Սուրբ Նշան եկեղեցի (Թբիլիսի)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Սուրբ Նշան եկեղեցի (այլ կիրառումներ)
Սուրբ Նշան եկեղեցի
վրաց.՝ სურფნიშანი
Եկեղեցու տեսքը կողքից
Հիմնական տվյալներ
Տեսակեկեղեցի
ԵրկիրՎրաստան Վրաստան
ՏեղագրությունՎրաստան Վրաստան Թբիլիսի
ԹեմՀայ Առաքելական եկեղեցի Հայ Առաքելական եկեղեցիՎիրահայոց
Հոգևոր կարգավիճակՉգործող
Հիմնական ամսաթվերը1711
Ներկա վիճակՎթարային
Ճարտարապետական ոճհայկական ճարտարապետություն
Կառուցման սկիզբ1703 թ.
ՀիմնադրվածՀին եկեղեցին նախքան 1624 թ.
14.60
Երկարություն29.45
Լայնություն14.60
Գմբեթ1
ՇինանյութԱղյուս, քար
Քարտեզ
Քարտեզ
 Saint Nshan Armenian church, Old Tbilisi Վիքիպահեստում

Սուրբ Նշան եկեղեցի (նաև՝ Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի), չգործող հայկական առաքելական եկեղեցի Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսիի կենտրոնում։ Հանդիսանում է Հայ Առաքելական և Վրաց Ուղղափառ եկեղեցիների միջև վիճաբանության առարկա, քանի որ վերջինը եկեղեցին վրացականացնելու ցանկություն է հայտնել[1]։

Տեղադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Նշան եկեղեցի գտնվում է Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսիի հին թաղամասերից մեկի՝ Կալոյի (նախկին Սուրբ Նշան) թաղամասում, Վերցխլի (նախկին Ոսկերիչների) և Սուլթանաշվիլի (նախկին Սուրբ Նշան, հետագայում Հ.Հակոբյան) փողոցների միջակայքում[1]։

1831 թվականի Թիֆլիս քաղաքի վարչատարածքային բաժանման տեղեկամատյանում նշված է, որ Սուրբ Նշան Սուրբ եկեղեցին գտնվում էր քաղաքի առաջին մասի առաջին թաղամասում[1][2]։

Տարբեր ժամանակներում եկեղեցու տեղադրության մասին իրենց աշխատություններում անդրադարձել են ժամանակի հայտնի գործիչներ.

Գնալով Սերեբրիանի (Ոսկերիչների) Ռյադով (փողոցով), որը դուրս է բերում վրացական սեմինարի առջև, ձախ կողմում` դեպի կենտրոն, տեսնում ենք հայկական գեղեցիկ Սուրբ Նշան եկեղեցին, որը գտնվում է բնակելի տներով շրջապատված մի բակում
- Մ.Բրոսեն, 1840-ական թվականներ. [1][3]
Հայկական փողոցից անցնելով դէպի Սալդատսկի բազար սկսվում է Ոսկերիչների փողոցը, որտեղ կառուցած է Սուրբ Նշան եկեղեցին
- տփղիսեցի Միքայել Սուլյան, «Թիֆլիս քաղաքը իմ մանկութեան ժամանակ» հուշագրություն. [1][4]
Սուրփնիշանի – եկեղեցի Հ. Հակոբյանի անվան փողոցի վրա, նայում է բերդին
- Թ.Կվիրկվելիա, Թբիլիսիի պատմության լավագույն գիտակ. [1][5]

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Նշան եկեղեցին ունի 17-18-րդ դարերում հայակական եկեղեցաշինության մեջ լայն տարածում գտած գմբեթավոր եռանավ բազիլիկի հորինվածք։ Սրածայր վեղարով ավարտվող արտաքուստ 12 նիստանի թմբուկը և թաղերը ներքուստ պահում են երկու զույգ հաստահեղույս սյուները։ Սուրբ Նիկողայոսի անվամբ օծված, արևելքում կիսաբոլորակ եզրագծով ավագ խորանից բացված են դեպի ներս լայնացող երեք լուսամուտներ։ Անդրեաս առաքյալի և Սուրբ Գևորգի անուններով օծված հյուսիսային և հարավային խորաններով ավանդատների մուտքերը բացված են արևմտյան կողմերից՝ աղոթասրահի մեջ։ Ավանդատները կրկնահարկ են։ Երկրորդ հարկում մուտքերը բացված են խորանի մեջ և նրա հետ հաղորդակցվում են 17-ական աստիճանների միջոցով։

Հիմնական շինանյութն աղյուսն է։ Հիմնաշարում, քիվերում, մուտքերի անկյուններում գործածված է նաև քար։ Ծածկերը կղմինդրապատ են։ Ներքին ծավալներն ամբողջությամբ պատված են եղել որմնանկարներով, որոնց մի նշանակալի մասը ենթադրաբար վերագրվում է Հովնաթանյան դպրոցի նկարիչներին։ Երեք մուտքերը բացված են հյուսիսային, հարավային և արևմտյան ճակատներից։ Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ունի ութ սյուների վրա կանգնած զանգակատուն, իսկ հյուսիսային մուտքի առջև` քառասյուն նախամուտք։ Ի դեպ, վերջինիս վրա նույնպես եղել է զանգակատուն, որը հավանաբար քանդվել է կամ քանդել են խորհրդային առաջին տասնամյակներին։ Որմերը հարուստ են հայերեն վիմագրերով։ Արտաքին չափերն են (առանց հյուսիսից կից նախասրահի) 29.45 x 14.60 մ[1]։

Եկեղեցու ճարտարապետական նկարագրին տարբեր դարերում անդրադարձել են բազմաթիվ հետազոտողներ ու ճանապարհորդներ[1][5][6][7][8]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնադրում և պատկանելիության հարց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եկեղեցու մուտքի ճակատային մասի հայերեն արձանագրությունները

Եկեղեցու հիմնադրման ստույգ ժամանակն անորոշ է։ Հիմնադրման թվականը որոշելիս գիտական շրջանակները մինչ այսօր հիմնվել են եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին առկա շինարարական արձանագրության հաղորդած տվյալների վրա, համաձայն որի` եկեղեցին կառուցվել է 1703 - 1720 թվականների ընթացքում, որին 1780 թվականին ավելացվել է գմբեթ։ Շրջանառվել է նաև եկեղեցին 1701 թվականին հիմնադրված լինելու վարկածը, որի հիմքը Մ.Բրոսեի աշխատության սխալ ընթերցումն է[1][3]։

Սակայն դեռևս 1837 թվականին վրացի հետազոտող Պ.Իոսելիանին հայտնել է այն կարծիքը, թե իբր 1703 թ. հայերը եկեղեցին հիմնել էին նրանից առաջ գոյություն ունեցած վրացական ուղղափառ եկեղեցու տեղում։ Որևէ սկզբնաղբյուրով չփաստարկված Իոսելիանու այս հայտարարության վրա հետագայում կուրորեն հենվել են բազմաթիվ հետազոտողներ։ Ավելին` նրանցից ոմանք Իոսելիանու հայտնած մասնավոր և անհիմն կարծիքը վերաշարադրել են` համարելով այն «ավանդաբար» փոխանցված տեղեկություն։ Այդպես է վարվել, օրինակ, Գ.Աղանյանցը` նշելով, թե «Աւանդաբար ասում են, որ ս. Նշան եկեղեցու տեղը առաջ եղել է վրաց ս. Նիկողայոս սքանչելագործի եկեղեցի, որը հայերը գրաւելով տեղը շինել են համանուն եկեղեցի»։ Վրաց ուղղափառ եկեղեցուն հաճելի ու նաև շահեկան միտքը տեղ է գտել նույնիսկ պաշտոնական հրատարակություններում։ Այդպիսի հրատարակություններից մեկում գրված է, որ «Այս եկեղեցին` նվիրված Նիկողայոս Հրաշագործին, ինչպես և հայկական շատ եկեղեցիներ, Վրաստանում մի ժամանակ եղել է ուղղափառության ձեռքին»[Ն 1].[9]։ Այլ տեղերում Պ.Իոսելիանին նշել է, որ «Սբ. Խաչ (Սբ. Նշան) եկեղեցու հիմնադրման ժամանակն անհայտ է։ Հնուց այստեղ պահվում է Անդրեաս առաքյալի գանգի մասը»[Ն 2][10], «Սուրբ Նշանի փողոցում գտնվող Սուրբ Նշանը կոչվել է ուղղափառների կողմից Սբ. Նիկողայոս Հրաշագործի անունով»[Ն 3][11], «Այս և Վրաստանում գտնվող շատ այլ հայկական եկեղեցիներ եղել են ուղղափառների ձեռքում...»[Ն 4][12][13][1]:

