Սաղմոսավանք

Սաղմոսավանք;
	Սաղմոսավանքը 2020 թվականին
Հիմնական տվյալներ
Տեսակ	վանք
Երկիր	Հայաստան
Տեղագրություն	Արագածոտնի մարզ, Սաղմոսավանք
Դավանանք	Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցի
Թեմ	Արագածոտնի թեմ
Ներկա վիճակ	Կանգուն
Կազմված է	Եկեղեցի Սբ. Աստվածածին, Գավիթ, Եկեղեցի Սբ. Սիոն, Գրապահոց, Միաբանության շենք և Գերեզմանոց
Ժառանգության կարգավիճակ	մշակութային հուշարձան Հայաստանում
Ճարտարապետ	անհայտ
Ճարտարապետական ոճ	հայկական ճարտարապետություն
Կառուցման սկիզբ	1215 թ.
Կառուցման ավարտ	1221 թ.
Հիմնադրված	անհայտ

Սաղմոսավանք, հայկական առաքելական վանական համալիր Հայաստանի Արագածոտնի մարզի Սաղմոսավան գյուղում^[2]։ Կառուցվել է 13-րդ դարում Այրարատյան կողմնակալության կողմնակալ Վաչե Ա Վաչուտյանի և իր իշխանական ընտանիքի կողմից։ Սաղմոսավանքի վանական համալիրը գտնվում է Հայաստանի Արագածոտնի մարզի Սաղմոսավան գյուղում, Քասախ գետի ձախ, բարձրադիր գեղատեսիլ հատվածում, Երևանից 37 կմ հեռավորության վրա։

Սաղմոսավանք բառի հիմքում սաղմոսն է։ Սաղմոսը հոգևոր երգն է։ Աշխարհում միակ վանքն է, որ այստեղ հնչած սաղմոսների անունով Սաղմոսավանք է կոչվել։ Եվ իսկապես, վանական այս համալիրը հրաշալի ակուստիկա ունի։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սաղմոսավանքի դիրքը քարտեզի վրա

Ավանդության համաձայն հայոց առաջին կաթողիկոս Գրիգոր Լուսավորիչը 4-րդ դարում Արագածի գագաթից նկատելով այս վայրը՝ գալիս է այստեղ և եկեղեցի է կառուցում։ Այնուհետև, նույն տեղում հոգևորականներ հավաքելով, նրանց սաղմոսներ է սովորեցրել։

Գրավոր աղբյուրներում Սաղմոսավանքը հիշատակվում է 12-րդ դարի 2-րդ կեսից, երբ Հովհաննես Մունջ վարդապետը վերանորոգել է այն և ստեղծել դպրոց, որը դարձել է նշանավոր գրչության կենտրոն։

13-րդ դարում Զաքարյան իշխանների կողմից Արևելյան Հայաստանը ազատագրելուց հետո այստեղ հաստատվում է Վաչուտյան իշխանական տոհմը։ Վաչուտյանները ծագում էին Լոռիից, բայց իրենց ողջ գործունեությունը կապված էր Արագածոտնի հետ, որի տերերն էին նրանք։ Վաչե Վաչուտյան իշխանը տոհմի առավել ակնառու ներկայացուցիչներից էր։ Նա աչքի է ընկել բազում հաղթական պատերազմներում և շինարարական գործունեությամբ։ Վաչե Վաչուտյանը կառուցել է Սանահինի բաց գավիթը, Կեչառիսի Սուրբ Նշան եկեղեցին, Մակարավանքի գավիթը, Հոռոմոսի գրատունը, իջևանատներ, աշխարհիկ և հոգևոր այլ շինություններ։

1215 թվականին Վաչե Վաչուտյանն իր կնոջ՝ Մամախաթունի հետ միասին կառուցում են Սաղմոսավանքի գլխավոր` Սուրբ Սիոն եկեղեցին, որն արտաքինից ուղղանկյուն, ներսից խաչաձև կենտրոնագմբեթ եկեղեցի է, բոլոր անկյուններում ունի երկհարկ ավանդատներ։ Սուրբ Սիոն եկեղեցու ճարտարապետի անունը Մոմիկ էր։

Սաղմոսավանքի գավիթը կառուցվել է 13-րդ դարի առաջին քառորդում դարձյալ Վաչե Վաչուտյանի կողմից։ Ինքնատիպ են գավիթի հարավային ճակատի զույգ խոշոր լուսամուտները և երդիկի վրա բարձրացող վեց սյունանի ռոտոնդան։

Սուրբ Սիոն եկեղեցուց հարավ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է՝ կառուցված Վաչե Վաչուտյան իշխանի որդու՝ Քուրդ Վաչուտյանի կողմից 1235 թվականին։ Այն ուղղանկյուն հատակագծով, արևելյան մասում խորանով թաղիքածածկ շինություն է։ Պատի վրա պատկերված է ծագող արևի և ճառագայթների հարթաքանդակը, հրեշտակը և իշխանական զինանշանը՝ գառանը ճանկած արծիվը։ Ճարտարապետը օգտագործել է նաև գունային ձևավորում։ Որոշ մասերը կարմիր և սև քարերով շարվելուց բացի, ներկվել են նաև սպիտակ, դեղին և կարմիր ներկերով, ինչը շինությանը հաղորդել է շքեղություն։

1255 թվականին Քուրդ Վաչուտյան իշխանը կառուցել է գրատուն-եկեղեցին։ Այն իր հորինվածքով պատկանում է յուրօրինակ հայկական կառույցների թվին։ Գրատունը Քուրդ իշխանը կառուցել է կնոջ՝ Խորիշահի մասնակցությամբ՝ իրենց վաղամեռիկ դստեր՝ Մամախաթունի հիշատակին։ Նրա արևելյան մասում գտնվում է խորանը, իսկ հարավ-արևելյան անկյունում` երկհարկանի ավանդատունը, ինչը բացառիկ երևույթ է նման նշանակության կառույցներում։ Գրատնից երկու մուտք է բացվում դեպի գավիթ և 1235 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի։ Ընդ որում այդ եկեղեցի կարելի է մտնել միայն գրատնից։ 13-րդ դարում այս գրատանը 120 ձեռագիր մատյան է պահվել։

Սաղմոսավանքի վանական համալիրը միջնադարյան ամենահարուստ և նշանավոր հոգևոր կենտրոններից է եղել։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սաղմոսավանքի ընդհանուր տեսքը
Սաղմոսավանքի ընդհանուր տեսքը
Գավիթի տանիքը ներսից
Սաղմոսավանքի ընդհանուր տեսքը
Կենտրոնական ջահն ու գավիթը

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թադևոս Հակոբյան, Ստեփան Մելիք-Բախշյան, Հովհաննես Բարսեղյան, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 5, Երևան, 2001, էջ 482-483։
Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 10, Երևան, 1984, էջ 152-153։
Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, 1992։
Յակոբսոն Ա., Սաղմոսավանք, Երևան, 1984։