Մերձդնեստրի հակամարտություն

Մերձդնեստրի հակամարտություն
Թվական	1990 թվականի սեպտեմբերի 2 - այսօր; (31 տարի, 7 ամիս, 3 շաբաթ և 3 օր)
Մասն է	Հետխորհրդային կոնֆլիկտներ
Վայր	Դնեստրի արևելյան ափ, Բենդեր քաղաք և Դնեստրի արևմտյան ափի որոշ գյուղեր
Արդյունք	Դե ֆակտո Մերձդնեստրի անկախություն; Մերձդնեստրը վերահսկողության տակ առավ Բենդեր քաղաքը և Դնեստրի արևմտյան ափի մի քանի գյուղեր; Մոլդովան պահպանում է ուղղակի վերահսկողություն Դնեստրի արևելյան ափի որոշ գյուղերի վրա;
Հակառակորդներ
Մոլդովա Աջակցում են՝ Ռումինիա (ռազմական և դիվանագիտական աջակցություն); Ուկրաինա (դիվանագիտական աջակցություն);	Մերձդնեստր Աջակցում է՝ Ռուսաստան (ռազմական և դիվանագիտական աջակցություն);
Հրամանատարներ
Կողմերի ուժեր
Ռազմական կորուստներ
Ընդհանուր կորուստներ

Մերձդնեստրի հակամարտություն (ռումիներեն՝ Conflictul din Transnistria, ռուս.՝ Приднестровский конфликт), շարունակվող սառած հակամարտություն Մոլդովայի և չճանաչված Մերձդնեստրի միջև։ Դրա ամենաակտիվ փուլը Մերձդնեստրի պատերազմն էր, որն ավարտվեց Մերձդնեստրի հաղթանակով։ հակամարտությունը կարգավորելու մի քանի փորձեր են եղել, թեև ոչ մեկը հաջող չի եղել^[8]^[9]։ հակամարտությունը կարելի է համարել սկսված 1990 թվականի սեպտեմբերի 2-ից, երբ Մերձդնեստրը Մոլդովայից (այն ժամանակ Խորհրդային Միության կազմում) հռչակեց ինքնիշխանություն^[10]։

Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետությունը դիվանագիտական ճանաչում ստացավ միայն Աբխազիայից, Հարավային Օսիայից և Արցախից՝ երեք հետխորհրդային պետություններից, որոնք իրենք էլ նվազագույն ճանաչում ունեն։

Պատմություն

Կոնֆլիկտ պետական լեզվի և ԽՍՀՄ պահպանման շուրջ

1980-ական թվականներին Խորհրդային Միությունում վերակառուցման արդյունքում մեծացավ երկրի բնակչության սոցիալական ակտիվությունը, սրվեցին ազգային խնդիրները։ Խորհրդային հանրապետություններում առաջացան հասարակական շարժումներ՝ միավորելով այս հանրապետությունների տիտղոսային ազգությունների ներկայացուցիչներին։ Մոլդովական ԽՍՀ-ում այս շարժումն արտահայտվել է մոլդովական և ռումիներեն լեզուների ինքնության մասին թեզի հռչակմամբ և Մոլդովայի Ռումինիայի հետ միավորելու կոչերով։^[11]

Մոլդովայի քաղաքական ղեկավարության և ազգային մտավորականության ճնշող մեծամասնությունը ակտիվորեն աջակցում էր հասարակության նոր ազգայնական ռումինամետ տրամադրություններին։ 1988 թվականի մարտին Մոսկվայում ԽՍՀՄ գրողների միության համագումարում առաջարկ է արվել պետական կարգավիճակ տալ Խորհրդային Միության բոլոր հանրապետությունների տիտղոսակիր ազգերի լեզուներին։ Սրանից հետո Մոլդովայում պահանջներ են ներկայացվել ճանաչել մոլդովական լեզվի նույնականացումը ռումիներենի հետ, ինչպես նաև մոլդովերենը թարգմանել լատինատառ և այն դարձնել Մոլդովական ԽՍՀ պետական լեզու։

Հակամարտության առաջացման համար կարևոր քայլ էր 1989 թվականի մարտին «Մոլդովական ԽՍՀ-ի տարածքում լեզուների գործունեության մասին» օրինագծի հրապարակումը: Նախագիծը հրատարակվել է Մոլդովայի գրողների միության անունից։ Ըստ այդմ՝ ծնողները զրկվել են իրենց երեխաների ուսուցման լեզուն ընտրելու իրավունքից, իսկ պաշտոնական հաղորդակցությունում այլ լեզվի օգտագործման համար նախատեսված է վարչական, իսկ որոշ դեպքերում՝ քրեական պատասխանատվություն։ Օրենքը բացասական արձագանք է առաջացրել բնակչության մի մասի մոտ, որը չի տիրապետում մոլդովերենին։

