջին դուռը դուրս է գալիս քարափի վրա, իսկ երկրորդը համարվում է գլխավոր մուտք։

Աշտարակի բերդ

Հայաստանի հայտնի հուշարձաններից է Աշտարակի բերդը։ Բերդի դիրքը հարմար է պաշտպանություն իրականացնելու համար։ Այս իսկ պատճառով երբ Կամսարական տոհմի ներկայացուցինչները եկան Աշտարակ, նրանք ամեն գործողություն կիրառում էին որպեսզի տիրանային բերդին։ Սրա կառուցման ժամանակը անհայտ է, քանի որ նրան կից հայտնաբերվել մինչև Ուրարտական ժամանակները։

Աշտարակ գյուղն արևելքից դեպի արևմուտք երկարաձգված լինելով, գետի քարափի վերայ շատ վաղ ժամանակում եղել է, ինչպես տեսնում է, մի փոքրիկ ամրոց՝ որի պարիսպը կիսավեր էր, և չորս տեղ կոփախոյ քարով շինած բուրգեր ուներ, իսկ հյուսիսային կողմից՝ Ծիրանավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին - - Ս.Բզնունի

Բերդը բռնած է եղել համեմատաբար մի ոչ շատ մեծ տարածություն ձորի ամենաբարձր, սպառաժոտ քարաբաշին. նա երեք կողմից շրջապատված է եղել բարձր հաստատուն պարիսպներով, որոնցից արևմտյան կողմինը բարձրագույն է և ամենաերկարն է եղել, քարուկրով շինված և չորս տեղ կեփածո քարից կառուցված բուրգերով ամրացված։ Արևելյան կողմը պարիսպ չի ունեցել, որովհետև այդ կողմից անդնդախոր ձոր լինելով՝ բնականապես անմատչելի է եղել, և գյուղացիների տների պատշգամբները կախմած է եղել ուղղակի ձորի վրա։ Բերդը, որ երկարավուն քառանկյունու ձև է ունեցել, յուև հյուսիսային և հարավային անկյուններում, ձորաբաշի վրա, ունեցել է մի–մի եկեղեցի. հյուսիսայինը Ծիրանավոր կոչված Սուրբ Աստվածածին մեծ եկեղեցին, և հարավայինը Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածին փոքր եկեղեցին, որոնց ավերակները մնում են մինչ այսօր։ Բերդի այդ պարիսպները մինչև 1864 թիվը, թեև կիսավեր, բայց կանգուն են պարիսպները եղել. այդ թվից թաղի գյուղացիք սկսել են քանդել և տեղը, դրանց հիմքերի ուղղությամբ բնակարաններ շինել, բնակարաններ, որոնց մեջ մինչև այսօր էլ կարելի է մշմարել նրանց հետքերը։ - - Երվանդ Շահազիզ

1864 ժողովրդից մի քանիսը, հետզհետե ամրոցի արևմտյան պատն ու բուրգերը քանդելով, բոլորովին անհետացրին ամրոցի հին դրությունը և իրենց համար տներ շինեցին - ֊ Սարգիս Բզնունի

Այսօր բերդի տեղում մնացել է փոքրիկ բլրակի նման մի ավերակակույտ։ Նրա վրա ու շրջակայքում կառուցել են բազմաթիվ անհատական բնակարաններ։ Բնակիչներից շատերը, ավերակի վրա ծառատնկման նպատակով կատարած հողային աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերել են 2,5 մետր երկարությամբ, 50 սմ բարձրությամբ և 35 սմ լայնությամբ ուղղանկյուն զուգահեռանիստի տեսքով սրբատաշ քարե մի սյուն, որի յուրաքանչյուր անկյունի երկու կողմերի երկարությամբ իջնում է մեկական փոս - գիծ, իսկ գլխի մասում առկա է 12 սմ լայնություն, երկարություն և 15 սմ խորություն ունեցող մեկ խոռոչ՝ հավանաբար նրա վրա կանգնող նմանատիպ քարի կամ խաչքարի ելունը հագնելու համար։ Այս քարե սյան վերաբերյալ Ս.Սաղումյանը գրում է.

Առանձնապես հիշարժան է Ծիրանավորից 100 մետր հարավ, նորերս հողի տակից հանված երկու մետրանոց կոթողը առանց ավարտվող թևավոր խաչի։ Վերջինիս նիստերը թեև հողմնահարված են, սակայն կողերից մեկին ծայրեծայր նիստվում է գալրուն խաղողաորթը, մյուսին՝ մարդու հարթաքանդակ։ - - Ս. Սաղումյան

Բերդից պահպանվել է միայն պարսպից մի փոքրիկ հատված։ Ս. Սաղումյանը հաղորդում էր.

