Կարմրավոր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կարմրավոր (այլ կիրառումներ)
Կարմրավոր
Կարմրավորը 2009 թ. օգոստոսին
Հիմնական տվյալներ
Տեսակեկեղեցի
ԵրկիրՀայաստան Հայաստան
ՏեղագրությունՀայաստան Հայաստան Արագածոտնի մարզ, Աշտարակ
ԴավանանքՀայ Առաքելական Եկեղեցի
ԹեմԱրագածոտնի թեմ
Ներկա վիճակԿանգուն
Ժառանգության կարգավիճակմշակութային հուշարձան Հայաստանում[1]
Ճարտարապետական ոճՀայկական
Կառուցման ավարտ7-րդ դար
Հիմնադրված7-րդ դար
7,4 մ
Երկարություն5,9 մ
Լայնություն7,4 մ
Գմբեթ1
Քարտեզ
Քարտեզ

Կարմրավորը, կամ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, 7-րդ դարում կառուցված եկեղեցի է, որը գտնվում է Արագածոտնի մարզի Աշտարակ քաղաքում, կառուցել են Գրիգոր և Մանաս քահանաները[2]։ Ընդգրկված է Աշտարակի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում։

Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս խաչաձև կենտրոնագմբեթ փոքր եկեղեցու արտաքին չափսերն են 5,9 x 7,4 մետր։

Կարմրավորը Հայաստանում միակ եկեղեցին է, որի կարմիր կղմինդրե տանիքը մինչ օրս պահպանվել է։ Ութանիստ թմբուկը պսակված է կղմինդրածածկ կորագիծ վեղարով, որը նույնանյութ և նմանաձև տարրի պահպանված հնագույն օրինակն է։ Կարմրավորը արտաքուստ և ներքուստ խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցի է։ Եկեղեցու կղմինդրը ամուր սեղմված է կրային շաղախի մեջ և լրացուցիչ մեխված է։ Եկեղեցու արտաքին պատերին պահպանվել են արձանագրություններ, որտեղ նշվում է գյուղի այն բնակիչների մասին, ում միջոցներով կառուցվել է եկեղեցին, ինչպես նաև ոռոգման ջրանցքի կառուցման դժվարությունների մասին։

Հատակագիծ

Կարմրավորի շուրջը կան շատ հետաքրքիր խաչքարեր, որոնցից առավել հայտնի է Ծակ-Քարը, որն իր անունը ստացել է պատվանդանում ծակի պատճառով (1268)։ Հնում Կարմրավորը կուսանաց վանք է եղել։ Այնտեղ մինչ օրս պահվում են ուշադրությանը արժանի երկու հնություններ։ Դրանցից առաջինը մի հնդկական նկարազարդ վարագույր է, որը բերվել էր 1798-1799 թթ. Կալկաթայից, իսկ մյուսը՝ Շուխոնց ավետարանը, ձեռագիր ավետարան է, որը 1873 թ. նվիրաբերել է աշտարակցի Շուխյանց ընտանիքը։

Եկեղեցու դուռը փայտից է զարդարված փորագրություններով ու երգող հրեշտակներով և պատրաստվել է ազգային վարպետ Սարգիս Պողոսյանի կողմից 1983 թ ։

Կարմրավորի կողքին՝ մի գողտրիկ անկյունում է գտնվում նաև հայ մեծ բանաստեղծ Գևորգ Էմինի գերեզմանը։

Անվան ծագումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ ավանդության, Աշտարակում ապրող երեք քույրերը սիրահարվում են Սարգիս անունով մի երիտասարդի։ Ավագ երկու քույրերը որոշում են իրենց զոհաբերել՝ կրտսերին երջանկություն պարգևելու համար և ծիրանագույն ու կարմիր զգեստ հագնելով իրենց նետում են անդնդախոր ձորը։ Այս լուրն իմանալով` փոքր քույրը, սպիտակ զգեստ հագնելով, նույնպես իրեն ձորն է նետում, իսկ Սարգիսը այս դառը վշտից դառնում է ճգնավոր։ Հետագայում ձորի եզրին երեք եկեղեցիներ են հայտնվում՝ Կարմրավորը, Ծիրանավորը և Սպիտակավորը։

