Կեչառիսի վանական համալիր
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կեչառիս (այլ կիրառումներ)
Կեչառիսի վանական համալիր | |
---|---|
![]() | |
Հիմնական տվյալներ | |
Տեսակ | մշակութային արժեք և վանք |
Երկիր | ![]() |
Տեղագրություն | Ծաղկաձոր[1] |
Դավանանք | Հայ Առաքելական Եկեղեցի |
Թեմ | Կոտայքի թեմ |
Հիմնական ամսաթվերը | 11-րդ դար և 13-րդ դար |
Կազմված է | Եկեղեցի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ, Եկեղեցի Սբ. Նշան, Եկեղեցի Սբ. Կաթողիկե, Գավիթ Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու, Եկեղեցի, Մատուռ, Մատուռ և Գերեզմանոց |
Ժառանգության կարգավիճակ | մշակութային հուշարձան Հայաստանում[1] |
Ճարտարապետական ոճ | հայկական ճարտարապետություն |
Հիմնադրված | 11-րդ դար և 13-րդ դար |
![]() | |
![]() | |
![]() |
Կեչառիսի վանական համալիր, Հայ Առաքելական Եկեղեցու Կոտայքի թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցի Կոտայքի մարզի Ծաղկաձոր քաղաքի հյուսիս-արևմուտքում՝ կառուցված 11-13-րդ դարերում, միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական ու մշակութային կենտրոն։ Ընդգրկված է Ծաղկաձորի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում։
Կեչառիսում ապրել և գործել են ժամանակի խոշոր գիտնականներ ու քաղաքական գործիչներ՝ Գրիգոր Մագիստրոսը, Վասակ Խաղբակյանը, բանաստեղծ Խաչատուր Կեչառեցին և ուրիշներ։ Համալիրը գտնվում է Հրազդանի շրջանի Ծաղկաձոր ավանի հյուսիսարևմտյան մասում։
- Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի
- Սուրբ Նշան եկեղեցի
- Սուրբ Կաթողիկե եկեղեցի
- Սուրբ Հարություն եկեղեցի
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կեչառիս վանքը, որը նախկինում կոչվում էր Կեչարուկ, կառուցվել է Հին Հայաստանի Այրարատ նահանգի 18-րդ Վարաժնունիք գավառում, որը ներառում էր ներկայիս Հրազդանը, Սևանը և Իջևանը։ Արշակունիների թագավորության ժամանակ այս գավառը թագավորական որսորդական արգելավայր էր։ Այնուհետեւ այն դարձել է Վարաժնունիների ընտանիքի սեփականությունը։ Դեռևս 1-ին դարում այդ շրջանը պատկանում էր Պահլավունի իշխաններին և կոչվում էր Ծաղկանոց։
Բաղկացած է չորս եկեղեցիներից, գավթից և երկու մատուռից, որից գլխավորը՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, կառուցվել է 1033 թվականին Գրիգոր Մագիստրոսի կողմից, որի մասին վկայում է հարավային մուտքի վերևի արձանագրությունը։
Կեչառիսի վանքում են թաղված նաև սելջուկների դեմ մղված ճակատամարտում զոհված Ապիրատյան Գրիգոր իշխանը (1099), Մեծ իշխան Պռոշը (1284)։
Վանքը դարերի ընթացքում բազմիցս ավերվել ու վերանորոգվել է։ 1223 թվականին Պատրոն Վաչեն նորոգել է Սուրբ Նշան եկեղեցին, 1248 թվականին Խաչենի Խոյախան բերդի տեր Վախթանգի որդի Հասան իշխանը իր կնոջ՝ Բաղաց թագավորի դուստր Մամքանի հետ վերանորոգել է թաթար–մոնղոլների ավերած Կեչառիսի շենքերը։ 1947-1949 թվականներին վանքի տարածքը բարեկարգվել է ու պարսպապատվել, շենքերի տանիքները ծածկվել են քարե սալիկներով։