Սա հանգեցրեց ինքնաբուխ սոցիալական շարժման առաջացմանը, որը պաշտպանում էր Մոլդովայում երկու պետական լեզուների ներմուծումը` մոլդովերենը և ռուսերենը: Մերձդնեստրի մոլդովացիների մի փոքր մասը նույնպես դեմ է արտահայտվել մոլդովական այբուբենի լատինական այբուբենի թարգմանությանը։^[12]

Օրենքը այդպես էլ չընդունվեց, և Մոլդովայում այսօր էլ հնարավորություն կա կրթություն ստանալու ինչպես մոլդովերեն, այնպես էլ ռուսերեն լեզուներով։

1989 թվականի օգոստոսի 31-ին Մոլդովայի Գերագույն խորհուրդը մոլդովերենին պետական լեզվի կարգավիճակ տվեց, ինչը հանգեցրեց նոր գործադուլների։

1989 թվականի հունիսի 23-ին Մոլդովայի Գերագույն խորհուրդը հաստատեց Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտի վերաբերյալ հատուկ հանձնաժողովի եզրակացությունը, որում ՄԽՍՀ-ի ստեղծումը հայտարարվեց անօրինական ակտ, իսկ Բեսարաբիան և Հյուսիսային Բուկովինան՝ օկուպացված ռումինական տարածքներ։

Այս եզրակացության հիման վրա 1989 թվականի հուլիսի 31-ին Տիրասպոլի քաղաքային խորհրդի նախագահությունը հայտարարեց, որ եթե Մոլդովական ԽՍՀ-ն ստեղծվել է ապօրինի, ապա Դնեստրի ձախ ափը նույնպես անօրինական կերպով ներառված է դրանում, և նախագահությունը «իրեն չի համարում. կապված Մոլդովական ԽՍՀ ղեկավարության հանդեպ որևէ պարտավորությամբ», թեև նորաստեղծ ՄՄՀ-ն ներառում էր աջ ափի տարածքները (Բենդերի քաղաքը և որոշ գյուղեր), որոնք Ռումինիայի կազմում էին մինչև 1940 թ։

1989 թվականի նոյեմբերի 4-ին Տիրասպոլում լիազորված աշխատանքային կոլեկտիվների կոնֆերանսի ժամանակ ընդունվեց որոշում, որը հանձնարարում էր դիտարկել Մոլդովայի ինքնավարության հարցի վերաբերյալ հանրաքվե անցկացնելու հնարավորությունը, որտեղ հիմնականում բնակեցված են ռուսներն ու ուկրաինացիները:

1989 թվականի վերջին - 1990 թվականի սկզբին Մերձդնեստրում հանրաքվե անցկացվեց Մերձդնեստրիյան Մոլդովական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ձևավորման վերաբերյալ։

1990 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Մերձդնեստրի բոլոր մակարդակների պատգամավորների երկրորդ արտահերթ համագումարում ԽՍՀՄ կազմում հռչակվեց Մերձդնեստրի Մոլդովական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։

Դրանից քիչ առաջ Գագաուզիան հռչակեց անկախություն։ Երկու սուբյեկտները չեն ճանաչվել ԽՍՀՄ ղեկավարության կողմից

1990 թվականի աշնանը իրավիճակը սկսեց վատթարանալ։ Գագաուզիայի դեմ արշավը, Դուբոսարիում և Բենդերիում բախումները հանգեցրին Մոլդովայի և Մերձդնեստրի միջև նոր տարաձայնությունների։

1991 թվականի օգոստոսի 19-21-ը Մոսկվայում տեղի ունեցավ Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի պուտչը, որի ձախողումից հետո Քիշնևում տեղի ունեցավ հանրահավաք՝ պահանջելով Մոլդովայի դուրս գալ ԽՍՀՄ-ից: Իր հերթին, Տիրասպոլի ԱԴՊԿ-ն աջակցել է Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեին։

1991-ի օգոստոսյան պուտչը և ԽՍՀՄ փլուզումը հանգեցրին Մոլդովայի և Մերձդնեստրի անկախության հռչակմանը։

1991 թվականի սեպտեմբերի 6-ին ՄՄՀ-ի Գերագույն խորհուրդը ընդունեց «Հանրապետության ինքնիշխանության և անկախության պաշտպանության միջոցառումների մասին» որոշումը, ըստ որի սկսվեց զինված ուժերի կազմավորումը։

1991-ի աշնանը հակառակորդների միջև փոխհրաձգություն սկսվեց Դուբոսարիում։ Ուկրաինայի և Ռուսաստանի կողմից Մոլդովայի անկախության ճանաչումից և դեկտեմբերի 13-ին Դուբոսարիի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտից հետո սկսվեց հակամարտության սրումը։ 1991-1992 թվականների ձմռանը հակամարտության գոտում պահպանվել է հարաբերական անդորր։