Կա նաև տարածված մեկ այլ կարծիք՝ կապված եկեղեցիների անվանածագման հետ։ Ասում են՝ Սպիտակավոր եկեղեցու որմնանկարներից մեկում Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի գլխանոցը սպիտակ է, իսկ Կարմրավորում և Ծիրանավորում՝ համապատասխանաբար կարմիր և ծիրանագույն։

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Wiki Loves Monuments monuments database — 2017.
  2. «California State University, Armenian Studies Program: KARMRAVOR/GARMRAVOR». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարմրավորը և Աշտարակը

Նկարներ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 338

Հնագիտական նկարագրությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեղադրություն.Գտնվում է բարձրադիր հարթակի վրա՝ պարփակված շրջապարսպով։ Կենտրոնում Կարմրավոր եկեղեցին է, շուրջը գերեզմանոցը՝ 12-19-րդ դդ. գեղաքանդակ խաչքարերով ու տապանաքարերով։

Շերտագրություն.Կարմրավորը VII դարի փոքր խաչաձև եկեղեցիների շարքում ամենահանրահռչակ կառույցներից է։ Կարմրավոր անունը խորհրդանշական իմաստ ունի, որը կապվում է Աստվածամոր մակդիրներից մեկի հետ։

Եկեղեցու հիմնադրման ստույգ թվականը հայտնի չէ։ Ըստ ճարտարապետական առանձնահատկությունների, որմնանկարների գեղազարդման կերպի և շինարարական արձանագրության հնագրության՝ եկեղեցին թվագրվում է VII դ. կեսերով։

Եկեղեցին գոտևորող շինարարական միատող արձանագրության համաձայն՝ այն կառուցել են Աշտարակ քաղաքի վարչական և հոգևոր ավագները՝ Երանոսի որդի Դավիթը և Գրիգորի ու Մանասեի որդիները։

Եկեղեցին շարունակաբար կենսագործել է զարգացած և ուշ միջնադարում, որի մասին վկայում են նորոգությանն ու նվիրատվություններին վերաբերող թվակիր վիմագրերը, ինչպես նաև շուրջը տարածված խաչքարերի ու տապանաքարերի արձանագրությունները։

XIV դարում եկեղեցին շրջապատվում է պարսպապատով, որը, համաձայն մուտքի բարավոր վիմագրի՝ կառուցում են Ասնավորն ու իր կին Ղուտալչաքը Աղբուղա և Սիթիխաթուն Զաքարյանների հովանավորությամբ։ Շրջապարիսպը կառուցված է անմշակ որձաքարերով և մասնակի վերանորոգություններ է կրել XX դարում։

Ուշ միջնադարում մինչև 1813 թ. Կարմրավորը կուսանաց վանք է եղել, որի միաբան վերջին կույսերն էին Հռիփսիմեն և իր աշակերտուհի Շողակաթը։ Կույս Հռիփսիմեի շիրիմը Կարմրավորի բակում է՝ բանաստեղծական ոճով գրված տապանաքարով։ Շողակաթի՝ վանքից հեռանալուց հետո Կարմրավորը եղել է ուխտատեղի մինչև 1860 թ., երբ ծխականների համար կցակառուցվում է փայտածածկ աղոթարանը։ Այն քանդվում է 1954-ին և Հ. Գասպարյանի ղեկավարությամբ վերականգնվում Կարմրավորի նախնական տեսքը։

Եկեղեցու շուրջ գտնվող խաչքարերն ու տապանաքարերը վերաբերում են XII-XIX դդ.: Դրանցից ուշադրության արժանի են վարպետ Սարքսի (1184 թ.), Աշտարակ քաղաքագյուղի ձեռնավոր Հուսամի (XIII դ.), դեպի Կարմրավոր բարձրացող սանդղահարթակում Գամրիկել Ազիզբեկյանի 1426 թ. կանգնեցրած խաչքարերը։ Վերջինս ժողովուրդը Հազախաչ է կոչում։ Եկեղեցուց հյուսիս-արևմուտք, բակում թաղված է XX դ. գրող, բանաստեղծ Գևորգ Էմինը։