Պ.Իոսելիանու ինքնահնար «ավանդության» հիման վրա նորագույն շրջանի մեկ այլ վրացի հետազոտող եկեղեցու նախնական շենքի վրացականությունը հիմնավորելու նպատակով վկայակոչել է Սբ. Նիկողայոս անվան առկայությունը. «Պետք է մտածել և ոչ առանց հիմքի, որ ըստ հին վրացական ավանդույթի Սբ. Նիկողայոսի անունը պահպանվել է ի սկզբանե վրացական, սակայն հայկական Սբ. Նշանի վերափոխված եկեղեցում»[Ն 5][14]։ Ամենայն հավանականությամբ Բ.Արվելաձեն առաջնորդվել է անհիմն այն կարծիքով, թե «...այդ սրբի պաշտամունքը Հայաստանում ընդունված չի եղել»[15] Իրականում Սուրբ Նիկողայոսի պաշտամունքը լայնորեն տարածված է եղել նաև Հայաստանում, որի ամենատարբեր գավառներում նշյալ սրբի անվամբ օծվել են բազմաթիվ եկեղեցիներ, ինչպիսիք են Ակնի գավառակի Կամարակապ և Նարվեր գյուղերի եկեղեցիները, Երզնկայի գավառի Բթառիճ գյուղի մերձակա վանքը, Տիվրիկ գավառի Զիմարա գյուղի եկեղեցին և այլն։ Նիկողայոս սուրբը պատկերված է նաև պատմական Արցախի Ծար գավառի Դադիվանքի որմնանկարների տեսարաններից մեկում[1]։

Դոկտոր-պրոֆեսոր Պ.Մուրադյանի հայտնաբերած 1624 թվականով թվագրվող «Խորհրդատետրը» գիտական աշխարհին հայտնի միակ գրավոր աղբյուրն է, որտեղ նշվում է, որ մինչև 1700-ական թվականները Սուրբ Նշանի տեղում եղել է եկեղեցի և այն հայկական էր։ Ըստ նրա նմանատիպ միակ աղբյուրը լինելու պատճառով գիտնականին վստահություն չի ներշնչել մատնանշելու ներկայիս եկեղեցու տեղում ավելի հին եկեղեցու գոյության մասին[1][16]։

1720, 1780, 1781 թվականների շինարարական հայերեն արձանագրությունները, 2015թ.

Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը իր ուսումնասիրություններից մեկում պատասխանում է վրացական հետազոտողների ներկայացրած կարծիքին՝ ասելով, որ «...Պ.Իոսելիանին ճիշտ է, երբ վկայում է ներկա կառույցի տեղում ավելի հին եկեղեցու գոյության մասին, միայն թե, ինչպես փաստում են սկզբնաղբյուրները, տեղում եղած հին եկեղեցին նույնպես եղել է հայկական, այլ ոչ վրացական, ընդ որում, ուշագրավն այն է, որ հնի տեղում նոր եկեղեցի կառուցելիս անվանափոխություն տեղի չի ունեցել։ Այլ խոսքով` նոր եկեղեցուն է փոխանցվել հին եկեղեցու Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի անվանումը»[1]։ Իր այս պնդումը հիմնավորելու նպատակով Ս.Կարապետյանը ներկայացնում է մի շարք փաստարկներ.

Գրեցաւ ի թուին ՌՀԳ (1624), ետու գիրս զայս ես` Անդրի Կեսարացի քահանայ եկեղեցոյն Ս. Նիկողայոսի, ի քաղաքն Տփխիս...
- Տփղիսի (Թբիլիսիի) Սուրբ Նշան եկեղեցուն նվիրաբերված . [1][17]

Ըստ Ս.Կարապետյանի՝ հիշատակարանից պարզվում է, որ կեսարացի Անդրի քահանան 1624 թ. ձեռագիրը նվիրել է Տփղիսի Սբ. Նիկողայոս եկեղեցուն, ուստի հետևում է, որ այդ թվականին քաղաքում գոյություն ունեցած հայկական եկեղեցիներից մեկը կրում էր Սբ. Նիկողայոսի անունը, որի տեղադրությունը Խորհրդատետրում ներկայացված է[1]։

Հուշարձանագետ Ս.Կարապետյանի ներկայացրած հաջորդ փաստարկն հին եկեղեցուն պատանած շինարարական արձանագրությունն է, որը նոր եկեղեցին կառուցելուց հետո փոխադրվել է վերջինիս հարավային ավանդատուն[1]։ Այն իրենից ներկայացնում է երկու քար (չափերն են 38, 3 x 12, 3 և 69, 3 x 37 սմ), որոնց վրա փորագրված քառատողի բովանդակությունը հետևյալն է. «Ի թվ(ին) ՌՃԺԱ (1662)» և «...հ(ար)սըն, Գասպար. իրան ա(ներ)հ(այր) Բէր ոն, քարայհատ Նաւայսարթն, որ է Յառիճ(ցի), շին(եցաւ) ձեռամբ ս(ո)ց(ա)»։ Սակայն հուշարձանագետը հստակ չի նշում, թե արդյո՞ք քարահատ-ճարտարապետ Նավասարդը սերում էր Շիրակի Հառիճ գյուղից, թե՞ անհայտ համանուն մեկ այլ գյուղից[1]։

Ս.Կարապետյանի ներկայացրած հաջորդ փաստարկը նույն ավանդատան մեջ պահվող արձանագիր խաչքարն է, որը բաժանված է առնվազն չորս մասի և որի վրա ընթերցվում է. «Սուրբ խաչս խօջա Բա րխ(ու)տարին եւ իր ամո(ւ)սին Դարայջանին։ Ս(ուր)բ խ(ա)չս բա(րե)խ(աւս), թվ(ին) ՌՃԺԱ (1662)»[1]։

Հուշարձանագետի ներկայացրած հաջորդ փաստարկը վերաբերում է ֆրանսիացի հայտնի ճանապարհորդ Շարդենի աշխատությանը, որտեղ ճանապարհորդը 1673 թվականի Տփղիսի (Թբիլիսիի) հայկական 8 եկեղեցիների շարքում թվարկում է նաև Սուրբ Նշան եկեղեցին[1][18]։

Ըստ Ս.Կարապետյանի՝ 17-րդ դարից պահպանված վերոնշյալ սկզբնաղբյուրային հիշատակությունները հաստատում են այն իրողությունը, որ նախքան կանգուն եկեղեցու կառուցումը և առնվազն շուրջ մեկ դար առաջ տեղում եղել է ավելի հին նույնանուն հայկական եկեղեցի, որը վերջին անգամ հիմնովին վերաշինվել է 1662 թվականին հայտնի քարահատ-ճարտարապետ Նավասարդի ձեռքով[1]։ Նրա կարծիքով հին եկեղեցուն է պատկանել ներկայումս կանգուն եկեղեցու հարավային կողմի ավանդատանը պահպանված երկու մասի կիսված և բավականաչափ քայքայված մի բարավոր, որի վրա երկու տողով ընթերցվում է. «Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս տ(է)ր ա(ստուա)ծ»[1]։

Նորոգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

18-րդ դարի ընթացքում եկեղեցին բազմիցս ենթարկվել է բազմափուլ վերաշինության ու համալրման[1]։

Եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին մինչ օրս պահպանված է 1703 թվականին եկեղեցին վերստին հիմնադրելու և 17 տարվա ընթացքում կառուցելու մասին պատմող շինարարական արձանագրությունը, որը 13 տողով փորագրված է միմյանց կից երկու քարերի վրա. «Յ(իսու)ս Ք(րիստո)ս | շն(ո)րհօք ս(ուր)բ հոգ(ո)յն եղև հիմ|նարկ(ու)մն և շին(ու)մն ս(ուր)բ Նշանի | եկեղ(ե)ցոյս թվ(ի)ն ՌՃԾԲ (1703), ի թ(ա)գ|աւորութե(ան) Լէվան խ(ա)նին և իւր որդո|ցն, ի հ(ա)յր(ա)պետո(ւ)թե(ան) տ(եա)ռն Ն(ա)հ(ա)պետին. | ես մէլիք Կիօրկիս որդի տանուտէր Ասլամազի շինեցի | զտ(ա)ճ(ա)րս զայս, որ յանուն ս(ուր)բ Նիկող(ա)յոսի յ(ի)շ(ա)տակ ի|նձ և ծն(ո)ղ(ա)ցս և եղբարցս իմոց և կող(ա)կցոյս Խանփէր|վանին և որդ(ո)ցս Զուրապին և Պապին և դստերցս և բազ|մաշխատ ք(ա)հ(ա)նայս իմոյ տ(է)ր Մովսէսին և ես մէլիք Գիօրգիս | վճ(ա)րեցի ըզկին սմայ ամ(ենայ)ն ամէ ՌՃԿԹ (1720)-ին. մնաց կ(ա)թողիկ|էն յ(ի)շ(ա)տ(ա)կ անջնջելի ավարտողաց»[1][19][20][21]։ Արձանագրության անթերի վերլուծությունը կատարել է պրոֆեսոր Պ.Մուրադյանը[1]։

Եկեղեցու հարավային ավանդատան մեջ վերջերս հայտնաբերված արձանագրությունը պատմում է 1703-1720 թվականների ընթացքում իրականացված վերաշինության աշխատանքների մասին։ Արձանագրությունից հայտնի է դարձել, որ Բարխուդարի դուստր Ցագանի նախաձեռնությամբ 1719 թվականին վերաշինվել է զանգակատունը։ 50 x 48 սմ չափի սալակտորին հնգատող արձանագրված է. «Կամաւն ա(ստուծո)յ ես Բարխու|դարի դուստր Ցագա|նիս վերստին նորոգեց|ի հօրս շինած զանգակա|տունս, թվ(ի)ն ՌՃԿԸ (1719)-ին»[1]։

Եկեղեցու շինարարական աշխատանքներն ամբողջանում են միայն 1780-ական թվականներին։ 1780 թվականին կառուցվում է գմբեթը, իսկ 1781 թվականին՝ հյուսիսային մուտքը։ Այս իրադարձությունների մասին վկայող արձանագրությունները նույնպես տեղ են գտել հյուսիսային մուտքի բարավորին։ Առաջինը իրենից ներկայացնում է յոթ տողով մարմարե սալիկի, որի վրա փորագրված է. «Շնորհիւ տ(եառ)ն ա(ստուծո)յ շինեցաւ կաթուղիկէն | եկեղեցւոյս ի ժամանակս թագաւորու|թե(ա)ն վրաց Հերակլեա եւ հայրապետու|թե(ա)ն տ(եառ)ն Սիմէօնի ամ(ենայն) հայոց կաթուղի|կոսին, արդեամբ Ղազարի, որդենօքն, | յիշատակ համայն կենդանեաց եւ | ննջելոցն իւր, ի թուին ՌՄԻԹ (1780)»։ Երկրորդ արձանագրությունը մեկ տողով նախորդից աջ և ձախ է գտնվում. «Յիշատակ է դուռնս մ(ա)հտ(ես)ի տ(է)ր Նիկողայոսին, ՌՄԼ (1781)»[1][19][20][21]։

18-րդ դարում ծավալված շինարարական աշխատանքների ընթացքն արձանագրված է եղել նաև «Էջմիածնայ տետրակ»-ում, որտեղից ժամանակին ընդօրինակվել է հետևյալը. «Շինեալ ի տանուտէր Ամիրէ և յորդւոյ նորա տանուտէր Ասլամազայ, իսկ զկնի 1703 նորոգեալ ի մէլիք Գիօրկւոյն և զկաթուղիկէն յետոյ շինեալ ի Մէհրապ աղայն Շարիպէկեան 1784։ Տանուտէր Ամիր և որդի տանուտէր Ասլամազն շինեցին ս. Նշանիս ս. Նիկողայոսի եկեղեցին իւր ժամատնով և շրջապատով։ Խօջա Պարխուտարը և կողակից Դարէճանը շինեցին ս. Նշանի զանգակատունը իւր խցովը։ Պարխուտարի դուստր Եագունդը, իւր հօր շինած զանգակատունը քանդվել էր, կրկին նորոգեց իւր խաչով։ Տանուտէր Գիօրգին եկեղեցու պարիսպը յետ քաշեց։ Տան(ուտէր) Ասլամազը և կողակից Շահրուբանը վերստին նորոգեցին եկեղեցին։ Փէրիխանը խաչկալը շինեց։ Մէլիք Գիօրգին վերստին շինեց և նորոգեց ս. Նշանը հիմքից, մեծացրեց կամարաձև և գեղեցիկ յօրինուածով ՌՃԾԲ (1703) թուին, ՌՃՂ (1741)-ին օրհնեցին և պատարագ մատուցին, և այդ տարի մեռաւ մէլիք Գիօրգին։ Մէլիք Գիօրգին և կողակից Խամփէրվանը մի աշուղխանայ շինեցին եկեղեցւոյս յիշատակ։ Ուստայ բանահ Յակոբը, իւր աշակերտ Սարգիսը նուիրեց եկեղեցու շինութեան ժամանակ, որ ծառայութիւն անէ, տարին մի լիտր ձէթ, մի չարէք մոմ։ Խօզօյենց Առաքելն ու կողակիցը եկեղեցւոյս մէկ խցի տեղ և գերեզմանատուն առան։ Ալահղուլունց Մուրատի որդին Մարտիրոսն և Փանոսը ժամատան մեծ դուռը շինեցին։ Անդոյեան Ղզիլեանց Դարէջան և որդիք Գիօրգին և Յարութիւնը մէկ դուքան տուին լուսագին։ Գասպարի որդի Մովսէսը, Յոհանը և Յովսէփը իւրեանց անյիշատակ մեռած քուերորդի Մկրտումի յիշատակին, տունը գրաւ էր մնացել, թափեցին, Մկրտումին եկեղեցում թաղեցին, տունը տուին եկեղեցուն, որ իրանց էլ գերեզմանատուն լինի։ Թէմուրազ արքան տեսնելով առաջին թագաւորաց գրեանքը, իւրեանք ևս նորոգեցին և ղաղավաթլամայ գիր տուին, որ եթէ անյիշատակ մարդ մեռնի, որդի և աղջիկ չմնայ, ինչպէս որ քաղաքացիք կամենան այնպէս անեն, ոչ ինքը ոչ իւր իշխանները իշխելու հրաման չունենան։ Դիւան Օթարը իւր կողակից Խամփէրջանը, որ Էյնալ մէլիքի տղայ Ռոստոմից մէկ դուքան գնեց՝ տուեց Վանքին, ս. Նշանին, Ջգրաշէնին, Նորաշէնին, Մօղնին, Բետղեհէմին, Քամոյենց եկեղեցուն, դուքանի քրեհից ութ մոմապատ մէկ-մէկ ամսէնը մէկ անգամ, որ միշտ յայսմաւուրք կարդան։ Մահտեսի մեծ տէր Նիկողայոսը եկեղեցու դուռը փոխեց նոր տաշած քարով։ Մէհրապ աղայի որդի Ենովք աղան շինեց հրաշալի կաթուղիկէն, կանաչագոյն փայլուն և պայծառ չինարին, հոյակապ և բարձրաբերձ գմբէթով, որ 50 տարուց առաջ եկեղեցին շինուած, բայց չէր լրացած, գլուխը ոսկեզօծ խաչով, գմբէթի տակ բոլորակի վերնատուն, սորա շուրջը 12 առաքեալների և 4 աւետարանիչների պատկերներով զարդարեց, առանց ծախս խնայելու և բեմի երկարութեամբ տնօրինական 7 պատկեր շարեց քանդակուած քարերով»[1][22]։