Իրավիճակի սրում

Նոյեմբերի 2-ին ժամը 13:00-ի սահմաններում Դյուբոսարիում հաղորդում է ստացվել 1990 թ. Մերձդնեստրի ներքին գործերի փոխնախարար Յու Գրոսուլից, որ Մոլդովայի հատուկ նշանակության շարասյունները և Մոլդովայի ազգայնական կամավորները պատրաստվում են գրավել քաղաքը, չնայած ՄՄԽՍՀ-Ի ներքին գործերի նախարարի հրամանին իր անհամաձայնությանը:

Ժամը 13:30-ի սահմաններում Դուբոսարի կամրջի վրա բախում է տեղի ունեցել Մոլդովայի ոստիկանության հատուկ նշանակության ջոկատի՝ Քիշնևի ոստիկանության բաժնի պետ Վիրլանի հրամանատարությամբ և նրան պաշտպանելու դուրս եկած տեղի բնակիչների միջև։ Բախման վայր են ժամանել նաև տեղի ոստիկանության դպրոցի 135 կուրսանտ և 8 սպա՝ փոխգնդապետ Նեյկովի գլխավորությամբ։ ՕՊՈՆ-ի սպաները մահակներ և բալի գազ օգտագործեցին և կես ժամ անց կարողացան մտնել Լունգա միկրոշրջան, բայց ՕՊՈՆ-ի ճանապարհը փակվեց Դուբոսարիի բնակիչների 3000 հոգանոց ամբոխի կողմից, և ՕՊՈՆ-ը կարողացավ միայն 100 մետր խորությամբ առաջանալ Դյուբոսարի քաղաքի մուտքի հարավային կողմից։

Ժամը 13:30-ից 14:00-ն ընկած ժամանակահատվածում Դուբոսարիում գործարանների և գործարանների մոտ սկսվել է քաղաքացիների չարտոնված հավաք՝ ընդդեմ մոլդովական ոստիկանության մուտքի: Մարդիկ սկսեցին շտապ հավաքվել իրենց ձեռնարկություններում քաղաքացիական պաշտպանության ազդանշանների ազդանշաններով, որտեղից նրանց ձեռնարկությունների ավտոբուսները տեղափոխվեցին Մոլդովայի հատուկ պաշտպանության ուժերի բեկման վայր։ Ի պատասխան՝ Մոլդովայի ներքին գործերի նախարար Իոն Կոստասը հրամաններ է ստորագրել «Դնեստր գետի վրայով Դյուբոսարի կամրջի ազատման մասին»։

Լրացուցիչ ՕՊՈՆ-ի ջոկատներ ուղարկվեցին քաղաք, և ժամը 15:00-ին ՕՊՈՆ-ի զորքերը փորձեցին ներխուժել քաղաք արևելյան կողմից Բոլշոյ Ֆոնտան միկրոշրջանով ՝ դրանով իսկ հուսալով շրջանցել մարդկանց ամբոխը թիկունքից:

Այնուամենայնիվ, ձեռնարկություններում հավաքվող քաղաքի ավելի ու ավելի շատ բնակիչներ այժմ ավտոբուսներով տեղափոխվում էին Բոլշոյ Ֆոնտան: Ժամը 15:30-ի սահմաններում տեղի ունեցած բախման ժամանակ, օդում մի քանի կրակոցներից հետո, ցուցարարների դեմ կիրառվել է հրազեն, որի հետևանքով զոհվել են Դուբոսարիի երեք բնակիչներ (Վալերի Միցուլ, Վլադիմիր Գոտկա [երկուսն էլ Դուբոսարիի ծխախոտի գործարանի աշխատողներ] և 18 տ. - ծեր Օլեգ Գելետյուկ): Նրանք առաջին զոհվածներն էին Մերձդնեստրում։ Արդյունքում եղավ 16 վիրավոր, որոնցից 9-ը հրազենային վնասվածքներ էին ստացել։

1990 թվականի նոյեմբերի 5-ին Իգոր Սմիրնովը ռադիոյով ելույթ ունեցավ՝ պահանջելով քրեական պատասխանատվության ենթարկել ՕՊՈՆ-ի սպաներին, որոնց գործունեությունը հանգեցրել է մարդկանց մահվան, և դադարեցնել լարվածության աճը հակամարտության գոտում։

Բախումից հետո Դուբոսարիի կանայք հացադուլ են սկսել՝ ԽՍՀՄ ղեկավարության ուշադրությունը Մոլդովայում կատարվողի վրա գրավելու համար։

Մերձդնեստրի պատմական կարգավիճակը

Մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը

Չնայած էթնիկ մոլդովացիները պատմականորեն կազմում էին բնակչության ամենամեծ փոքրամասնությունը, Մերձդնեստրի տարածքը երբեք չի համարվել ավանդական մոլդովական հողերի մաս^[13]։ Դնեստր գետից արևելք ընկած տարածքը IX–XIV դարերում պատկանել է Կիևյան Ռուսիային և Գալիսիա–Վոլինիայի թագավորությանը՝ անցնելով Ռեչ Պոսպոլիտային, իսկ հետո XVIII դարում Ռուսաստանի ձեռքը։