Ճարտարապետություն.Կարմրավորը ներքուստ և արտաքուստ խաչաձև հատակագծով միախորան փոքր կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների շարքում միակն է, որը մեզ է հասել ամբողջությամբ կանգուն, առանց էական փոփոխության, և բնօրինակ կղմինդրե տանիքով։ Հիմնական ծավալը՝ կառուցված դարչնագույն տուֆի սրբատաշ քարերով, կանգնեցված է միաստիճան ցածր հիմնախարսխի վրա։

Ներքին հորինվածքը կազմված է երեք ուղղանկյուն և արևելյան կիսաշրջանաձև խաչաթևերով, որոնք միմյանց հպվում են կիսաշրջանաձև որմնասյուներով։ Միակ մուտքը բացվում է արևմտյան խաչաթևում։

Հիմնական ծավալի թեքադիր քիվերը մշակված են հյուսածո զարդամոտիվով, իսկ գմբեթատակ քառակուսու և թմբուկի քիվերը՝ ոճավորված տերևազարդերի հորիզոնական շարքով։ Հիմնական ծավալի լուսամուտների պսակները հարդարված են երկրաչափական ու բուսական զարդաձևերով։

Տանիքի ծածկն իրականացված է հարթ և կիսակլոր կղմինդրների համադրությամբ։ Տանիքի եզրերի պսակող կիսակլոր կղմիդրները ավարտվում են խաչապատկեր ճակտոններով, որոշները՝ կենաց ծառի պատկերով։

Ներքուստ ավագ խորանը և արևմտյան խաչաթևի պատերը հարդարված են որմնանկարներով։ Ավագ խորանի գմբեթարդում աստղազարդ երկնագույն ետնախորքի վրա «Քրիստոսը փառքի մեջ» տեսարանն է, որից ներքև համաքրիստոնեական և հայ եկեղեցու սրբերը։ Լուսամուտից աջ «երեք մեծ կապադովկիացիներն» են, իսկ ձախ՝ Գրիգոր Լուսավորիչը և, հավանաբար, Ստեփանոս Նախավկայի նկարի մնացորդը։ Եկեղեցու հայրերի ձեռքերն ու դեմքերը ժամանակին՝ հավանաբար պատկերամարտության շրջանում, դիտավորյալ քանդվել են։ Արևմտյան խաչաթևում պատկերված են Ս. Գևորգ և Ս. Սարգիս զորավարները՝ համապատասխան գրություններով։

Նշանակությունը

Կարմրավորը, ըստ էության, միակ հուշարձանն է, որի արտաքին ձևերը հիմնատակից մինչև գմբեթի կղմինդրե ծածկը, չեն վերափոխվել։ Կարմրավորի տիպի հուշարձանները ոչ մի երկրում այնպիսի տարածում և բազմազանություն չեն դրսևորել, ինչպես Հայաստանում։ Վրաստանում դրանք շատ չեն, բյուզանդական ճարտարապետության մեջ հանդես են եկել բացառապես դամբարանային և մկրտարանային հորինվածքներում։

Ավանդազրույցներ

Ավանդազրույցներ «Աշտարակում ապրող երեք քույրեր սիրահարվում են Սարգիս անունով երիտասարդի։ Կրտսեր քրոջը երջանկություն պարգևելու համար՝ ավագ քույրերն իրենց զոհաբերում են և ծիրանագույն ու կարմիր զգեստ հագնելով՝ իրենց նետում անդնդախոր ձորը։ Լուրն իմանալով՝ կրտսեր քույրը սպիտակ զգեստ է հագնում և նույնպես ձորն է նետվում, իսկ Սարգիսը դառը վշտից դառնում է ճգնավոր։ Հետագայում ձորի եզրին երեք եկեղեցիներ են հայտնվում՝ Կարմրավորը, Ծիրանավորը և Սպիտակավորը»։