Այսպիսով Սուրբ Նշան եկեղեցին 19-րդ դար է մուտք գործում ճարտարապետական առումով ամբողջացած տեսքով։ Դրանից հետո էլ այն գտնվում էր ծխականների մշտական ուշադրության ներքո, որի արդյունքում այնտեղ մշտապես կատարվում են շինարարական աշխատանքներ։ Դրանցից հայտնի են 1830 թվականին եկեղեցու ներքին ծավալների նկարազարդումը երեցփոխ Ավետիք Փիրոյանի նախաձեռնությամբ, 1837 թվականին շինության ընդհանուր բարեկարգումը, 1861 թվականին մատուռի կառուցումը, ինչպես նաև 1868 թվականի մասնակի այլ նորոգություններ[1][23]։

1833 թվականին սրբատաշ քարով բարեփոխվում է եկեղեցու հարավային ճակատից բացված մուտքը, որի մասին երկլեզվյան (հայերեն և վրացերեն) արձանագրություն է փորագրվում նույն մուտքի ճակատակալ քարին. «Շինեցաւ դուռս ս(ուր)բ եկեղեցւոյ արդեամբ բազմաշխատ աւագ ք(ա)հ(ա)ն(ա)յ տ(է)ր Յովհաննէս Զա|ռափեանին ի յիշատ(ա)կ իւր եւ կենակցոյն, դստերն՝ մէլիք Զուրաբի եւ որդոցն, 1833»[1][24][25]։

Ռուսական կայսրության Նիկոլայ I կայսրի՝ Տփղիս այցելելու կապակցությամբ 1837 թվականի մայիսի 28-ին Վրաստանի թեմի առաջնորդ Թադեոս արքեպիսկոպոսը բարեկարգման որոշ աշխատանքներ իրականացնելու կոչով գրություն է հղում Սուրբ Նշան եկեղեցու երեսփոխ աղա Ավետիս Փիրոյանցին. «...յառաջ քան զվեհափառ գալուստ թագաւոր կայսերն հարկաւոր է ածել ի վայելուչ ձևակերպ զամենայն եկեղեցական շինուածս, զկրպակս, զտունս, զպարիսպս և ծեփել և ներկել զնոսին յարմարաւոր իմն գունով, որոց աղագաւ ի 27 ամսոյս ընկալայ թղթագրութիւն... վասն որոյ սովաւ պատուիրեմ Ձերումդ գերյարգութեան, ի 29 ամսոյս ձեռնամուխ լինել ի նորոգութիւն և ի գեղազարդութիւն ամենայն եկեղեցական պատկանելեաց ըստ հետևեալս կերպիւ եկեղեցին ներքուստ ծեփել և ներկել մարմարանման դեղով կամ այլ յարմարաւոր գունով, իսկ արտաքուստ բռել (բադաքաշ) և ներկել դեղին կամ սպիտակ գունով, զնորաշէն մատուռն եղեալ յառաջոյ աւագ դռան եկեղեցւոյն ծեփել և ներկել և որքան կարելին է վաղվաղակի բառնալ զտախտակակապն (խարաչօ) և զպարիսպ եկեղեցւոյն ներքուստ և արտաքուստ ծեփել և ներկել դեղին կամ սպիտակ գունով և ամենայն մասամբք և շինուածովք զարդարել զեկեղեցին և զեկեղեցական պատկանելիսն ի գեղեցկութիւն քաղաքիս։ Յայսմ մասին կարգեմք Ձեզ յօգնականութիւն և ի գործակցութիւն զտէր Յովհաննէս աւագ քահանայն Զառափեան և զտէր Անդրէասն Տէր-Ստեփանեան, որոց և պատուիրեցաւ արիութեամբ վարել յամենայնի յօգուտ եկեղեցւոյ»[1][26]։

1868 թվականին 1020 ռուբլով նորոգումներ են կատարվում, որոնք ներառում են խաչկալի նորոգումը (300 ռ.), ներքին ծավալների սպիտակեցումը (500 ռ.) և այլն[1][27]։

Հայտնի է, որ 1891 թվականին Հայուհյաց բարեգործական ընկերությունը Սուրբ Նշան եկեղեցու նորոգման համար հատկացրել է 543 ռուբլի 10 կոպեկ[1][28]։

Չնայած մշտապես նորոգումներին՝ «Արձագանք» պարբերականի 1894 թվականի 65 համարում հոդվածագիրը նշել է, որ Սուրբ Նշան եկեղեցին բավականին հին կառույց է և կարիք ունի շուտափույթ նորոգության[1][29]։

Խորհրդային ժամանակաշրջան (1920-1991)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1928 թվականին Սուրբ Նշան եկեղեցին պետության կողմից կնքվում և փակվում է։ Այնուամենայնիվ 1930 թվականի մարտին վերադարձվում է համայնքին։ Սակայն 1931 թվականի մայիսի 3-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Արտակ եպիսկոպոս Սմբատյանցի՝ Վրաստանի ԽՍՀ կենտրոնական գործադիր կոմիտեին հղված բողոքագրի բովանդակությունից պարզ է դառնում, որ Սուրբ Նշանը պետության կողմից կրկին փակվել է[1][30]։ Բողոքագրի բովանդակությունն է.

Թեմական խորհուրդը մի քանի անգամ դիմել է ուր հարկն է Խոջիվանքի եկեղեցին վերադարձնելու և սուրբ Նշան եկեղեցին բանալու միջնորդութեամբ, բայց բազմակի միջնորդութիւնների վերաբերեալ մինչև օրս ոչ մի կարգադրութիւն չի եղել։
Վահանակի վրա վրացերեն և ռուսերեն լեզուներով գրված է «Հուշարձանը պահպանվում է պետության կողմից, փչացնողները պատժվում են օրենքով»

Զարմանալիորեն Սուրբ Նշան հայկական եկեղեցին 1930-ական թվականների պետական մակարդակով կազմակերպված Թբիլիսիի բազմաթիվ այլ հայկական եկեղեցիների հետ ոչնչացվեց։

Խորհրդային տարիներին եկեղեցու շենքը հարմարեցվել և ծառայեցվել է տարբեր նպատակների։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին եկեղեցին ծառայում էր որպես մակարոնի և վերմիշելի պահեստ։ Ավելի ուշ այն վերածվեց Ազգային գրադարանի գրապահոցի[1][31]։

Հակառակ այն փաստին, որ մշտապես շահագործվող եկեղեցու շենքը ենթակա էր շարունակական քայքայման և կարիք ուներ որոշակի նորոգությունների, խորհրդային ժամանակաշրջանում այն երբևէ վերանորոգման չենթարկվեց՝ չնայած այն հանգամանքին, որ եկեղեցու հյուսիսային պատին փակցված ցուցանակն ազդարարում էր և այսօր էլ դեռևս ազդարարում է, որ «Հուշարձանը պահպանվում է պետության կողմից, փչացնողները պատժվում են օրենքով»[1]։

1970-ական թվականներին եկեղեցու գերեզմանոցի հյուսիսային հատվածում գտնվող տապանաքարերի մեծ մասն ասֆալտապատվել է։ Տեսանելի են մնացել միայն սակավաթիվ այն տապանաքարերը, որոնց հնարավոր չէր եղել ասֆալտապատել փոքր-ինչ բարձր լինելու պատճառով[1]։