Զատ այսու, այժմ էլ Ծիրանավորի հարավային կողմի խառնիխուռն շինվածքների ու ավերակների ծերպերու, երկրի ընդերքը քերող ծանծաղ գետի պես, տեղ-տեղ ցուցահանվում են քանիցս վերաշինված հզոր պարիսպների ու կիսաշրջան աշտարակների մնացորդները։ - - Ս. Սաղումյան

Դատելով կցակառույցների սողանքներից երևացող պատերից՝ պետք է որ, մ.թ.ա 18-րդ դարում վերաբերի նաև Աշտարակի բերդը։ Այն, հավանաբար, վերաշինվել է հելլենիստական դարաշրջանում, սակայն քանդվել է հռոմեացիների կողմից։ Արքունական սույն տիրույթն ու զորակայանը վերստին նորոգվել է Արշակունիների օրոք, որը կրկին քանդվեց այս անգամ մարզպանական շրջանում։ Վերաշինում են Բագրատունիները 9-10 դարերում։ Ու թեև 11 դարում թուրք-սելջուկները գրավում են այն, սակայն այս անգամ էլ ամրոցը վերակառուցում են Զաքարյանները 12-րդ դարի վերջում՝ այն հենակետ դարձնելով նույն սելջուկների դեմ ձեռնարկված ռազմական մարտերում։ - - Ս. Սաղումյան

Առվի թումբ

Աշտարակում շատ առուներ կան ու նրանցից շատերի երկայնքով թմբեր են գցված, բայց ոչ մի թումբ, որպես տեղանուն չի հիշատակվում, բացի Մայր առվի թմբից։ Երբ ասվում է Առվի թումբ, առանց ավելորդ բացատրության, միանշնական հասկացվում է, որ խոսքը վերաբերվում է Մայր առվի ձախ եզրի թմբին։ Աջ կողմում լեռնալանջն է։ Առվի թումբն սկսվում է Մուղնու տակից՝ Առվի բանդից և վերջանում է Պռոշյան փողոցի հետ հատվելիս, ունի 3 կմ երկարություն։ Թեպետ շատ տեղերում ունի կես մետր լայնություն և անցնում է ձորի ուղղահայց զառիթափով, այնուամենայնիվ ծառայում է որպես Առվի բանդ և Էրերի տակի ձոր տանող ոտքի կարճ ճանապարհ։ Առվի թումբը ինչքան մոտենում է Աշտարակին, այնքան խորանում է գետի հունը և նրա վրայով անցնելն ավելի զարհուրելի է դառնում։

Ի՞նչ զարմանք, եթե մեր առվի սկզբին առնելու տեղից մինչև Աշտարակ մտնելը հազար անգամ մարդ մահն յուր աչքի առաջին կտեսնի, եթե նա կկարծի, թե յուր ոտքի տակի մի թիզ լայնությամբ հարյուրավոր գազերից թումբը այս րոպեիս, ուր որ է կփլչի, ու թե յուր մեծ կտորն ականջը կթողա... - Երվանդ Շահազիզ

Գաբրելենց տուն

Սա Աշտարակի ամենից հին տներից մեկն է, գտնվում է ներկայիս Աշտարակ քաղաքի հրապարակում։ Այս տունը հաճախ կոչվել է նաև Վարդազարովների տուն։ Մինչ խորհրդային իշխանությունների հաստատվելը Հայաստանում այս տունը շարունակում էր պատկանել Գաբրիել Վարդազարյանի ընտանիքին, սակայն խորհրդային կարգերի հաստատվելուց հետո, այստեղ է տեղակայվում Աշտարակի գործկոմը։ Բազմաթիվ ավանդություններ են պահպանվել կապված Գաբրիել աղայի հետ։

Մուխսոնց տուն

Աշտարակի հրապարակում պահպանվել է ևս մեկ նմանատիպ շինություն դա Մուխսոնց տունն է։ Այն կառուցել է Շահազիզյան Օնես (Հովհաննես) աղան Կամսարական ազնվական տոհմի շառավիղներից է։ Նա գյուղի հարուստներից մեկն է եղել։ Նրա ունեցվածքը գյուղացիները անսահման են համարել։ Նա երկաթգծի վագոններով գինի և օղի է արտահանել Ռուսաստան և այնտեղից ներկրել արդյունաբերական ապրանքներ։

Թազա կամուրջ

Կոչվում է նաև նոր կամուրջ։ 1956 թվականին Աշտարակում շահագործման է հանձնվում նոր կամուրջը, որը տեղացիները անվանում են թազա («թազա» Աշտարակի բարբառով կոչվում է նոր)։ Կամուրջը միմյանց է կապում Քասախ գետի 30 մետր խորություն ունեցող կիիճի երկու ափերը։ Ճարտարապետը Ա. Մոմիջանյանն է։ Թազա կամրջի կառուցումը հսկայական նշանակություն է ունեցել և Հայաստանի և Աշտարակի զարգացման և սոցիալտնտեսական պայմանների բարելավման համար։ Քանի որ մինչ այս կամրջի կառուցումը օգտագործվել է 17-րդ դարում կառուցված Ձորի կամուրջը, որը բավականաչափ լայն չէր երթևեկության համար։