1998-2001 թվականներին ավստրիահայ բարերար Վլադիմիր Հարությունյանի միջոցներով Կեչառիսի վանքն ամբողջովին վերականգնվել է։
Ճարտարապետություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հորինվածքով գմբեթավոր դահլիճ է՝ բեմի երկու կողմերին երկհարկանի ավանդատներով։ 1828 թվականի երկրաշարժից քանդված գմբեթից պահպանվել է թմբուկի մի մասը, որը, սակայն, նախնականը (12-նիստանի, դեկորատիվ կամարաշարով) չէ։

Արտաքին հարդարանքը զուսպ է, արևելյան ճակատը մշակված է երկու «հայկական խորշերով», որոնցից լուսամուտներ են բացված դեպի բեմ։ Ողջ հորինվածքում իշխողը եղել է 10,4 մ տրամագծով գմբեթը։ Խորանի երկու կողմերում երկհարկանի ավանդատներ են։ Եկեղեցուն արևմուտքից կից է ուղղանկյուն հատակագծով (14,8 մ X 16,5 մ), չորս սյուներով կենտրոնակազմ գավիթը (XII դարի վերջ), որի կենտրոնական մասը ծածկված է երդիկավոր ութնիստ գմբեթով, անկյունային մասերը՝ քարե հարթ սալերով, իսկ մյուսները՝ թաղով։ Ի տարբերություն ճակատների պարզության, ինտերիերը հարուստ է ձևավորված։
Կաթողիկե եկեղեցին ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև գմբեթավոր շենք է՝ չորս անկյուններում երկհարկանի ավանդատներով։ Կաթողիկեն իր հարդարանքով Կեչառիսի վանքի եկեղեցիներից ամենաշքեղն է։

Հիմնական հուշարձանախմբից արևմուտք, 120 մ հեռու, կանգուն է վանքի չորրորդ՝ Ս. Հարություն փոքրիկ եկեղեցին, որը, ըստ շինարարական արձանագրության, կառուցվել է 1220 թվականին։ Նրա գլանաձև թմբուկով գմբեթը նստած է երկայնական պատերին կից որմնամույթերը բեմի անկյուններին և միմյանց կապող կամարների վրա։ Արևմտյան ճակատին կից գավիթը եկեղեցու հորինվածքի հետ արտաքինից մի ամբողջություն է կազմում։ Կեչառիս վանքի վանահայրերից մի քանիսը թաղված են բարձրագմբեթ այս փոքրիկ ուղղանկյուն եկեղեցում։

Գլխավոր եկեղեցուց հարավ գտնվում է սլացիկ համաչափություններով գմբեթավոր Ս. Նշան ոչ մեծ եկեղեցին, որը գլխավոր եկեղեցուց բաժանվում է մի քանի խաչքարներով։ Այն որոշակի թվագրված չէ, սակայն, ելնելով XI դարի ճարտարապետության բնորոշ ձևերից և այն պատմական տեղեկությունից, որ Գրիգոր Մագիստրոսը Կեչառիսում 1051 թվականին ևս մեկ եկեղեցի է կառուցել, ենթադրվում է, որ վերջինս Ս. Նշանն է։
Երրորդ՝ Կաթողիկե եկեղեցին տեղադրված է համալիրի հարավային մասում՝ Ս. Նշանի կողքին, որը կառուցել է իշխան Վասակ Խաղբակյանը 1203-1214 թվականներին։ Մի խաչքար էլ պահպանվել է վանական համալիրի հարավային մասում գտնվող Կաթողիկե եկեղեցում, որը եկեղեցիներից ամենաշքեղն է։ Փորագիր արձանագրության համաձայն՝ այս եկեղեցին կառուցվել է Վեցիկ ճարտարապետի կողմից՝ Վասակ Խաղբակյան իշխանի հրամանով։
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ և Սուրբ Նշան եկեղեցիների միջև պահպանվել է վանական համալիրի առաջին եկեղեցու հիմնադրի՝ Գրիգոր Մագիստրոսի գերեզմանի ավերակները։