1980-ականների սկզբներին եկեղեցին վերածվել է գրքերի պահոցի[5]։

Վրաստանի անկախության ժամանակաշրջան (1991 - ներկա)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վրաստանի անկախացումից հետո տարեցտարի ոչ միայն խորանում է եկեղեցու շարունակական քայքայումը, այլև այն դադարում է դիտարկվել որպես պատմական հուշարձան, քանի որ ամեն օր եկեղեցու պատերին կից մեկը մյուսի հետևից սկսում են ծնունդ առնել ակնհայտորեն անօրինական, սակայն իշխանությունների կողմից արտոնված բնակելի շինություններ[1]։

Հրդեհներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Նշան եկեղեցու ներսը հրդեհից հետո, 08․07․2007թ․

Սուրբ նշան եկեղեցին, մշտապես լինելով վրաց ուղղափառ եկեղեցու հավակնությունների շրջանակներում, վերջինիս ներկայացուցիչների, ինչպես նա Վրացական ԽՍՀ-ի ու անկախություն ձեռք բերած Վրաստանի պետական կառույցների կողմից հաճախակի ենթարկվել է ոտնձգությունների[1]։

2002 թվականի հոկտեմբերի 20-ի գիշերը Սուրբ Նշան եկեղեցում հրդեհ է բռնկվում, որի մարմանը ուղարկված աննախադեպ մեծ թվով հրշեջ մեքենաները (9 հրշեջ մեքենա) կասկածելի երկար ժամանակ չէին կարողանում մարել կրակը։ Պաշտոնապես ներկայացվեց, որ անհայտ է հրդեհի բռնկման աղբյուրը։ Շրջանառության մեջ դրվեց նաև, թե իբր հրդեհը բռնկվել է ռուս թափառաշրջիկի մեղքով[Ն 6][32][33][1]։

2012 թվականի հունվարի 3-ին և 7-ին եկեղեցին անհայտ հանգամանքներում ենթարկվում է իրարահաջորդ երկու նոր հրդեհումների։ Առաջին հրդեհի նման այս վերջինները նույնպես մարվում են բացառապես ջրով, որի արդյունքում եկեղեցու ներսում և հարակից գերեզմանոցում նստվածքներն ավելի ակնառու են դառնում. աղոթասրահում առաջանում է մինչև մեկ մետր իջվածք։ Բացի այդ` ջերմությունից փլուզվում է գմբեթակիր 4 սյուներից հյուսիսարևելակողմյանը, առավել վտանգավոր են դառնում եկեղեցու արևմտյան և արևելյան ճակատներին նստվածքների հետևանքով գոյացած ճաքերը, իսկ հյուսիսային մուտքի առջև կառուցված սյունասրահ-զանգակատուն-տապանատան` 2002 թվականից ի վեր ակնառու ճաքերը դառնում են ծայրահեղ վտանգավոր[1]։ Հրդեհի հետևանքով գրեթե լրիվ քայքայվում-թափվում են եկեղեցու ներքին մակերեսներն ամբողջությամբ պատած սվաղի շերտերը, որոնք մեծ մասամբ որմնանկարազարդ էին։ Կորուստն ավելի է ահագնանում հատկապես այն պատճառով, որ մինչ 2002 թվականի հրդեհը եկեղեցին տարբեր նպատակներով շահագործվելու պատճառով մշտապես փակ էր և, ըստ այդմ, անմատչելի այցելուների համար։ Փաստորեն երբևէ առանց նույնիսկ հպանցիկ ուսումնասիրության կամ գոնե մասնագետների կողմից լուսանկարվելու անվերադարձ ոչնչանում են տփղիսյան հայ որմնանկարչական դպրոցի` 18-19-րդ դարերի եզակի նմուշները (որմնանկարազարդման վերջին աշխատանքներն իրականացվել էին 1830 թվականին)։ Այդ արժեքների մասին սոսկ մոտավոր պատկերացում թերևս կարելի է կազմել 1970-ական թվականներին կատարված սիրողական մի քանի լուսանկարների միջոցով։ Հրդեհից հետո անհամեմատ մեծանում է եկեղեցու վթարային գործոնը։ Ջրի քայքայիչ ազդեցությունից նստվածքներ են առաջանում աղոթասրահի կենտրոնական հատվածում և հյուսիսային նախամուտքի` թաղումներ պարունակող տապանաքարածածկ մակերեսին։ Աղբով լցված, շների և թափառականների ապաստանավայրի վերածված եկեղեցին 2007 թվականին, այնուամենայնիվ, ստանում է պատմական հուշարձանի կարգավիճակ։ Փաստորեն, Վրաստանի անկախացումից ի վեր այն հանված է եղել Թբիլիսիի պատմական հուշարձանների ցուցակներից[1][34][35]։

Եկեղեցու քահանաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԱՀ Եկեղեցական ծառայության
ժամանակաշրջան 		Ծանոթ.
1600-ական թվականներ.
տեր Օհան քահանան[1][36][37] Հիշվում է 1646 և 1656 թթ.-ին
1700-ական թվականներ.
Միաբան տեր Գրիգոր[1][38] Հիշվում է 1789 թ.-ի հոկտեմբերին կաթողիկոսական շնորհակալագրում
1800-ական թվականներ.
Հովհաննես Զառափյանց (Զառափով)[1][6] Հիշվում է 1837 թ.-ին
քահանա Գրիգոր Հովհաննիսյան Շերմազանյանց[1][39][40][41] 1881 թ. հոկտեմբերի 24-ից մինչև առնվազն 1914 թ.-ը Ծնվ. է 1851 թ., ձեռն. է 1881 թ.
Գարեգին քահանա Մարկոսյան Առաքելյանց[1][39][40][41] 1887 թ. հուլիսի 27-ից մինչև առնվազն 1914 թ.-ը Ծնվ. է 1857 թ., ձեռն. է 1887 թ.
քահանա Առաքել Հակոբյան Ազիզյանց[1][42] Հիշվել է 1888 թ.-ին

Եկեղեցու պատվիրաներ (երեցփոխաններ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱԱՀ Ընտրվելու թվական
Ալեքսանդր Թայիրյանց[1][43] 1868
Գրիգոր Շանշյանց[1][43] 1868
Սոլոմոն Վարձելյանց[1][43] 1868
Ալեքսանդր Ղազարյան Թայիրյանց
(պետական խորհրդական)[1][44] 		1872 (Ներսիսյան դպրոցի նոր հոգաբարձուների ընտրություն)
Հակոբ Գևորգյան Ավթանդիլյանց
(կոլեգիական քարտուղար)[1][44] 		1872 (Ներսիսյան դպրոցի նոր հոգաբարձուների ընտրություն)
Գրիգոր Հարությունյան Ղանդուբալյան
(Տփղիսի քաղաքացի)[1][44] 		1872 (Ներսիսյան դպրոցի նոր հոգաբարձուների ընտրություն)
Հակոբ Տեր-Հովհաննիսյան[1][45] Հունվարի 29, 1884թ.
Բարսեղ Ղանդուբալյանց[1][45] Հունվարի 29, 1884թ.
Գաբրիել Միրզոյան[1][45] Հունվարի 29, 1884թ.
Նիկողայոս Տեր-Հարությունյան[1][45] Հունվարի 29, 1884թ.
Հովհաննես Տեր-Կարապետյան[1][46] Հունվարի 10, 1885թ.
Գևորգ Էնակոլոպյանց[1][46] Հունվարի 10, 1885թ.
Հակոբ Տեր-Հակոբյանց[1][46] Հունվարի 10, 1885թ.
Հակոբ Տեր-Հովհաննիսյան[1][47] Ապրիլի 7, 1891թ.
Սոկրատ Մելիք-Ադամյանց[1][47] Ապրիլի 7, 1891թ.
Գրիգոր Էնիկոլոփյանց[1][47] Ապրիլի 7, 1891թ.
Հովհաննես Տեր-Կարապետյան[1][48] Հունվարի 26, 1892թ.
Բարսեղ Ղանդուբալյան[1][48] Հունվարի 26, 1892թ.
Գաբրիել Միրզոյան[1][48] Հունվարի 26, 1892թ.
Հ.Համբարձումյան[1][49] 1914 թ.
Ս.Խանղալամյան[1][49] 1914 թ.
Բ. Ամիրաղյան (անձնափոխանորդ)[1][49] 1914 թ.
Ս.Խաչիկյան (անձնափոխանորդ)[1][49] 1914 թ.

Կալվածքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թբիլիսիի Սուրբ Նշան եկեղեցին ունեցել է ժամանակի ընթացքում նվիրաբերված որոշակի հասութաբեր անշարժ կալվածքներ։ Դրանցից ստացված եկամուտը հատկացվում էր եկեղեցու սպասավորների և կից գործող ծխական դպրոցի նյութական կարիքները հոգալու համար[1]։

1824 թվականին վանեցի Գասպար Բարսեղյանի կազմած կտակի համաձայն Թիֆլիս քաղաքի հայկական 17 եկեղեցիներին, այդ թվում՝ Սուրբ Նշանին, նվիրաբերվում է 10 ռուբլի արծաթ դրամ, ևս մեկ ռուբլի` եկեղեցու ժամկոչին[1][50]։

1898 թվականին պետական խորհրդական Գրիգոր Սոլոմոնյան Աբիսալոմյանցը քաղաքի 5-րդ մասում գտնվող 5000 ռուբլի գնահատվող եկամտաբեր սեփական կրպակը նվիրում է եկեղեցուն[1][51]։

Քրիստոնեական մասունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Նշան եկեղեցում կամ նրա սպասավորների մոտ եղել են բազմաթիվ քրիստոնեական մասունքներ և արժեքավոր իրեր։ Մասունքների գոյության մասին հայտնի առաջին տեղեկություններից մեկը թագրվում է 1837 թվականին։

Այստեղ կա բազմամասն պատկեր սուրբ Նիկողայոսի, հույժ սքանչելագործ, որի մեջ ամփոփված է Անդրեաս առաքյալի ճակատը։ Բացի սրանից, այս եկեղեցու ավագերեց Օհաննես Զարափովն իր տանը պահում է ինչպես կենարար փայտը, նույնպես և այլ սրբոց մասունքները, որ նրա նախնիները ժառանգաբար թողել են նրան, և որը շատերին բուժում է. սրանք պաշտելի են ինչպես հայերից, նույնպես և վրացիներից, իսկ հին ժամանակները թագավորական տնից ևս պաշտված են եղել։ (Այս քահանան) երբեմն փոխադրում է այն իր տնից եկեղեցի, որպեսզի քրիստոնյաները պաշտեն և համբուրեն այն, ու կրկին իր տունը վերադարձնում։
- Մելիքսեթ-Բեկ Լ «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին». [52]

Ի դեպ, 1775 թվականին Օհաննես Զառափյանցի (Զառափովի) ընտանիքի ֆինանսական միջոցերով էր կառուցվել նաև Մետեխի բերդի մեծ դռան դիմացի եկեղեցին[1][53][54]։

Համաձայն 1838 թվականի մարտի 8-ին կազմված տեղեկագրի` Սուրբ Նշան եկեղեցուն պատկանում էին 168 միավոր ոսկյա և արծաթե իրեր[1]։

Դպրոցներ և կրթական հաստատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արական դպրոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Սուրբ Նշան եկեղեցու արական դպրոց (Թիֆլիս)

1848 թվականի հունիսի 2-ին Ներսես Աշտարակեցու կոնդակ-հրամանի համաձայն Սուրբ Նշան եկեղեցուն կից բացվել է արական դպրոց[55]։ 1861 թվականի սկզբին այն Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիներին կից գործող 6 դպրոցներից մեկն էր[56]։ Հայտնի է, որ 1873- և 1875 թվականներին դպրոցն ուներ ընդամենը 18 աշակերտ[55], քանի որ գտնվում էր նյութական անմխիթար պայմաններում։ 1875 թվականին ուսումնարանի հոգաբարձուներ էին տեր Ղևոնդ Խարազյանցը և Գևորգ Աքիմյանցը[57]։ 1876 թվականին դպրոցը գործում էր Հարություն վարժապետ Շահնազարյանի ղեկավարությամբ[1][58]։

Տիրացուական դպրոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1876 թվականին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գաբրիել արքեպիսկոպոսի հրամանով Սուրբ Նշան եկեղեցուն կից բացվել է նոր դպրոց տիրացուների[Ն 7] համար։ Ուսումնարանում բացման թվականին ուսանել են մոտ 40 տիրացու[1][59]։

Օրիորդաց դպրոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Սուրբ Նշան եկեղեցու օրիորդաց դպրոց (Թիֆլիս)

Սուրբ Նշան եկեղեցուն կից տարբեր ժամանակներում գործել են օրիորդաց դպրոցներ։ Հայտնի է, որ 1873 թվականին եկեղեցուն կից գործել է տիկին Տեր-Գրիգորյանցի հիմնած դպրոցը։ Սակայն առավել հայտնի օրիորդաց դպրոց է համարվում 1883 թվականին Հայուհյաց բարեգործական ընկերության կողմից բացված է ուսումնական հաստատությունը, որը 1884 թվականին արդեն ուներ 200 սան[60][61]։ 1884 թվականին ընկերության և Սուրբ Նշան եկեղեցու կողմից մասամբ հանգանակություններից հավաքված միջոցներով սկսվում է առանձին շինության կառուցումը[1] Հայազգի տարբեր մասնագետներ անվճար դասախոսություններ են անցկացնում ուսումնարանում։ Այդպիսիներից էր բժշկապետ Դավիթ Օրբելին, ով 1885 թվականին այդ գործի համար շնորհակալություն է ստանում Հայուհյաց բարեգործական ընկերության կողմից։ Նույն թվականին 30 սան ունեցող դպրոցին Նիկողայոս Մեղվինյանը և Մարկոս Դոլուխանյանը նվիրում են «Աղբիւր» ամսագրի տարվա լրակազմը[1][62]։ Հայտնի է, որ 1887 թվականին օրիորդաց միդասյա դպրոցում դասավանդում էին Նունե Փրիդոնյանը (ռուսաց լեզու) և Մակար Վարդիկյանը (երգեցողություն)[63]։

1888 թվականը դպրոցի համար առանցքային տարի է եղել։ Մայիսի 29-ին տեղի է ունեցել աշակերտուհիների ավարտական հանդիսավոր հրաժեշտը, իսկ սեպտեմբերի 21-ին բացվել է ուսումնարանի երրորդ բաժինը։ Բացմանը ներկա են եղել հոգաբարձուհիներ, բարեգործական ընկերության անդամներ, ուսումնարանի աշակերտուհիներն ու նրանց ծնողները։ Նորաբաց ուսումնարանը գտնվել է Սերգիևսկի փողոցի վրա՝ Շահպարունյանի տանը։ Այստեղ իրավունք ունեին ընդունվել այն աշակերտուհիները, ովքեր ավարտել էին դպրոցի առաջին բաժինը[1][64][65][66]։

1888 թ. հոկտեմբերի 10-ին դպրոց է այցելել Հայ առաքելական եկեղեցու Մակար Ա Թեղուտցի կաթողիկոսը։ Այդ առթիվ «Արձագանք» պարբերականում տպագրվել է.