Այդ ժամանակ Մոլդովայի իշխանությունը գոյություն ուներ գրեթե հինգ հարյուր տարի, իսկ Դնեստրը այս ամբողջ ընթացքում իր արևելյան սահմանն էր։

Նույնիսկ XIX դարում ռումինական իրրեդենտիզմի աճով, Տրանսիլվանիայի հեռավոր շրջանները համարվում էին Մեծ Ռումինիայի տարածքների արևմտյան սահմանը^[13], մինչդեռ Դնեստրը արևելյան սահմանն էր^[14]։ Ազգային բանաստեղծ Միհայ Էմինեսկուն իր հայտնի «Դոյնա» պոեմում խոսում է «Դնեստրից մինչև Տիսա» ձգվող Ռումինիայի մասին։

Խորհրդային Միությունը 1930-ականներին ուներ Մերձդնեստրի ինքնավար շրջան Ուկրաինայի կազմում, որը կոչվում էր Մոլդովական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն (ՄԻԽՍՀ), որտեղ բնակչության գրեթե կեսը ռումինախոս էին, և Տիրասպոլը մայրաքաղաքն էր։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ Ռումինիան նացիստական Գերմանիայի աջակցությամբ վերահսկողության տակ վերցրեց Մերձդնեստրը, թեև չփորձեց բռնակցել օկուպացված տարածքը պատերազմի ընթացքում, թեև ապագայում դա անելու պլաններ ուներ^[15]^[16]։

1992 թվականի հակամարտության տարածքային հետևանքները

Դնեստրի ձախ ափ

Մերձդնեստրի պատերազմի ժամանակ Մերձդնեստրի կենտրոնական մասի որոշ գյուղեր (Դնեստրի արևելյան ափին) ապստամբեցին Մերձդնեստրի նոր անջատողական իշխանությունների (ՄՄՀ) դեմ։ Դրանք գտնվել են Մոլդովայի արդյունավետ վերահսկողության տակ՝ ՄՄՀ-ի դեմ իրենց ապստամբության հետևանքով։ Այդ բնակավայրերն են՝ Կոչիերի (ներառյալ Վասիլիևկա գյուղը), Մոլովատա Նուա (ներառյալ Ռոգի գյուղը), Կորժովա (ներառյալ Մահալա գյուղը), Կոշնիյա (ներառյալ Պոհրեբեա գյուղը), Պիրիտա և Կոմուներո կոմունաները։ Կորժովա գյուղն իրականում բաժանված է ՄՄՀ-ի և Մոլդովայի կենտրոնական իշխանությունների վերահսկողության տարածքների միջև։ Ռոգին նույնպես վերահսկվում էր ՄՄՀ-ի իշխանությունների կողմից։

Դնեստրի աջ ափ

Միևնույն ժամանակ, որոշ տարածքներ, որոնք գտնվում էին Դնեստրի աջ ափին, գտնվում էին ՄՄՀ-ի վերահսկողության տակ։ Այս տարածքները բաղկացած են Բենդեր քաղաքից՝ իր արվարձան Պրոտեագայլովկայի, Գիսկայի, Չիչանիի (ներառյալ Մերենեստի և Զահորնա գյուղերը) և Կրեմենցիուգի կոմունաներով։

Անջատված ՄՄՀ-ի իշխանությունները նաև պահանջում էին Վարնիցան՝ Բենդերի հյուսիսային արվարձան Անենի Նոյ շրջանում, և Կոպանկա՝ Կաուսենի շրջանում, բայց այս գյուղերը մնում են Մոլդովայի վերահսկողության տակ։

Մարտեր Դուբոսարիում

1992 թվականի մարտի 1-ի լույս 2-ի գիշերը անհայտ անձինք Դուբոսարիից կրակել են ավտոմեքենայի վրա, որտեղ գտնվում էին Մերձդնեստրի ոստիկանները, որոնք կեղծ ահազանգով գնացել էին հանրակացարանի շենքի և ոստիկանության միջև ընկած հատված։

Ի պատասխան 1992 թվականի մարտի 2-ին ոստիկանների գնդակահարության՝ Մերձդնեստրի պահակները և կազակները շրջապատել են Դուբոսարիի ոստիկանական բաժանմունքի շենքը, զինաթափել ոստիկաններին, նստեցրել ավտոբուս և ուղարկել քաղաքային խորհրդի շենք։ Միաժամանակ ոստիկանության շենքի երկրորդ հարկի պատուհանից ավտոմատից կրակ է բացվել։ Կազակները սպանել են 19-ամյա Մ.Զուբկովին, վիրավորել նաև կազակ Վ.Մեշկովին։ Կրակողը նահանջել է ամբոխի մեջ և այնուհետև նրան չեն գտել: Այնուհետև գերեվարված ոստիկանները փոխանակվել են ոստիկանության կողմից կալանավորված Մերձդնեստրի պահակախմբի հետ։

