Դադիվանք
| Դադիվանք |
|
|---|---|
 Դադիվանքը |
|
  |
|
| Հիմնական տեղեկություններ | |
| Տեղագրություն |  Շահումյանի շրջան, Արցախ |
| Կոորդինատներ | |
| Հոգևոր կարգավիճակ | լքված |
| Ներկա վիճակ | չգործող |
| Ճարտարապետական նկարագրություն | |
| Ճարտարապ. ոճ | Հայկական |
| Կառուցման սկիզբ | IX դար |
| Կառուցման ավարտ | XIII դար |
 Վիքիպահեստում |
|
Դադիվանք. հնագույն վանական համալիր Արցախում։ Գտնվում է Մռավ սարի անտառապատ լանջերին, Թարթառ գետի ձախ ափին։ Ըստ ավանդության կառուցվել է դեռևս I դարում՝ Սուրբ Դադեի գերեզմանատեղիում։ Եղել է Մեծ Կվենք գավառի հոգևոր առաջնորդարանը։
Դարերի ընթացքում վանքի բազմիցս ավերի ու ավարի է ենթարկվել՝ արաբական, ապա սելջուկական արշավանքների ժամանակ։ Սակայն ամեն անգամ կրկին վերականգնվել է և ավելի ընդարձակվել։
XII դար-ում Մխիթար Գոշը միառժամանակ այստեղ է բնակվել է աշխատել իր «Դատաստանագրքի» վրա, որը հսկայական դեր պիտի խաղար միջնադարյան հայ քաղաքակրթական կյանքում։
Վանական համալիրում եղել են տարբեր շինություններ. 2 ժամատուն, 2 հնագույն եկեղեցի, միաբանական խցեր, հյուրանոց, գործատուն, գրատուն, և այլն։ Սակայն Դադիվանքի գոհարը Սբ Աստվածածին կաթողիկեն է, որը 1234 թվականին կառուցել է Հաթերքի իշխանուհի Արզու-Խաթունը՝ ի հիշատակ իր ամուսնու և երկու որդիների, որոնցից ավագը նահատակվել էր թուրքերի դեմ պատերազմելիս։
Դադիվանքում պահպանվել են նաև երկու բարձրարվեստ խաչքարեր, ինչպես նաև արձանագրություններ, որոնք պատմում են XII - XIII դարերի դեպքերի մասին։
Դադիվանքի վերանորոգման շրջանակներում իրականացված պեղումների ընթացքում՝ 2007 թվականի հուլիսի 21-ին վանական համալիրի եկեղեցիներից մեկի խորանի տակ գտնվել են Սբ. Դադի առաքյալի մասունքները [1]։ Վերջինս հանդիսանում էր Տեր Հիսուս Քրիստոսի 70 աշակերտներից մեկը և քրիստոնեությունը էր քարոզում Արցախում։
Պատմական ակնարկ[խմբագրել]
Դադիվանք - Դադիվանքը (Խութավանքը) պատմական Արցախի վանական համալիրներից է։ Այն գտնվում է Ղարաբաղի և Մռավի լեռնաշղթաների միջև գտնվող մի գեղեցիկ հովտում։
Թադեոս առաքյալի 70 աշակերտներից մեկը՝ Դադին, սպանվել է Արցախի Վերին Խաչեն (Ծար) գավառում։ Դադիի նահատակության վայրում՝ ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղի Թարթառ (Տրտու) գետի ձախ ափին, 1-ին դարում հիմնադրվել է Դադիվանքը։ Այն կոչվել է նաև Խութավանք, որովհետև կառուցված է եղել խութի՝ բլրակի վրա։
Դադիվանքն ունի կրոնական և աշխարհիկ մոտիվներով նուրբ խորաքանդակներ, վիմագրեր, բացառիկ ուշագրավ որմնանկարներ։
7-րդ դարոմ արաբական արշավանքների ժամանակ վանքը կողոպտվել է, իսկ 12-րդ դարում թուրք-սելջուկների կողմից բոլորովին ավերվել։