«Ծակ քար» խաչքար

Խաչքարը կանգնած է Աշտարակի Հասարակաց կոչվող գերեզմանոցի արևմտյան եզրին։ «Այդ բոլորի մեջ, սակայն, յուր բարձրությամբ, զարդաքանդակների նրբությամբ և հնությամբ առանձնապես աչքի է ընկնում մի խաչքար, որ յուր պատվանդանի պես սկիհ դնելու համար մի քառակուսի փորվածք ունենալու պատճառով կոչվում է «Ծակ քար». դրա վրա փորագրված արձանագրություններից երևում է, որ Տեր Թումաս քահանան դրել է այդ խաչքարը պարոն Սադունի և դրա զավակների արևշատության համար 1268 թվականին»։ Ս. Սաղումյանը խաչքարն անվանում է «Ծակ Խաչ», մի բան որ կնշանակի խաչ որի վրա առկա է որևէ տեսքի, ձևի անցք՝ ծակ։ Մինչդեռ իրականում ոչ թե խաչն է ծակված, այլ նրա պատվանդանի քարի մեջ կա զուգահեռանիստի տեսքով մի խոռոչ՝ «սկիհ դնելու համար», որի պատճառով ժողովուրդն այն անվանում է ««Ծակ քար»» խաչքար։ Այսպես են հիշում նաև Ե.Շահազիզը, Գ. Հովսեփյանը և մյուսները։

Սուրբ Մարինեի բլուր

Փոքրիկ բլրակ, որի վրա կառուցվել է սուրբ Մարինե եկեղեցին, որից առաջացել է տեղանունը։ «Սուրբ Մարինեի բարձրությունը կամ բլուրը, որ այդպես է կոչվել յուր վերաշինված Սուրբ Մարինե եկեղեցուց»։

Աշտարակի առաջին շուկան

Առաջներում գյուղական վայրերում, ավելի վաղ առաջացել է մանուֆակտուրային և որոշ սննդամթերքների (շաքար, կոնֆետեղեն, թեյ և այլն) խանութներ ունենալու անհրաժեշտությունը, քան գյուղատնտեսական մթերքների շուկաներինը։ Դրսից գյուղ են բերել միայն այնպիսի մթերքներ, որպիսիք նման վայրերում չեն արտադրվել, որոնք էլ վաճառել են գյուղերի կենտրոններում։ Աշտարակը մինչև 20-րդ դարի սկիզբը ունեցել է արդյունաբերական ապրանքների բազմաթիվ խանութներ. իսկ գյուղմթերքների շուկա չի ունեցել։ Նմանատիպ ապրանքները քաղաք են ներմուծվել՝ Էջմիածնից, Մասիսից և այլ քաղաքներից։ 1906 թվականին Ազատյան Կարապետը (Ազատենց Կարո) ստեղծում է Աշտարակի կանոնավոր առաջին շուկան՝ վաճառասեղաններով, փոքրիկ կրպակներով։ Շուկան գտնվել է ներկայիս Խաչատուր Աբովյան և Ներսես Աշտարակեցու փողոցների հատման խաչմերուկի հարավարևելյան կողմում։ Խորհրդային կարգերի օրոք շուկա քանդվում է և տեղափոխվում ներկայիս Ներսես Աշտարակեցու անվան հրապարակի հարավայի ճակատի երեք հարկանի շենքի նախկին տեղը։

Սուրբ Մարինե եկեղեցի

Սուրբ Մարինե եկեղեցի, Աշտարակ

Սուրբ Մարինեն գտնվում է Արագածոտնի մարզի Աշտարակ քաղաքի հյուսիս-արևելքում և կառուցվել է 1281 թվականին։ Սուրբ Մարինե թաղը ստացել է իր անունը գյուղի բարձր կողմը գտնվելու պատճառով և կառուցված Սբ. Մարինե եկեղեցուց։ Մարինեն մի փոքրիկ, սիրուն եկեղեցի է։ Նրա վեր բարձրացող կամարները հիշեցնում են գոթական ճարտարապետական ոճը։ Հնում աբեղաների վանք է եղել, ունեցել է հյուրատուն, իսկ հետո վերածվել է ծխական եկեղեցու։ Իսկ հետո ծխականները փոխվել են առաջ՝ Ծիրանավոր, իսկ հետո՝ Ամենափրկիչ։ 1839 թվականին գյուղացիները սկսեցին վերականգնել եկեղեցին։ Այս եկեղեցին հնում ունեցել է ձեռագիր մատյաններ, որոնցից այժմ մնացել է մի քանի հատ։ Դրանք 5 հատ են և գրված են թղթի վրա, 3-ը բոլորագիր, 2-ը շղագիր, 1-ը 1441 թվին, մյուսը՝ 1491 թվականին, իսկ մյուսն էլ 1504-ին։ Որից հետո 1905 թվականին քանդել են եկեղեցին հիմնել նորը և թողել կիսատ։ Բայց 1999 թվականին սկսում են շարունակել կիսատ մնացած գործը։

Աշտարակի Սուրբ Մարինե եկեղեցի

Այս եկեղեցու բակում կան շատ հին գերեզմանոցներ։ Բակի գերեզմանոցում գտնվում է քաղաքական գործիչ Խեչանի գերեզմանը։ Հնում եղել են շատ խաչքարեր, բայց մինչև այսօր պահպանվել են դրանցից մի քանիսը։

Եկեղեցին տուժել է 1827 և 1840 թվականներին երկրաշարժից, ստացել է փլվածքներ, վտանգավոր ճեղքեր ու մասամբ կարկատվել - Ս. Սաղումյան «Աշտարակ» էջ 113