Անսամբլի արտահայտչականությունը ստացվել է կառույցների բազմապիսի ու տարբեր չափերի ծավալների փոխադարձ ներդաշնակ համաչափությունների շնորհիվ։ Այս ամբողջը խմբավորում և կազմավորում է Ս. Գրիգոր եկեղեցին՝ համալիրի դոմինանտը։ Միաժամանակ Կեչառիսի վանքը ողջ կերպարով համահնչուն է բնապատկերին։
-
Ս. Նշան եկեղեցու խորան
-
Սրբապատկեր գավթում
-
Սրբապատկեր գավթում
-
Սրբապատկեր
-
Սրբապատկեր
-
Գլխավոր գմբեթը ներսից
-
Խորանի պատկերներ
-
Խորանի պատկերներ
Խաչքարեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կեչառիսի տարածքում կան 12-13-րդ դարերի բազմաթիվ խաչքարեր, որոնցից աչքի է ընկնում Վեցիկ ճարտարապետի մահարձան-խաչքարը (XIII դար), որը կանգնեցրել են նրա ճարտարապետ եղբայրները։
Գրչություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կեչառիսը եղել է գրչության կենտրոն։ Պահպանվել և մեզ են հասել այնտեղ գրված և ընդօրինակված հայերեն ձեռագրեր[2]։
Ավանդություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ասում են, թե Պահլավունյաց տոհմի իշխանազն օրիորդներից մեկի ցանկությամբ այս գեղեցիկ ձորահովտում մի մեծ ամրոց է կառուցվում, ամրոցի կողքին էլ մի շքեղ ծաղկանոց։ Օրիորդը պահանջում է, որ հայոց աշխարհի ամենագեղեցիկ ծաղիկներն աճեն իր ծաղկանոցում։ Այդպես էլ արվում է։ Բայց մի գարնան կատաղի քամին ավերում է նրա ծաղկանոցը և ծաղիկները ցրում ձորով մեկ։ Ձորահովիտը լցվում է ծաղիկներով, և ձորն սկսում է կոչվել Ծաղկաձոր։ Իշխանազն օրիորդը պահանջում է հորից, որ նա իր ամրոցի մոտ մի վանք կառուցել տա, որպեսզի վանահայրերը գիշեր ու ցերեկ աղոթեն և ցրված ծաղիկները հետ վերադարձնեն։ Կառուցվում է Կեչառիսի վանքը։ Սակայն Աստված չի լսում վանականների աղոթքը, և բուրավետ ծաղիկները տարածվում են ամբողջ գավառում[3][4]։
Ժամանակագրական Պատմություն[5] |
---|
1013-1033 - Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին Կեչառիսում կառուցում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Հարավային մուտքի մի արձանագրության մեջ նշվում է 1033 թվականը։ Սակայն այն ժամանակվա տիրակալը՝ Գագիկ Ա-ն և Սարգիս եպիսկոպոսը, երկուսն էլ հիշատակվում են արձանագրության մեջ, մինչ այդ արդեն մահացել էին։ Այսպիսով, այս մակագրության մեջ հավանաբար ինչ-որ սխալ կա: Շինարարության հավանական տարեթիվը 1013 թվականն է, երբ ողջ էին և՛ ինքնիշխանը, և՛ եպիսկոպոսը, և Գրիգոր Մագիստրոսը բավական մեծ էր նման նախաձեռնության համար։ Իսկապես, նույն 1013 թվականին Գրիգոր Մագիստրոսը կառուցել է նաև Հավուց Թառ վանքում գտնվող եկեղեցին։ 1045 - Անին գրավվում է բյուզանդացիների կողմից և փլուզվում է Բագրատունիների թագավորությունը։ Գրիգոր Մագիստրոսը Բջնին և իր մյուս ունեցվածքները հանձնում է բյուզանդացիներին և փոխարենը նշանակվում Միջագետքի կառավարիչ։ 1048-1049 - Սելջուկների երկրորդ արշավանքը Հայաստան։ Դա պարտադրեց Բյուզանդիային փոխել իր քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ և որոշակի համակրանքով նայել հայ իշխաններին։ Ազդեցիկ Բագրատ իշխանը նշանակվում է Անիի կառավարիչ՝ Արևելքի Մագիստրոս տիտղոսով։ Հարավային Հայաստանի և, մասնավորապես, Տարոն և Վասպուրական գավառների մարզպետությունը վստահված է հենց Գրիգոր Մագիստրոսին։ Հայ մարզպետներ են նշանակվել նաև երկրի մյուս մարզերի համար։ 1051 - Այս տարում, ըստ առկա պատմական աղբյուրների (փաստաթուղթ, որը պահվում է Վատիկանի Պրոպագանդա Ֆիդեի սրբազան միաբանության արխիվում և հրատարակվել է Փարիզում 1819 թվականին Սեն-Մարտենի կողմից), Գրիգոր Մագիստրոսը Կեչառիսում կառուցում է եկեղեցի։ Բացի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ գլխավոր եկեղեցուց, ներկայիս վանական համալիրում 11–րդ դարի միակ եկեղեցին Սուրբ Նշան եկեղեցին է։ Ուստի պետք է ենթադրել, որ դա փաստաթղթում նշված եկեղեցին է: Նույն աղբյուրից ստացված լրացուցիչ տեղեկություններից պարզ է դառնում, որ Բջնիի եպիսկոպոսները Կեչառիսի թեմին նվիրաբերել են 25 գյուղ և մեկ քաղաք։ 1054 - Սելջուկների երրորդ արշավանքը Հայաստան՝ թուրք ցեղապետ Տուղրիլի գլխավորությամբ։ Զավթելով Վասպուրականը՝ նրանք շարժվում են դեպի Հայաստանի կենտրոնական և հարավային շրջաններ։ Նույն տարին, ըստ նախկինում հիշատակված փաստաթղթի հետագա վկայությունների, Գրիգոր Մագիստրոսը «մեծ ջանքերով փրկեց մեզ և նշանավոր եկեղեցիները», այսինքն՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ և Սուրբ Նշան եկեղեցիները։ 1099 - Շիրակի Պահլավունիների արքայազն Ապիրատյանը գլխավորում է հայկական զորքերը և Արշարունիքի շրջանի Կաղզվան գյուղի մոտ միանում է սելջուկների հետ ճակատամարտին, սակայն հաղթանակից հետո նա սպանվում է նետից։ Նրա մարմինը տեղափոխվում է Կեչառիս, որտեղ մեծ արարողությամբ կատարվում է արժանի հուղարկավորություն։ 1100–1161 - Սելջուկների արշավանքից հետո նախկինում ծաղկուն շրջանները՝ Արարատը, Շիրակը, Վանանդը ավերվել են։ Ժամանակակից մի ձեռագրում նշվում է այն լուրջ իրավիճակը, որին «մի ժամանակ ծաղկած, իսկ այժմ ավերակ» Կեչառիսը պետք է առերեսի։ 1161–1165 - Նոր կյանք է սկսվում Արեւելյան Հայաստանի վանքերի համար։ Կեչառիսում նույնպես կյանքը վերսկսվում է։ Վանքը ստանում է մեծ նվիրատվություններ, որոնք նշված են Սուրբ Գրիգոր և Սուրբ Նշան եկեղեցիների հարավային պատերի արձանագրություններում։ 1196 - Սարգիս Զաքարյանի որդի Զաքարե իշխանը, վրացահայ զորքերի գլխավոր հրամանատարը, սելջուկյան զավթիչներից ազատում է Ամբերդի, Բջնիի, Արարատի և Շիրակի շրջանները։ Նա նաև ազատագրում է Կեչառիսը և հնարավորություն է տալիս սկսել վանական նոր շենքերի աշխատանքը։ 1196–1206 - Կառուցվում է վանքի գավիթը։ Չկան արձանագրություններ, որոնք ապացուցում են կառուցման ճիշտ տարեթիվը, սակայն գավիթը պետք է կառուցված լինի 1196 թվականից հետո, երբ վանքը ազատվել է սելջուկներից, և մինչև 1206 թվականը, քանի որ հենց գավիթի հյուսիսային պատին