Նորին Վեհափառութիւնը բարեհաճեց այցելել Ս. Նշան եկեղեցւոյ դպրոցը, որ գտնվում է Հայուհեաց Բարեգործական Ընկերութեան հովանաւորութեան ներքոյ և կառավարվում է այդ ընկերութեան միջոցներով։ Դպրոցի պատշգամբի վերայ շարուած էին Ընկերութեան վարչութեան անդամները, փոխանդամները և դպրոցի ուսուցչուհիները։ Թեմիս Առաջնորդ Գերապատիւ Արիստակէս Սրբազան եպիսկոպոսը, որ միևնոյն ժամանակ Ընկերութեան պատուաւոր Նախագահն է, ներկայացրեց Նորին Օծութեան Ընկերութեան վարչութեան ատենապետուհուն` իշխանուհի Կատերինէ Բեհբութեանին, որ իւր կողմիցն էլ ներկայացրեց Վարչութեան անդամներին, փոխանդամներին և դպրոցի աւագ վարժուհոյն և վարժուհիներին։ Նորին Օծութիւնը մուտք գործեց դպրոցի դահլիճը, ուր արդէն շարուած էին դպրոցի աշակերտուհիները և երգում էին «Բաբէ» երգը։ Երգից յետոյ դպրոցի աւագ վարժուհի օրիորդ Վարվառէ Զոհրաբեանը բաղդ ունեցաւ ներկայացնել Նորին Օծութեան դպրոցում աւարտող աշակերտուհեաց, որոնք այժմ Ընկերութիւնից առանձին հիմնուած կար ու ձևի դպրոցում շարունակում են իրանց ուսումը...

Հայուհյաց բարեգործական ընկերությունը հետագայում էլ ֆինանսական աճակցություն է ցուցաբերել օրիորդաց դպրոցին, այդ թվում՝ նաև կից գործող կարուձևի ուսումնարանին[28][68]։ Դպրոցը ֆինանսական աջակցություն է ստացել նաև անհատներից[1][69]։

Հայտնի է, որ դպրոցը 1891/1892 ուսումնական տարում ունեցել է 6 ուսուցիչ՝ Հովհաննես սարկավագ Նազարյանց, ավագ ուսուցչուհի Նունե Փրիդոնյանց, Գալուստ Աբուլյանց, Աղեքսանդր Սիմեոնյանց, Մարիամ Մալումյանց և Սրբուհի Սուսանյանց[70]։

1896 թվականին կառավարության հրամանով փակվելու նախօրեին եղել է երկդասյա` 5 բաժանմունքով։ 1907/1908 ուսումնական տարվանից գործում էր Կամոյանց եկեղեցու դպրոցի հետ միացյալ։ 1911 թվականին երկդասյա 5-ամյա հաստատություն էր[1]։ [71]

Հիվանդանոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1873-1874 թվականներին Սուրբ Նշան եկեղեցու ենթակայության ներքո գործել է նաև հիվանդանոց, որը տեղակայված էր եկեղեցու մոտ գտնվող Յագոր Ղարաջյանի տանը[1][72][73]։

Գերեզմանոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Սուրբ Նշան եկեղեցու գերեզմանոց (Թբիլիսի)
Սուրբ Նշան եկեղեցու գերեզմանոցի պահպանված հատվածը

Սուրբ Նշան եկեղեցու հյուսիսային, մասամբ նաև արևմտյան կողմում գտնվում էր գերեզմանոցը։ 1970-ական թվականներին հյուսիսային հատվածում գտնվող տապանաքարերի մեծ մասն ասֆալտապատվել է։ Տեսանելի են մնացել միայն սակավաթիվ այն տապանաքարերը, որոնց հնարավոր չէր եղել ասֆալտապատել փոքր-ինչ բարձր լինելու պատճառով։ Բացի տապանաքարերից, գերեզմանոցում եղել են նաև մահարձաններ, որոնցից անմխիթար վիճակով պահպանվել են Ավետիք Փիրոյանի (1858 թ.) և Բարսեղ Մեղվինյանցի (1894 թ.) հուշարձանները։ Այստեղ են ամփոփվել Աբիսողոմյանց, Բեգթաբեկյանց, Մեղվինյանց, Փիրոյանց տոհմերի հանգուցյալները[1]։

1868 թվականին գերեզմանոցում է ամփոփվել 1860-1861 և 1865-1866 թվականներին Թիֆլիսի քաղաքագլխի պաշտոնը վարած Սողոմոն Զաքարյան Աբիսողոմյանցը[74][75], Տապանաքարը տեղում պահպանված տեսանելի արձանագիր քարերի թվում չէ[1]։

1880 թվականին գերեզմանոցում ամփոփվել է փոխգնդապետ Ավրիան Միքայելյան Ենիկոլոպյանցը[76], ում տապանաքարը նույնպես տեղում չէ[1]։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Սուրբ Նշան եկեղեցին Թբիլիսիի համայնապատկերում (տես ստորին ձախ մասում)
    Սուրբ Նշան եկեղեցին Թբիլիսիի համայնապատկերում (տես ստորին ձախ մասում)
  • Սուրբ Նշան եկեղեցու տեսքը կողքից, 07․01․2010թ․
    Սուրբ Նշան եկեղեցու տեսքը կողքից, 07․01․2010թ․
  • Սուրբ Նշան եկեղեցու մուտքը զանգական քանդվելուց հետո, 21․08․2017թ․
    Սուրբ Նշան եկեղեցու մուտքը զանգական քանդվելուց հետո, 21․08․2017թ․
  • Սուրբ Նշան եկեղեցու գմբեթը, 07․01․2010թ․
    Սուրբ Նշան եկեղեցու գմբեթը, 07․01․2010թ․