Եկեղեցու հրավարևելյան կողմում կա մի թմբուկ, որը շարված է անտաշ քարերով, թե ովքեր և երբ են քանդել այն վերանորոգելու համար մնում է անհայտ։ Այս եկեղեցին ունեցել է ծխական դպրոց, որը գործել է մինչև 1930-ական թվականները։ Մի քանի խաչքարերից կանգուն են մնացել միայն մեկը։ Զանգակատունը կառուցել է Փարվանենց Գևորգը 1839 թվականին։

Մարինե եկեղեցին գործող եկեղեցի է, քրիստոնյա հավատացիալների կենտրոն, հոգևոր հովիվն է՝ կիրթ, բանիմաց Տեր Մկրտիչ քահանա Երանյանը։

Աշտարակի Սուրբ Սարգիս եկեղեցի

Սուրբ Սարգիս

Գտնվում է Քասախ գետի ձախ ափին։ Անիից տեզահանված Կամսարական տոհմի մի մեծ խումբ, որոնք 1319 թվականին երկրաշարժի և քաղաքական դրդապատճառների հետևանքով դեգերելով Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում, գալիս և հանգրվան են գտնում Քասախ գետի ձախ ափին՝ ձորի կամրջի սարավանդում։

Այդտեղ նրանք շինում են գոմեր՝ բազմաթիվ անասուններ համար, տներ՝ իրենց բնակության համար, ջրաղաց Քասախի ձորում՝ իրենց ցորենն աղալու համար, մի նեղ, բայց հարմար ճանապարհ՝ ձոր իջնելու և ջուր բերելու համար, մի մատուռ՝ իրենց առօրյա իրենց աղոթքն անելու և կրոնական ծեսերը կատարելու համար, որը անվանում են Ս. Սարգիս՝ իրենց ծխատեր և տանու քահանա Տեր Սարգիս անունով - Երվանդ Շահազիզ, «Աշտարակի պատմությունը»

Սուրբ Սարգիս մատուռը տարիների ընթացքում ավերվում է։

Այդ ավերակից մինչև վերջին տարիները պահպանվելէր սեղանն յուր կամարով։ Առաջին անգամ մաքրել էր տվել այդ ավերակը գյուղի Տեր Սարգիս Քահանա Բզնունին, կամենալով վերանորոգել այն, բայց հոգևոր իշխանությունից թույլտվություն չէր ստացել։ 1971 թվականին գյուղացի մահտեսի Մնացական Ղալաչյանը վերադարձաց լինելով Երուսաղեմից, որտեղ, յուր ասելով, «Երազում քեռի Սուրբ Սարգիսը պատվիրոել էր նրան՝ վերանորոգել իրեն անվան նվիրված Աշտարակի մատուռը։ », քանդել է հնության այդ վերջին մնացորդը՝ սեղանը, սրբատաշ քարից շինված, սիրուն կամարով, և նրա հիմքի վրա շինել է ներկա հասարակ, փայտածածկ, գյուղական տնակը։ - Երվանդ Շահազիզ «Աշտարակի պատմությունը»

1917 թվականին ավերվում է Սուրբ Սարգիսը և նրա չափերը ընդմիշտ մոռացվում է։ Ալեքսան Մաթևոսի Կիրակոսյանը, ով՝ հուշարձանների պահպանության և վերականգնման գլխավոր վարչության պետն է, ունի հարուստ կենսագրություն, հայրենասեր մարդ է գալիս է Աշտարակ, որպեսզի ուսումնասիրի այս եկեղեցու վերականգնման աշխատանքները։ Ուսումնասիրելուց հետո սկսում է վերանորոգել։

Միակ խորհրդային եկեղեցին, որ կառուցվել է դա՝ Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է։

Սուրբ Սարգսի սարավանդ

Քասախի ձախ ափից դուրս ցցված հրվանդանը անվանվում է Ձորի կարմնջ, որը փոքրիկ սարահարթ է և որտեղ կառուցված է Սուրբ Սարգիսը։ Այդ սարավանդի վրա կան հին բնակավայրեր։ 1950-ական թվականներից այս սարավանդի վրա կառուցվել են Աշտարակի Ստեփան Շահումյանի կոլտնտեսության անասնագոմերը և կալատեղը, որոնք այժմ վերակառուցվում են։

Աշտարակի Սպիտակավոր եկեղեցի

Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածին

Սպիտակավորը կառուցվել է 13-րդ դարի սկզբին։ Ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև խորանով և ցածր բեմով։ Ունեցել է գնբեթավոր հորինվածք։ Ունի 2 մուտք՝ արևմտյան և հարավային։ Եկեղեցին կառուցված է դեղնածիրանավուն սրբատաշ տուֆից։ Եկեղեցին վերանորոգվել է Մկրտիչի կողմից 14-րդ դարում՝ ըստ արևմտյան որմի վրա պահպանված արձանագրություններից։ Երկրաշարժի պատճառով կործանվել է 1679 թվականին, այժմ ավերակ վիճակում է։

Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածինը մի փոքր և սիրուն եկեղեցի է՝ շինված կարմրագույն, սրբատաշ քարից. դրա պատերն ու սեղանն ամբողջովին կանգուն են, խոնարհված է միայն տանիքը։ Դա գտնվում է ուղիղ ձորաբաշի քարափի վրա դուռ՝ ձորի և արևմտյան կողմից։ Առաջինը դուրս է գալիս ուղակի քարափի վրա և պետք է զարմանալ, թե ինչպես են ելումուտ արել այդ դռնից ժամավորները, քանի որ բաժանվում է գլխապտույտ, անդնդախոր ձորից մի անցուդարձի նեղ շառավիղով միայն. երկրորդը գլխավոր մուտքն է։ Դրա երկու կողմն էլ երևում են արձանագրության հետքեր, բայց դրանք այնքան եղծված են, որ անվերծանելի են դարձել, ուստի և չի կարելի ճշտությամբ իմանալ ոչ դրա շինության ժամանակը, ոչ էլ շինողի անունը։ Հնագետների կարծիքով այդ հուշարձանը ԺԳ դարու գործ է - Երվանդ Շահազիզ, «Աշտարակի պատմությունը»

Սպիտակավորի Սառցատուն

Սպիտակավոր եկեղեցու հարևանությամբ ապրող բնիկ աշտարակցի Ռազմիկ Սիմոնյանի պատմածը։

Սպիտակավոր եկեղեցու տակի ժայռերի մեջ կան երկու մեծ քարանձավներ, որոնք իրար հետ ունեն հաղորդակցման մուտքեր։ Այնտեղ կտեղավորվի մինչև 200 ոչխար։ Ես լավ հիշում եմ՝ իմ մանկության տարիներին զովացուցիչ ըմպելիք պատրաստող վարպես Նալբանդենց Արտաշը ձմռանն էշի սայլակով սառից(սառույց) էր բերում լցնում քարանձավները, հետո ամբողջ ամառը հանում, տանում էր օգտագործում։ Հիմա եկեղեցու ներքևի լանջի այգու տերը փակել է քարանձավի մուտքը, բայց շատ հանգիստ կարելի է բաց անել։

Աշտարակի Ծիրանավոր եկեղեցի

Ծիրանավոր

Եկեղեցի Աշտարակում, որը գտնվում է Բերդաթաղ կոչվող բնակատեղում։ Բազիլիկ եռանավ տիպի եկեղեցի է, կառուցվել է 5-6-րդ դարերում։ Արտաքին չափերն են՝ 21 մ երկարություն և 11 մ լայնություն, 8-13 մ բարձրություն։ Ծիրանավոր Սուրբ Աստվածածինը կառուցված է սև գույն ունեցող քարատեսակից, նրանից 150-300 մ հեռավորության վրա գտնվող Կարմրավորը̀ գորշ, իսկ Սպիտակավորը̀ կարմիր քարերով։

Եկեղեցին եղել է հեթանոսական մեհյան, ջրի, երկնային տարերքի, վիշապների պաշտամունքի վայր։ Հայաստանում երբ քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակվեց, դրանից հետո մեհյանը վերափոխվեց եկեղեցու, իսկ հետո վերակառուցվեց 5 -րդ դարին։

12-րդ դարի 90-ական թվականներին, սելջուկ-թուրքերի դեմ պայքարի տարիներին Զաքարյաններն ավելացրել են եկեղեցու հյուսիսային և հարավային կրկնապատերը։ Վերջին վերակառուցումը կատարվել է 18-րդ դարում։ 1990-ական թվականներին կատարվել են պարսպապատների մասնակի մաքրման աշխատանքներ

Աշտարակի Կարմրավոր եկեղեցի

Կարմրավոր

Կարմրավորը, կամ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, 7-րդ դարում կառուցված եկեղեցի է, որը գտնվում է Արագածոտնի մարզի Աշտարակ քաղաքում, կառուցել են Գրիգոր և Մանաս քահանաները : Կարմրավորի շուրջը կան շատ հետաքրքիր խաչքարեր, որոնցից առավել հայտնի է Ծակ-Քարը, Այնտեղ մինչ օրս պահվում են ուշադրությանը արժանի երկու հնություններ̀ դրանցից առաջինը մի հնդկական նկարազարդ վարագույր է, որը բերվել էր 1798-99 թթ. Կալկաթայից, իսկ մյուսը՝ Շուխոնց ավետարանը, որը 1873 թվականին նվիրաբերել է աշտարակցի Շուխյանց ընտանիքը։ Կարմրավորը Հայաստանում միակ եկեղեցին է, որի կարմիր կղմինդրե տանիքը մինչ օրս պահպանվել է։ Եկեղեցու դուռը պատրաստել է ազգային վարպետ Սարգիս Պողոսյանը 1983 թվականին։

Անվան ծագումնաբանություն

Ըստ ավանդության, Աշտարակում ապրող երեք քույրերը սիրահարվում են Սարգիս անունով մի երիտասարդի։ Ավագ երկու քույրերը որոշում են իրենց զոհաբերել՝ կրտսերին երջանկություն պարգևելու համար և ծիրանագույն ու կարմիր զգեստ հագնելով իրենց նետում են ձորից։ Այս լուրն իմանալով, փոքր քույրը սպիտակ զգեստ է հագնում և նա նույնպես իրեն ձորն է նետում, իսկ Սարգիսը դառնում է ճգնավոր։ Հետագայում ձորի եզրին երեք եկեղեցիներ են հայտնվում՝ Կարմրավորը, Ծիրանավորը և Սպիտակավորը։