Նույն օրը Մոլդովայի ՆԳՆ հատուկ նշանակության ջոկատը մարտի է դուրս եկել Կոսիերի մոտ տեղակայված 14-րդ բանակի գնդի հետ։ Գնդին օգնելու համար ժամանել են կազակներ և պահակներ, իսկ մոլդովական ջոկատը փակել է 14-րդ բանակի զինծառայողների ընտանիքների տները. Մերձդնեստրյան կողմը պնդում է, որ զինծառայողների ընտանիքները պատանդ են վերցվել։ Շուտով ՆԳՆ ուժերի մոլդովական ջոկատը կազակները դուրս են մղել բնակելի թաղամասերից, և նրանք Դուբոսարի քաղաք են տարել նաև 14-րդ բանակի զինվորների ընտանիքներին։

Հակամարտության հետագա սրումը հանգեցրեց բացահայտ ռազմական գործողությունների բռնկմանը։ Դյուբոսարիի շրջանում ինտենսիվ մարտեր են տեղի ունեցել Կոչիերի և Ռոգովի մոտ, ինչպես նաև Կոշնիցի-Դորոցկոյե պատառաքաղում։

Մարտի 14-ին Ռոգի գյուղի պատառաքաղում, Մոլդովայի հարձակման արդյունքում ՄՄՀ-ի կողմնակիցների դիրքերի դեմ, մարտ սկսվեց, բայց քաղաքի պաշտպանությունը ճեղքելու բոլոր փորձերը ջախջախիչ պարտություն կրեցին: Այս օրը մահացել են Վլադիմիր Բեկետովը, Պավել Բոնդարենկոն, Իգոր Բոչկոն, Սերգեյ Վելիչկոն, Միխայիլ Գազին, Բորիս Կապկան, Վլադիմիր Միրոնյուկը, Վադիմ Ռենգելևիչը և Վալենտին Ֆրոլովը։ 22 զինվոր վիրավորվել էր։ Միաժամանակ մարտեր են տեղի ունեցել Կոշնիցայի ուղղությամբ։

Առաջին մարտը Ռոգովսկայա պատառաքաղում տեղի է ունեցել մարտի 13-ի լույս 14-ի գիշերը, երբ մոլդովական ուժերն անսպասելիորեն հարձակվել են Դուբոսարի-Ռիբնիցա մայրուղու Ռոգովսկայա ճամփորդության պահակակետի վրա՝ սպանելով նրանցից չորսին, ինչպես նաև վիրավորելով կամ գերի մնացածներին։

Միևնույն ժամանակ, Կոշնիցկայա պատառաքաղի և Դորոցկոգո գյուղի մոտ առաջին ճակատամարտը տեղի ունեցավ մարտի 13-ի լույս 14-ի գիշերը, երբ մոլդովական կողմը որոշեց կտրել Դուբոսարի քաղաքը ոչ միայն հյուսիսից, այլև հարավ՝ փորձելով կտրել Դուբոսարի-Տիրասպոլ մայրուղին՝ գրոհելով Դուբոսարի աշխարհազորայինների դիրքերը։

1992 թվականի մարտի 14-ին Մոլդովայի զինված ուժերը ընդհանուր հարձակում են սկսել Դուբոսարի քաղաքի ծայրամասային գյուղերի շրջանում։ Այն բանից հետո, երբ Մոլդովան գրավեց գյուղի ռուսական զորամասը։ Կոսիերի տարածքում Մոլդովան սկսեց ստեղծել գրոհային ստորաբաժանումներ. Մոլդովայի կողմից մի քանի փորձեր եղան տեղափոխվելու Գոլերջանի գյուղից Դուբոսարի ջրամբարի սառույցով դեպի գրավված զորամաս, բայց Պրիդնեստրովյանները՝ Դուբոսարի հիդրոէլեկտրակայանի տնօրենի գլխավորությամբ։ Սիտնիկով Անտոն Գրիգորևիչը և երկու օպերատորները, որոնք վերահսկում էին Դուբոսարի հիդրոէլեկտրակայանը, ջրի մի մասը բաց թողեցին ջրամբարից։

Ամենաակտիվ ռազմական գործողությունների շրջանն էր 1992թ-ի մայիսը։ Զոհվեց 39 մարդ, որոնցից 15-ը'խաղաղ բնակիչ։ Մոլդովական բանակը մայիսի 17-20 ընկած ժամանակահատվածում մոտ 10 հարձակման փորձ կատարեց, սակայն ապարդյուն։ Մոլդովան նաև ռմբակոծում էր Դուբոսարի քաղաքը։