կա այս թվականը կրող արձանագրություն։ 1203 - Զաքարյան եղբայրները (իշխան Զաքարե և Իվանե) Կեչառիսը շնորհում են իշխան Վասակ Խաղբակյանին («Վասակ Մեծ»)՝ ի նշան [[Վարաժնունիք (Այրարատ)|Վարաժնունիքի և Վայոցի ազատագրման գործում ունեցած դերի։ 1203–1214 - Վասակ Խաղբակյանը («Վասակ Մեծ») Կեչառիսում կառուցում է Կաթողիկե։ Արևմտյան մուտքի արձանագրություններում տարեթվի մասին խոսք չկա, սակայն հարավային պատի արձանագրություններից մեկի վրա նշվում է 1214 թվականը։ Հետևաբար, Կաթողիկեն պետք է կառուցված լինի 1203 թվականից, երբ Կեչառիսը դարձավ Վասակի սեփականությունը, մինչև 1214 թվականը։ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու արևելյան մասում պատվանդանի վրա կանգնեցված է խաչքար։ Ըստ խաչքարի արձանագրության այն կանգեցվել է Վեցիկ ճարտարապետի հիշատակին։ Խաչքարի արևելյան երեսին նշված է, որ Վեցիկը վանքում նոր եկեղեցի է կառուցել, և դրա ավարտից անմիջապես հետո մահացել է։ Եկեղեցու անվան մասին չի հիշատակվում, ոչ էլ ասվում է, թե երբ է այն իրականում կառուցել Վեցիկը, սակայն հիշատակի խաչի ոճի առանձնահատկությունները հուշում են, որ այն ստեղծվել է 13-րդ դարում։ Այժմ Կեչառիսում կա միայն 13-րդ դարի երկու եկեղեցի` բուն Կաթողիկեն և Սուրբ Հարություն եկեղեցին: Վերջինս ավելի փոքր է և վանքի մնացած շինություններից որոշ հեռավորության վրա է։ Հետևաբար կարելի է եզրակացնել, որ հենց Կաթողիկե կառուցելու պատճառով է Վեցիկը արժանի համարվել եկեղեցու մոտ թաղվելու և նրա հիշատակին կանգնեցված այդպիսին նշանավոր հուշարձան ունենալու համար։ 1220 - Կեչառիսում կառուցված է Սուրբ Հարություն եկեղեցին։ Եկեղեցու շքամուտքի վրա հիշատակվում է նրա կառուցման փաստը։ 1223 - Ըստ մի արձանագրության՝ Պարոն Վաչեն վերակառուցում է Սուրբ Նշան եկեղեցին։ 1248 - Համաձայն գավթի հարավային պատի ներսի արձանագրության՝ Խաչեն Խոյականի բերդի տեր, Վախթանքի որդի Հասանը և Հասանի կինը՝ Մանականը (Բաղի թագավորի դուստրը), իրենց ծախսերով վերականգնում են Կեչառեսի ավերված շենքերը։ Այս շրջանում հավանաբար վերակառուցվել է նաև Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գմբեթի թմբուկը։ 1248 - «Մեծ իշխան» Պռոշը մահանում է և թաղվում Կեչառիսում։ 1295 - Խաչատուր Կեչառեցին՝ ականավոր կրոնագետ և քնարերգու բանաստեղծը, գրում է իր «Ողբը», որտեղ նա ողբում է թաթարական լծի տակ գտնվող իր երկրի ամայի վիճակի վրա և ափսոսում հայ առաջնակարգ դասի թուլացումն ու աստիճանական անհետացումը և հայ իշխանները մահը: Խաչատուր Կեչառեցին գրել է բազմաթիվ բանաստեղծություններ, ինչպես նաև Հայաստանում լայն տարածում գտած Կեղծ-Կալիսթենեսի Մակեդոնիայի թագավոր Ալեքսանդրի պատմության նոր տարբերակը: Բացի այդ, նա Կեչառիսում հիմնել է դպրոց, որի առարկաները հետագայում պետք է հիշատակվեն այլ ձեռագրերում։ 1300-1450 - Այս 150 տարում Կեչառիսի մասին տեղեկություններ չկան։ Իսլամի տիրապետությունը, թալանները, հալածանքները