Աշտարակի կամուրջներ

Աշտարակի կամուրջ

Աշտարակի կամուրջը Քասախ գետի կիրճի վրայով

Աշտարակի կամուրջ Քասախ գետի կիրճի վրայով

Կամրջի առաջին հերթը շահագործման է հանձնվել 1994 թ.-ին, իսկ երկրորդը` 2003 թ.-ին։ Կամրջի երկարությունը 368 մ է, լայնությունը` 26 մ.: Կամրջի բարձրությունը Քասախ գետի մակարդակից 58 մ է։

Աշտարակում Քասախ գետի և Մայր առվի վրա կան բազմաթիվ կամուրջներ, սակայն իր մեծությամբ և գեղեցկությամբ առանձնանում է Աշտարակի ձորի վրայի կամուրջը։ Այս կամուրջը լինելով ամենամեծը և նշանավորը անվանվել է ձորի կամուրջ։ Քասախի կամուրջը մի հին, երեք աչքանի կոփածո քարից կառուցված շինություն է, որ կապում է գետի երկու ափերը միմյանց հետ և որի վրայից անցնում է խճուղին դեպի Երևան և դեպի Ապարան։ Դա Աշտարակի հնագույուն կամուրջը չէ, հնագույնի տեղն այժմ էլ երևում է դրա կողքին։ Թե երբ է շինված այդ կամուրջը և ում ձեռքով է կառուցված մինչև այժմ էլ անհայտ է, որովհետև կամարների մեջ գտնվող արձանագրությունը եղծված է։ Կամուրջը վերականգնել է Երևանցի Մոծակենց Գրիգորը։ Հնարավոր է բարերարը ծնված լինի Երևանում և ապրելիս եղած լինի Քանաքեռում կամ հակառակը։

Հնագույն կամուրջների մնացորդներ

1664 թվականին Քասախ գետի վրա կառուցված եռակամար կամրջի հարավային կողմի հարևանությամբ՝ գետի ձախ ափին են գտնվում տարբեր դարերում, տարբեր քարատեսակներով կառուցված, իրար կիպ կպած, երեք հնագույն կամուրջների մնացորդները։ Նրանցից մեկը կառուցված է կարմրավուն սրբատաշ քարերով, երկրորդը՝ նույն գույնի, սակայն անտաշ քարերով, իսկ երրորդից պահպանվել են միայն հիմքի բազալտե քարերը։ Յուրաքանչյուրի լայնությունը երեք մետր է։ Զարմանալի է, որ մինչև օրս բոլոր հնագետները դրանք դիտել են, որպես մեկ ամբողջական կառույցի մնացորդ։ «Իսկ կամուրջն,-ասում է նա (Առաքել Վարդապետ Դավրիժեցին-Ս.Տ.Ս)-որ է ի վերայ Քասախ գետոյն, ի մեջ խորագույն ձորոյն, որ մերձ է ի գիւղն Աշտարակ, որ էր մեծակն և բարձրաշեն, կրով և գործուն քարիվ շինեալ, սա հնացեալ էր և խախտեալ և ական կէսն ևս փլուզեալ. Բայց կարի հարկավոր էր, քանզի բազում գավառաց և բազում ճանապարհաց անցուրդը»։

Սուրբ Կիրակի

Եկեղեցի է, որը գտնվում է Աշտարակում։ Այս եկեղեցու անվանումը կապված է Քրիստոսի հարության հետ։

Շաբաթվա առաջին օրն է, հին միաշաբաթը, որը Քրիստոսի հարությանը նվիրվելով, Կիրակի կամ Տերունի անունը ստացավ և ամբողջ քրիստոնեության համար հրամայված հանգստյան և աստվածային պաշտամունքին նվիրված օր եղավ - Մաղաքիա արք. Օրմանյան, Ծիսական բառարան

Եկեղեցու կառուցման տարեթվի, ձևի և ծավալային չափերի մասին, միայն

Արևելահայ հայագետներից ու հնախոս պատմիչներից Հովհաննես Շահխաթունյանց առաջինն է, որ շուրջ 1840 թվականին հավաստապատում գրչով նկարագրել է Աշտարակը, միաժամանակ գրի առնելով գյուղի տարածքում փռված հուշարձանների մասին եղած ավանդական զրույցներից բեկորներ և վերծանելով վիմագիր հիշատակարաններից կարևորները - Երվանդ Շահազիզ «Աշտարակի պատմությունը»

Գոյ մյուս ևս տեղի ավերեալ եկեղցվոյ ի հարավային եզեր գեղջս, ի մեջ այգվոյն, կոչեցելոյ յանուն Շուխեանց, և կոչեն զտեղին Սուրբ Կիրակի, ուր անկեալ դնի պսակ գմբեթին - Երվանդ Շահազիզ «Աշտարակի պատմություն»

Այսօր նույնպես պահպանվում է սրբավայրը և այնտեղ հավատացյալները մոմոր են վառում և երկրպագում Աստծուն