Ռազմական գործողությունները Դուբոսարիում դադարեցվել են 1992 թվականի ամռանը՝ Բենդերիում տեղի ունեցած միջադեպից և խաղաղ բանակցությունների մեկնարկից հետո։

Ճակատամարտ Բենդերիի համար

Երբ մարտի 15-ին Մոլդովան հայտարարեց զինադադար և պահանջեց Մերձդնեստրի պահակախմբից և այլ կազմավորումներից վայր դնել զենքերը[61], PMR-ի ղեկավարությունը կտրականապես հրաժարվեց նման գործողություններից։ Մերձդնեստրի նախագահ Իգոր Սմիրնովը հայտարարեց արտակարգ դրություն, իսկ մարտի 17-ին վերսկսվեցին ռազմական գործողությունները, սկսվեցին Դուբոսարիի և Գրիգորիոպոլի հրետանային ռմբակոծությունները։

Մարտի 28-ին Մոլդովայի նախագահ Միրչա Սնեգուրը հրամանագիր է արձակել երկրում արտակարգ դրություն հայտարարելու մասին, որը նախատեսում է նաև Մերձդնեստրի և Գագաուզի զինված կազմավորումների զինաթափումը և «պետական հանցագործների» ձերբակալությունը։ Իգոր Սմիրնովը պարետային ժամ մտցրեց։

1992 թվականի ապրիլի 1-ին Մոլդովայի ոստիկանությունը երկու BTR-70 զրահափոխադրիչների ուղեկցությամբ մտավ Բենդերի և փորձեց զինաթափել Մերձդնեստրի պահակներին։ Պահապանները դիմադրել են, և սկսվել է մարտ։ Փոխհրաձգության հետևանքով վնասվել է բամբակ գործարանի աշխատողներ տեղափոխող ավտոբուսը, կանանցից մեկը զոհվել է, ևս մի քանի խաղաղ բնակիչ վիրավորվել է։ Բացի այդ, վնասներ են կրել ոստիկաններն ու պահակայինները։ Մերձդնեստրի հարավում՝ Սլոբոձեյա շրջանում, ակտիվացել է Մոլդովայի ժողովրդական ճակատի «Բուժոր» խումբը՝ Իլիե Իլասկուի գլխավորությամբ՝ մի քանի քաղաքական սպանություններ կատարելով մերձդնեստրի տեղական առաջնորդների նկատմամբ։

Մայիսի 17-ից մինչև մայիսի 20-ը Մոլդովան ձեռնարկեց ավելի քան տասը անհաջող հարձակում՝ փորձելով ճեղքել ճակատը Դուբոսարիի տարածքում, ինչպես նաև ենթարկեց Դուբոսարի քաղաքի շրջանները ինտենսիվ հրետանային և ականանետային կրակի: Մայիսին Բենդերիում ռազմական գործողությունները սկսեցին նվազել, քանի որ Մոլդովայի Հանրապետությունը ստեղծեց հիմնական հարձակման տեսքը Դուբոսարի քաղաքից հյուսիս և հարավ՝ նպատակ ունենալով առանձնացնել հանրապետության հյուսիսը (Ռիբնիցա-Կամենկա) հարավից (Տիրասպոլ), իսկ հետո հերթով ոչնչացնել նրանց:

Մերձդնեստրի գվարդիականներն ու աշխարհազորայինները 14-րդ բանակից զենք ու զրահատեխնիկա են ստացել տարբեր ձևերով։ Այսպիսով, մայիսի 19-ին, Դուբոսարիի տարածքում, մարտ մտան T-64 տանկերը, որոնք 14-րդ բանակի շարասյունի պահակախմբի կողմից ընդունվեցին դրա արգելափակման ժամանակ մերձդնեստրի կանանց և նրանց օգնության հասած Դուբոսարիի 5 հազար բնակիչների կողմից: Մոլդովայի ղեկավարությունը մեղադրեց 14-րդ բանակին և Ռուսաստանին չեզոքությունը խախտելու մեջ, իսկ Մոլդովայի նախագահ Միրչա Սնեգուրը մայիսի 25-ին խորհրդարանի նիստում հայտարարեց, որ իր երկիրը պատերազմի մեջ է Ռուսաստանի հետ։ Հունիսի 18-ին Մոլդովայի խորհրդարանը բանաձեւ է ընդունել հակամարտության խաղաղ կարգավորման և խառը հանձնաժողով ստեղծելու մասին։