Այս պատմական հուշարձանը 13-րդ դարում կյանքի է կոչել Վախթանգյանների իշխանական տան Վախթանգ իշխանի կինը՝ Արզուխաթունը։ 1214 թ-ին Թարթառ գետի ձախ ափին, Հայոց արևելյան կողմի թագուհու կամքով, հայրենիքի համար զոհված իր երկու որդիների՝ Հասան և Գրիգոր իշխանների և ամուսնու հիշատակին, խաչաձև հիմքի վրա կառուցել է Դադիվանքի չորս եկեղեցիներից գլխավորը՝ Կաթողիկեն։ Կառույցին համահունչ է երկհարկանի զանգակատունը, որի արևմտյան մասում անաղարտ պահպանվել են երկու բարձրարվեստ խաչքարեր։ Դրանք, ըստ Ն. Թանգյանի՝ «ոչ մի տեղ, ոչ մի վանքի մեջ իրենց հավասարը չունեն»։ (Գանձասարը և Ութա վանքը», Նոր Դար, 1891թ.)։
Կաթողիկեի հարուստ որմնանկարներն ուսումնասիրվել են բազում անգամներ։ Այդ ուսումնասիրություններից ամենահավաստին Շահեն Մկրտչյանի ուսումնասիրությունն է, քանզի նա դրանք ուսումնասիրել է վերջին շրջանում, լրիվ մաքրված վիճակում։
Եկեղեցու հարավային պատին Քրիստոսն Ավետարան է մեկնում Դավիթ Սքանչելագործին, իսկ Աստվածածինը՝ խաչազարդ ուրար։ Ըստ Կ. Գանձակեցու «Հայոց պատմություն» աշխատության՝ Դավիթ Ծարեցին՝ Սքանչելագործը, իր գործունեությունը ծավալել է Հանդաբերդ ամրոցին կից Ծար-Ջերմուկում՝ «Բաղնիք-արքունաք»-ում։ Պատմիչը վկայում է, որ Քրիստոսը Դավիթ Ծարեցուն «երևացել է և ասել՝ վերափոխիր աշխարհը, բուժիր մարդկանց», և նա հանքային ջրի միջոցով բուժել է մարդկանց։ Արզուխաթունը Սքանչելագործի տեսիլքը պատկերել է իր կառուցած եկեղեցու պատին։
Շահեն Մկրտչյանի կարծիքով, Դավիթ Ծարեցու տեսիլքի որմնանկարը կատարվել է 12-րդ դարի 2-րդ քառորդին՝ Արզուխաթունի կենդանության օրոք։ Կ. Գանձակեցին վկայում է, որ հարավային պատի բարձրարժեք որմնանկարի հեղինակն Արզուխաթունն է. « Բոլոր նրանք, ովքեր տեսնում էին այդ աշխատանքները, Աստծուն օրհնություն էին տալիս, որ կանանց ոստայնանկության իմաստություն և նկարակերտության հանճար է տվել», հատկապես այդ բարեպաշտ կնոջը։ Փաստորեն Արզուխաթունն արվեստագետ կին էր, գիտեր ներկերի գունային երանգներ, քանդակաձև զարդամոտիվներ, ինչպես նաև հագուստների հյուսածո նախշեր ստեղծել։ Մատենագրությունից հայտնի է, որ Արզուխաթունն իր դուստրերի հետ վարագույրներ է գործել Նոր Գետիկի, Հաղպատի, Մակարավանքի, Դադիվանքի եկեղեցիների համար։ Սա հայ իրականության մեջ գորգապատկեր գոբելենի առաջին հիշատակությունն է։ 1958 թ-ին, երբ հայ միջնադարյան կկերպարվեստի հմուտ մասնագետ Լիդիա Դուռնովան տեսել է Դադիվանքի որմնանկարները, անչափ հիացել է և ցանկացել է վանքում գիշերել։
Դադիվանքը եղել է Առանշահիկ Վախթանգյան իշխանական տան տոհմական տապանատունը։ Վանքն ունեցել է ընդարձակ կալվածքներ, սակայն 1920 թ-ին գավառն Ադրբեջանին բռնակցվելուց հետո զրկվել է կալվածքներից, դադարել գործելուց։
1960-ական թվականներին Ադրբեջանի իշխանությունները վանքային համալիրի տարածքում գյուղ են հիմնել, որի բնակիչները վնասել են վանքային համալիրի շենքերը, որմնանկարները։ 1993 թ-ի մարտի 31-ին Դադիվանքն ազատագրվել է։ 1999 թ-ից Վերին Խաչենի իշխանության երբեմնի հոգևոր կենտրոնը նորոգվում է։