Աստված ողորմած ա, քո պահապանը քո տեր տիրեկանը Սուրբ Կիրակին ա, որի գմբեթի առաջին ամեն կիրակնամուտին լիս են վառում, երեսս նրա ոտի տակը - Պերճ Պռոշյան, «Կռվածաղիկ»

Սուրբ Կիրակի եկեղեցու գմբեթի մի մնացորդը պահպանվում է մի փոքրիկ ծածկի՝ Գետափնյա փողոցի համար 37 տան բակում։

Նորահայտ խաչքար

Խաչքարը բաժանված է 5 կտորների, որոնցից 3 կտորները Ս․ Սողոմոնյանը հայտնաբերել է Կարմրավոր եկեղեցու գերեզմանոցում, իսկ չորրորդը Ծիրանավոր եկեղեցում, հինգերորդը դեռևս չի հայտնաբերվել։ Խաչքարը ներկայումս գտնվում է Կարմրավոր եկեղեցու հյուսիսային պատի մետ գտնվող պատվանդանի վրա։

Աշտարակի ջրաղաց

Աշտարակի ջրաղացների համալիր

Ջրաղացը կառուցել են Աղումյանները հետագայում գնել են Շահազիզյանները և անվանել Մուխսոնց ջաղաց։ Արագածոտն գավառում ամենամեծերից մեկն է եղել, սպասարկել է նաև Արարատյան դաշտի շատ այլ բնակավայրեր։

Ջրաղացի քարերն իրար կողք կողքի շարած են մի ընդհանուր սրահի մեջ։ Գետի կողմն են նայում բավականին մեծ 4 լուսամուտներ, որոնք, ինչպես նաև տանիքի կղմինդրով ծածկը, 1970-ական թթ․ հիմնական վերանորոգումների արդյունք են։ Ներկա ժամանակներում պահպանվել է ջրաղացը գրեթե ամբողջությամբ և համարվում է Աշտարակի պատմական հուշահամալիրներից մեկը։

Աշտարակի առաջին բաղնիք

Աշտարակի առաջին բաղնիքը իր հին պատմությունը ունի։ Այդ թեմային անրադարձել է նաև աշտարակցի գրող Վալտեր Արամյանը, իր «Աղքատների ընտանիքը» պատմվածքով («Վերադարձ» երկերի ժողովածու, Երևան 1983)։ Գրողը «Աղքատների բաղնք» է անվանում ձորի ճանապարհին, Խոջա Փլավի կամրջին չհասած ձախ կողմի բաղնիքը։

Աշտարակում մինչև 20-րդ դարի կեսերին բաղնիք գոյություն չի ունեցել։ Վ. Արամյանի պատմվածքի հիմքը հիմնականում իրական դեպքերն են, Աշտարակում հայտնի բացարձակ իրողություններ՝ բացի մի քանի գեղարվեստական երանգավորումներից։ Աշտարակի առաջին բաղնիքը կառուցվել է բնիկ Աշտարակցի Տեր Արշակ Զաքարյանը (Զաքոյենց)։ Նրա երազանքներից է եղել կառուցել հասարակական բաղնիք, որոնց նմանը տեսել էր Թիֆլիսում և Երևանում։ Նա մի օր կնոջն ասում է.

Սանդուխտ, բաղնիք եմ շինելու ականատեսի առվի վրա, Մեծ քարափի տակին։ - Վ.Արամյան

Ըստ Ա. Արամյանի բաղնիքը օգտագործելու ընթացքում, Ա. Զաքարյանը իրենց այգում ինչքան ծառ ու ճյուղ կա՝ կտրում է և հնոցում վառում, բայց դրանից հետո չի կարողանում վառելիք հասցնել։ Նրան այդ հարցով օգնում են գյուղացիները։ Այդ ժամանակ է, որ ջրաղացներից մեկը, չուզուղության լուր է տարածում, թե բաղնիքում ցերեկները անտեսանելի, իսկ գիշերները «ափաշկարա» լողանում են սատանաները՝ «ինչ-որ մեկը իր աչքով է տեսել» դա «սատանաների բաղնիք է» և այլն, որից խուսափելով հարուստները այլևս բաղնիք չէին գնում, այն մնացել է որպես աղքատների բաղնիք, որից էլ առաջացել է «Աղքատների բաղնիք» անվանումը։ Այս ամենը ընդամենը մտքի հնարքներ են, գեղարվեստական երանգավորումներ։ Իրականում հիմնականում հաճախել են հարուստները, հաճախ էլ նրանք այնտեղ կազմակերպել են խնջույքներ։

Բաղնիքն ունի մեկական ընդհանուր և առանձնալողալարներ՝ յուրաքանչյուրը իր հանդերձասրահով։ Լողարանի երեք կողմերում՝ պատերի տակ շարված են քարե գուռեր, իսկ պատերի երկարությունում և կենտրոնում դրված են նստարաններ, հարավային պատից կաղված է ցնցուղը։ Լողարանները ունեն իրենց շոգեհարման խցիկները։