Չնայած դրան, հունիսի 19-ի երեկոյան Բենդերիում մարտ է սկսվել։ Սկզբում ռազմական գործողություններ էին իրականացվում միայն քաղաքային ոստիկանության բաժանմունքում (GOP), սակայն ոստիկանությունը Մոլդովայի ղեկավարությանը խնդրել էր զորքեր մտցնել քաղաք՝ կարգուկանոնը վերականգնելու համար։ Ուշ երեկոյան մոլդովական զրահամեքենաների շարասյունները սկսեցին մոտենալ քաղաքին և ոստիկանները ցրված դիմադրություն ցույց տվեցին քաղաքի ծայրամասերում, իսկ հետո՝ կենտրոնում։ Հունիսի 20-ի վաղ առավոտյան մոլդովական զորքերը հասել են Դնեստրով անցնող կամուրջը և փակել այն՝ կտրելով Բենդերին քաղաքը Մերձդնեստրից։ Քաղաքում ոստիկաններն ու պահակները շարունակել են դիմադրել՝ գրավելով որոշ օբյեկտներ։ Մերձդնեստրի մի քանի տանկեր փորձել են կամրջով ներթափանցել քաղաք, սակայն ոչնչացվել են Մոլդովայի Հանրապետության զորքերի կողմից՝ մոլդովական կողմում գտնվող Ռուսաստանի վարձկան գնդապետ Կարասևի հրամանատարությամբ։

Օրվա ընթացքում Մոլդովայի Ներքին գործերի նախարարության ուժերը անհաջող ներխուժեցին Բենդերի ամրոց, որտեղ տեղակայված էին 14-րդ բանակի հրթիռային բրիգադը և քիմիական գումարտակը, այնուհետև մոլդովական զորքերը հրետանային կրակ բացեցին բանակի դիրքի վրա: Այս դեպքից հետո Պարջանի գյուղի 14-րդ բանակի զորամասն ամբողջությամբ անցել է Մերձդնեստրի կողմը՝ հավատարմության երդում տալով ՊՊԾ-ին։ 1992 թվականի հունիսի 21-ի երեկոյան ՄՄՀ-ի պահակները, 14-րդ բանակից գողացված տանկերի աջակցությամբ, հարձակվել են Դնեստրով անցնող կամուրջի վրա՝ ոչնչացնելով Մոլդովայի Հանրապետության հրետանային մարտկոցը, վիրավորելով «սահմանադրականի վերականգնման օպերացիայի» հրամանատարին։ Մոլդովայի Հանրապետության հրամանը Բենդերի քաղաքում», Մոլդովայի Հանրապետության գնդապետ Լեոնիդ Կարասևը, փախուստի ենթարկելով հանրապետության զինված խմբի մեծ մասը 1992 թվականի հունիսի 19-ի լույս 20-ի գիշերը մտավ քաղաք և ազատեց քաղաքը։

Հունիսի 19-ից հունիսի 23-ը Բենդերիում մի քանի օր շարունակ փողոցային մարտեր էին։ Հունիսի 23-ին Մոլդովայի Հանրապետության ուժերը քշվեցին Գիսկայից և Պրոտյագայլովկայից այն կողմ գտնվող արվարձաններ: Իր հերթին Մոլդովայի հրամանատարությունը որոշել է օգտագործել ավիացիան, և հունիսի 22-ին մոլդովական երկու ՄիԳ-29 ռմբակոծել են Բենդերի կամուրջը։ Ռումբերը հարվածել են Պարջանի գյուղին, ավերվել են մի քանի բնակելի շենքեր։ Ռմբակոծության հետեւանքով կամուրջը չի տուժել, սակայն գյուղի մի քանի բնակիչ է զոհվել։ Հունիսի 23-ին ինքնաթիռները փորձել են ռմբակոծել Բլիժնի Խուտորի նավթային տերմինալը, սակայն, ըստ 14-րդ բանակի հրամանատարության, ինքնաթիռներից մեկը խոցվել է ռուսական հակաօդային պաշտպանության համակարգերի կողմից։

Հետագա լարվածություն

Մի քանի վեճեր են ծագել այս խաչմերուկային տարածքներից։ 2005 թվականին ՄՄՀ միլիցիան մտավ Վասիլևկա, որը գտնվում է Տիրասպոլը Ռիբնիցային կապող ռազմավարական ճանապարհի վրա, բայց մի քանի օր անց նահանջեց^[17]^[18]։ 2006 թվականին Վառնիցայի շուրջ լարվածություն եղավ։ 2007 թվականին մոլդովական և ՄՄՀ ուժերի միջև առճակատում տեղի ունեցավ Դուբասարի-Կոցերիի շրջանում, սակայն զոհեր և վիրավորներ չկան։ 2007 թվականի մայիսի 13-ին Մոլդովայի վերահսկողության տակ գտնվող Կորժովա գյուղի գյուղապետը ձերբակալվել է ՄՄՀ միլիցիայի (ոստիկանության) կողմից Դուբասարի շրջանի Մոլդովայի կողմից վերահսկվող մասի խորհրդականի հետ միասին^[19]։

Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև աճող լարվածության պայմաններում 2022 թվականի հունվարի 14-ին ուկրաինական ռազմական հետախուզությունը հայտարարեց, որ ռուսական հատուկ ծառայությունները «սադրանքներ» են նախապատրաստում Մերձդնեստրի տարածքում գտնվող ռուս զինվորների դեմ՝ Ուկրաինա ռուսական ներխուժման պատրվակ ստեղծելու համար^[20]։