և ծանր հարկերը վերջ դրեցին վանքին կատարվող նվիրատվություններին։ Նույն վիճակն է Հայաստանի գրեթե բոլոր վանքերում։ 1491 - Աստվածաշունչը ընդօրինակվում է Կեչառիսում։ Գալուստ դպիրը hիշատակարանում նշում է «անաստվածների չարչարանքները, չար ժամանակները և չարիքները»։ 1499 - Մինչ Փիլիպոսը վանքի վանահայրն է, Կեչառիսում ընդօրինակվում է Ձեռնադրման Ծիսական Գիրքը (Մաշտոց): Մատթեոս դպիրն իր hիշատակարանում թվարկում է Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Նշան, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիները։ Կաթողիկեն հավանաբար վերանվանվել է Աստվածածին եկեղեցի։ 1500-1700 - Չնայած երկրի աղետալի պայմաններին (Հայաստանի Թուրք-Պարսկական պատերազմների բեմահարթակ էր), Կեչառիսում շարունակվում է մշակութային և կրոնական կյանքը։ Ընդօրինակված են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնցից մի քանիսը պահպանվել են և կան մինչ օրս։ 1700-1800 - Կեչառիսը լքվում է։ 1826 - Երկրաշարժից քանդվում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու գմբեթը։ 1843 - Այժմ, երբ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու գմբեթն այլևս չկա, գավթի արևմտյան կողմում խորան Է կառուցվում, որպեսզի եկեղեցական հարմարություններն հասանելի լինեն Կեչառիս եկած և ամառվա ընթացքում այնտեղ գտնվող մարդկանց համար։ 1920-1937 - Կեչառիսի շինությունները մասամբ վերականգնվոմ են։ Պատերը ամրացվոմ են, տանիքները վերականգնվում են թիթեղներով և սալիկներով։ 1947-1949 - Հայկական ԽՍՀ-ի Հուշարձանների Պահպանության Կոմիտեն վերականգնում է Կեչառիսի վանական համալիրը։ Տանիքները սալաքարվում են, իսկ ամբողջ համալիրը վերանորոգվում և պարսպապատվում է։ |
Պատկերասրահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]-
Կեչառիս վանքային համալիր
-
Սուրբ Հարություն եկեղեցի
-
Կեչառիսի ընդհանուր պատկեր
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Կեչառիսի վանական համալիր - դասարան․ամ Արխիվացված 2016-09-05 Wayback Machine
- Կեչառիս վանքային համալիրի մասին մանրամասն
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Wiki Loves Monuments monuments database — 2017.
- ↑ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ 3, էջ 91
- ↑ Արամ Ղանալանյան (1969). Ավանդապատում. Երևան: Հայկական ՍՍՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտ.
- ↑ Մանուկ Աբեղյան (1899). Հայ ժողովրդական առասպելները Մովսես Խորենացու Հայոց պատմության մեջ. Վաղարշապատ.
{{cite book}}
: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Ketcharis, Documenti Di Architettura Armena, by Mourad Hasratian and Adriano Alpago-Novello, published in Milan, Italy in 1982.
![]() |
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Կեչառիսի վանական համալիր կատեգորիայում։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 382)։ ![]() |