Հասան Խանի առու

Եր. Շահազիզը վկայում է նրա երբեմնի գոյություն ունեցած լինելը. «մինչև որ 1910 թվին 30 բահեն ջուր առնելու իրավունք է տվել նրանց՝ աշտարակցիներին գետից՝ Քասախ, գարնանային ջրերից, Աստվածընկալ գյուղի տակից, մի արտոնություն, որից, սակայն, չեն կարողացել օգտվել գյուղացիք՝ նյութական սղության պատճառով։ Ջուրը պիտի հանվի եղել Հասան խանի կոչված հին առվի հունով, որ մինչև օրս էլ պարզ երևում է»։

Աշտարակի հին հինքին

Արարատ Ղարիբյանը իր «Հայ բարբառագիտություն» աշխատության մեջ, որպես Աշտարակի խոսվածքի բնորոշ բառեր օգտագործում է իքի, հած և կանածի ձևերը՝ «մի մութ քշեր ա հափումը կանած ի»։

Ուսումնասիրված բառարաններում հիքի բառը չի բացատրվում, միայն Էդ. Աղայանն ունի «հիքություն» և Ստ. Մալխասյանը՝ «հիգություն», որոնք նշանակում են թշվառություն, և ոչ մի կապ չունեն հիքի բառարմատի հետ։

Խոջաբաղերի տարածքում 1987 թվականին հայտնաբերվեցին բազմաթիվ հնձաններ, որոնց տարիքը գիտական հիմնավորումներով հաշվվում է 3 դարից. իսկ որտեղ հնձան, այնտեղ անկասկած խաղողի այգի։

Սկզբում այգիները տնկել են գյուղամերձ ու հարմարավետ հողատարածություններում, ապա շարունակել տարածել ավելի հեռուներում, մինչև ներկայիս տարածքները՝ Օշականի, Ոսկեվազի և Փարպիի հողային սահմանները։

Գյուղամերձ ամենամեծ ու ամենահին հինքին եղել է Շուխոնցն (Շուխյան տոհմ), որը սկսվել է Բերդաթաղի մոտերքից և հասել մինչև Բեգլարենց (որոնք Շուխյան տոհմի մի շառավիղն են) տունն ու այգին, մինչև ներկայիս կապի հանգույցի շենքը։ Նրանից հետո սկսվել է Ազատենց (Ազատյան տոհմ) հիքին։ Այն զբաղեցրել է թատրոնի շենքի, Ներսես Աշտարակեցու անվան հրապարակի տարածքները, հասել մինչև Տերյան փողոցը։ Մինչև այժմ էլ Շուխյան և Ազատյան տոհմերի բազմաթիվ ընտանիքների առանձնատներ են գոյատևում իրենց պապենական այգիներում։

Քույր քաղաքներ

•  Ալֆորվիլլ, Ֆրանսիա

Կրթություն և մշակույթ

Ներսես Աշտարակեցու անվան №1 հիմնական դպրոց

• Աշտարակում կան 5 հիմնական և 1 ավագ դպրոցներ՝

1. №1 - Ներսես Աշտարակեցու անվան հիմնական դպրոց
2. №2 - Սմբատ Շահազիզի անվան հիմնական դպրոց
3. №3 - Պերճ Պռոշյանի անվան հիմնական դպրոց
4. №4 - Գրիգոր Ղափանցյանի անվան հիմնական դպրոց
5. №5 - Նորայր Սիսակյանի անվան ավագ դպրոց
6. Վարդգես Պետրոսյանի անվան հիմնական դպրոց

• Կան 6 մանկապարտեզներ

1. «Մանուշակ»
2. «Հասմիկ»
3. «Արևիկ»
4. «Ծիծեռնակ»
5. «Զեփյուռ»
6. «Հովիկ»

• Գործում է Այվազյանի անվան երաժշտական դպրոցը, կա նաև արվեստի դպրոց։
• Աշտարակում են հայ արձակագիր Պերճ Պռոշյանի և կենսաքիմիկոս Նորայր Սիսակյանի տուն-թանգարանները։
• 1931 թվականից հրատարակվել էր Աշտարակ թերթը։

Գիտական կենտրոններ

Գիտական համալիրի արբանյակային ալեհավաքներից մեկը

• ՀՀ ԳԱԱ Ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկայի ինստիտուտ
• ՀՀ ԳԱԱ Միքայել Տեր-Միքայելյանի անվան Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտ
• «Տրանզիստոր» գիտաարտադրական միավորում
• Օպտիկական անկյունային և գծային տեղաշարժի չափիչների գիտաարտադրական միավորում

Պատկերասրահ

Արցախյան պատերազմում զոհված ազատամարտիկներին նվիրված հուշակոթող ու գերեզմանոց

Գրականություն

• Նորայր Զորյան. Աշտարակ, Գրիգոր Գրիգորյան փողոց, «Գարուն», 1967, № 6:

Աղբյուրներ

• Սիմոն Տեր-Սիմոնյան, Աշտարակի ժողովրդական տեղանունների բառարան, Երևան, 2008։
• Երվանդ Շահազիզ, Աշտարակի պատմությունը, Երևան, 1987։

Արտաքին հղումներ

• Արագածոտնի մարզային գրադարան
• Աշտարակի քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աշտարակ (քաղաք)» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 189)։