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Վրացի հետազոտող Պ.Իոսելիանու աշխատության բնագրում` “Сурб-Нишан, бывшая в руках православных, во имя Св. Николая Чудотворца”.(ռուս.)
  2. ↑ Վրացի հետազոտող Պ.Իոսելիանու աշխատության բնագրում` “Церковь С. Креста (Сурб-Нишан). Время основания ее неизвестно. Здесь сохраняется издревле часть черепа Апостола Андрея”.(ռուս.)
  3. ↑ Վրացի հետազոտող Պ.Իոսելիանու աշխատության բնագրում` “Сурб-Нишанская на Сурп-нишанской улице, именовавшаяся в руках православных во имя св. Николая Чудотворца”.(ռուս.)
  4. ↑ Վրացի հետազոտող Պ.Իոսելիանու աշխատության բնագրում` “Церк. эта, как и многия арм., в Грузии была некогда в руках православнаго, посвященная Николаю Чудотворцу”.(ռուս.)
  5. ↑ Վրացի հետազոտող Բ.Արվելաձեի աշխատության բնագրում` “Нужно думать, и небезосновательно, что, по древней грузинской традиции, имя святого Николоза сохранилось в названии исконно грузинской, но обращенной в армянскую церкви – Сурб-Нишан...”).
  6. ↑ Ի դեպ, հաղորդագրության մեջ հատուկ նշվել է, որ շուրջ 300 տարի առաջ կառուցված եկեղեցին մինչև 19-րդ դարի կեսերը իբր պատկանել է վրաց ուղղափառ եկեղեցուն, որից հետո միայն տիրել են հայերը (բնագրում` “Здание церкви построено 300 лет назад, до середины XIX века оно принадлежало грузинской православной церкви, потом перешло к армянской церкви”):
  7. ↑ Եկեղեցական ստորին պաշտոնյա՝ սարկավագից կրտսեր, դպիր, ով պասարկում է քահանայի՝ կարգ կատարելիս:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 1,47 1,48 1,49 1,50 1,51 1,52 1,53 1,54 1,55 1,56 1,57 1,58 1,59 1,60 1,61 1,62 1,63 1,64 1,65 1,66 1,67 1,68 1,69 1,70 1,71 1,72 1,73 1,74 1,75 1,76 1,77 1,78 1,79 1,80 1,81 1,82 1,83 1,84 1,85 1,86 1,87 Սամվել Կարապետյան, Վավերագրեր հայ ճարտարապետության, 1. Թբիլիսիի Սբ. Նշան Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցի, Երևան, ՀՃՈՒ հիմնադրամ, 2012թ. -36 էջ։ ISBN978-9939-843-05-6 (հայ.) Արխիվացված 2020-10-26 Wayback Machine, (ռուս.) Արխիվացված 2020-10-26 Wayback Machine, (անգլ.) Արխիվացված 2020-10-26 Wayback Machine
  2. ↑ Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 209, ց. 1, գ. 394, թ. 2:
  3. ↑ 3,0 3,1 Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848), livre 2, St-Pb., 1850, p. 18.(ֆր.)
  4. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 428, ց. 2, գ. 104, թ. 19:
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 კვირკველია თ., თბილისის ადმშენებლობის ფრაგმენტები სახელწოდებებში, “საბჭოთა ქელოვნება”, 1984, N 4, გვ. 123.(վրաց.)
  6. ↑ 6,0 6,1 Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3, Երևան, 1955, էջ 266։
  7. ↑ Սուլեան Մ., Թիֆլիս քաղաքը իմ մանկութեան ժամանակ, ՀԱԴ, ֆ. 428, ց. 2, գ. 104, թ. 19:
  8. ↑ Асратян М., Памятники средневековой архитектуры в Тбилиси, II международный симпозиум по армянскому искусству, том 2, Ереван, 1978, с. 399.(ռուս.)
  9. ↑ Иосселиани П., Описание древностей города Тифлиса, 1866, с. 258.(ռուս.)
  10. ↑ Древние памятники Тифлиса, Журнал Министерства внутренних дел. 1844. Часть пятая, СПб, с. 120.(ռուս.)
  11. ↑ Проценко Ю., Археологический путеводитель по Тифлису, Тифлис, 1881, с. 59-60.
  12. ↑ “Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 152.(ռուս.)
  13. ↑ Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8:
  14. ↑ Арвеладзе Б., “Армянские” или грузинские церкви в Грузии ?!, Тбилиси, 1996, с. 14-15.(ռուս.)
  15. ↑ Ուլուբաբյան Բ., Հասրաթյան Մ., Դադիվանք, «Հայկազյան Հայագիտական Հանդէս», հ. Ը, Պէյրութ, 1980, էջ 37-38։
  16. ↑ Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 73.(ռուս.)
  17. ↑ Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Բ, Երևան, 1978, էջ 155։
  18. ↑ Chardin Jean, Journal du chevalier Chardin en Perse et aux Indes orientales par la mer Noire et par la Colchide, Londres, 1686, 1ere p., pp. 221-222.
  19. ↑ 19,0 19,1 Brosset M., Rapports (V) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie executé (en 1847-1848) par M. Brosset, livre 2, St-Pb., 1850, p. 19.
  20. ↑ 20,0 20,1 Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 71։
  21. ↑ 21,0 21,1 Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 69.
  22. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8:
  23. ↑ ՎԱԴ, ֆ. 500, ց. 8, գ. 74, թ. 5:
  24. ↑ უფალო, მოიხსენე დეკანოზი მემკვიდრე ტერ-ოჰანეზ ზარაფოვი და მისი მშობელნი წელსა ჩყლგ-სა მარტის ი.(վրաց.)
  25. ↑ Мурадян П., Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси, Ереван, 1988, с. 70.(ռուս.)
  26. ↑ Մատենադարան, ֆ. 49, թղթ. 148, վավ. 179:
  27. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 5061, թ. 1:
  28. ↑ 28,0 28,1 «Արձագանք», 1891, N 7, 28 ապրիլի, էջ 102։
  29. ↑ «Արձագանք», 1894, N 65, էջ 1։
  30. ↑ 30,0 30,1 Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526։
  31. ↑ Գենո, Անէանում է Թիֆլիսի պատմությունը..., «Լրագիր օր», 1996, 18 հունվարի, էջ 6։
  32. ↑ BS-PRESS, “Пожар тушили девять машин”, “Вечерний Тбилиси”, 2002, 22-23 октября, N 121.
  33. ↑ “ასავალ-დასავალი”, 28.10-3.11, 2002, N 44:
  34. ↑ ნცხოიძე ნ., ისტორიულ ძეგლად ცნობილი სპმხური ეკლესის ძაღლებუს თავუესაფრედ იქცა, “რეზონანსი”, 5.02.2010, էջ 5։
  35. ↑ “Из церкви убрали псарню”, “Головинский проспект”, 2010, N 7.
  36. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 57:
  37. ↑ Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 721։
  38. ↑ Դիվան հայոց պատմության, գիրք առաջին, հ. Բ, Երևան, 2003, էջ 497։
  39. ↑ 39,0 39,1 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 1020, թ. 221-222:
  40. ↑ 40,0 40,1 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 53:
  41. ↑ 41,0 41,1 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 331, թ. 74:
  42. ↑ «Արձագանք», 1888, N 31, 14 օգոստոսի, էջ 421։
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 «Մեղու Հայաստանի», 1868, N 12, 23 մարտի, էջ 84-85։
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 «Մեղու Հայաստանի», 1872, N 30, 23 սեպտեմբերի, էջ 120։
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 «Արձագանք», 1884, N 5, 5 փետրուարի, էջ 68։
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 18, 7 մարտի, էջ 3-4։
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 «Արձագանք», 1891, N 6, 19 ապրիլի, էջ 82։
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 «Արձագանք», 1892, N 12, 29 յունուարի (10 փետրուարի), էջ 2։
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 «Հորիզոն», 1914, N 113, 28 մայիսի, էջ 2։
  50. ↑ Մատենադարան, թղթ. 155, վավ. 68:
  51. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 363, թ. 1:
  52. ↑ Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3, Երևան, 1955, էջ 267։
  53. ↑ Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. 3, Երևան, 1955, էջ 268։
  54. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 56-61:
  55. ↑ 55,0 55,1 Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 593։
  56. ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1861, N 14, 1 ապրիլի, էջ 108։
  57. ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 14, 12 ապրիլի, էջ 2։
  58. ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1876, N 5, 7 փետրվարի, էջ 3։
  59. ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1876, N 40, 16 հոկտեմբերի, էջ 3։
  60. ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 9, 10 մարտի, էջ 3։
  61. ↑ «Արձագանք», 1884, N 10, 11 մարտի, էջ 143։
  62. ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 29, հինգշաբթի, 18 ապրիլի, էջ 3։
  63. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 8, թ. 22:
  64. ↑ «Արձագանք», 1888, N 10, 20 մարտի, էջ 125։
  65. ↑ «Արձագանք», 1888, N 21, 5 յունիսի, էջ 293։
  66. ↑ «Արձագանք», 1888, N 37, 27 սեպտեմբերի, էջ 506։
  67. ↑ «Արձագանք», 1888, N 40, 16 սեպտեմբերի, էջ 544։
  68. ↑ «Արձագանք», 1891, N 5, էջ 69։
  69. ↑ «Արձագանք», 1892, N 44, 15 (27) ապրիլի, էջ 1։
  70. ↑ ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 26, թ. 24:
  71. ↑ Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 594։
  72. ↑ «Մշակ», 1873, N 21, էջ 4։
  73. ↑ «Մեղու Հայաստանի», 1874, N 21, 1 յունիսի, էջ 4։
  74. ↑ “Кавказ”, 1868, 07. 21.
  75. ↑ Սամվել Կարապետյան, «Թիֆլիսի քաղաքագլուխները», գիրք Ե։ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան 2003թ. ISBN 5-8080-0520-5. (հայ.) Արխիվացված 2019-02-07 Wayback Machine (ռուս.)
  76. ↑ Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 5, ց. 1, գ. 6469, թ. 62:
Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիներ
Հայ Առաքելական եկեղեցիՀայ Առաքելական եկեղեցու
Վիրահայոց թեմի կազմում
գտնվող եկեղեցիներ
Վրաց ուղղափառ եկեղեցիՎրացականացված հայկական
եկեղեցիներ
Դեռևս անորոշ կարգավիճակում
գտնվող հայկական եկեղեցիներ
Ոչնչացված հայկական
եկեղեցիներ
Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սուրբ_Նշան_եկեղեցի_(Թբիլիսի)&oldid=9547475» էջից