ՄՄՀ կառավարության դիրքորոշումը

Ըստ ՄՄՀ-ի փաստաբանների՝ Դնեստր գետից արևելք գտնվող տարածքը երբեք չի պատկանել ո՛չ Ռումինիային, ո՛չ էլ նրա նախորդներին, ինչպիսին է Մոլդովայի իշխանությունը։ Այս տարածքը բաժանվեց Ուկրաինական ԽՍՀ-ից ԽՍՀՄ քաղաքական մանևրի արդյունքում՝ դառնալով Մոլդովական ԽՍՀ-ի մաս (Կարելո-Ֆիննական ԽՍՀ-ի ստեղծման ձևով)։ 1990 թվականին Մերձդնեստրի Մոլդովական ԽՍՀ-ն հռչակվեց մի շարք պահպանողական խորհրդային տեղական պաշտոնյաների կողմից, որոնք դեմ էին Վերակառուցմանը։ Այս գործողությունն անմիջապես անվավեր ճանաչեց Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության այն ժամանակվա գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովը^[21]։

1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Մոլդովան անկախացավ։ Մոլդովայի Անկախության հռչակագիրը դատապարտեց Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պայմանագիրը և չեղյալ համարեց 1940 թվականի օգոստոսի 2-ի «ԽՍՀՄ օրենքը Մոլդովական ԽՍՀ ստեղծման մասին»։ ՄՄՀ-ի կողմը պնդում է, որ քանի որ այս օրենքը Մերձդնեստրը Մոլդովային կապող միակ օրենսդրական փաստաթուղթն էր, չկա ո՛չ պատմական, ո՛չ իրավական հիմք Մոլդովայի պահանջների համար Դնեստրի ձախ ափին գտնվող տարածքների նկատմամբ^[22]։ Մերձդնեստրի կողմը նաև պնդում է, որ Մոլդովայի ռուսալեզու բնակչության իրավունքները ոտնահարվում են, քանի որ Մոլդովայի իշխանությունները վերացրել են ռուսերենը՝ որպես երկրորդ պաշտոնական լեզու, և ռումիներենը (մոլդովերենը) հայտարարել են՝ որպես երկրի միակ պաշտոնական լեզուն, Խորհրդային Միության փլուզումից կարճ ժամանակ առաջ։

2010 թվականին Կոլորադոյի Բոուլդերի համալսարանի կողմից անցկացված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Մերձդնեստրի բնակչության մեծամասնությունը կողմ է Մոլդովայից երկրի անջատմանը։ Ըստ հետազոտության՝ էթնիկ ռուսների և ուկրաինացիների ավելի քան 80%-ը և Մերձդնեստրի էթնիկ մոլդովացիների 60%-ը նախընտրում էին անկախությունը կամ բռնակցումը Ռուսաստանի կողմից, քան Մոլդովայի հետ վերամիավորումը։

2006 թվականին երկրի պաշտոնյաները որոշել են հանրաքվե անցկացնել Մերձդնեստրի կարգավիճակը որոշելու համար։ Քվեաթերթիկում երկու հարցադրում կար. առաջինը «անկախությունից հրաժարում և Մոլդովային ապագա ինտեգրումն» էր, երկրորդը՝ «անկախություն և պոտենցիալ ապագա ինտեգրում Ռուսաստանին»։ Այս կրկնակի հանրաքվեի արդյունքներն այն էին, որ բնակչության մի ստվար զանգված դեմ էր առաջին հարցադրմանը (96,61%)^[23], իսկ երկրորդին՝ կողմ (98,07%)^[24]։

Այդ ժամանակից ի վեր քաղաքական պաշտոնյաներն օգտագործել են այս հանրաքվեի արդյունքները՝ միջազգային հանրության առաջ անկախության պաշտոնական ճանաչման օգտին հանդես գալու համար։

Մոլդովայի դիրքորոշումը

Մոլդովան դե ֆակտո կորցրեց Մերձդնեստրի վրա վերահսկողությունը 1992 թվականին՝ Մերձդնեստրի պատերազմի հետևանքով։ Այնուամենայնիվ, Մոլդովայի Հանրապետությունն իրեն համարում է Մոլդովական ԽՍՀ-ի օրինական իրավահաջորդ պետությունը (որը երաշխավորված էր Խորհրդային Միությունից անջատվելու իրավունքով Խորհրդային Միության սահմանադրության վերջին տարբերակով)։ Տարածքային ամբողջականության սկզբունքով Մոլդովան պնդում է, որ առանց Մոլդովայի կենտրոնական կառավարության համաձայնության պետությունից անջատվելու ցանկացած փորձ անօրինական է, հետևաբար, կարծում է, որ իր դիրքորոշումը պաշտպանված է միջազգային իրավունքով^[25]։

Մոլդովական կողմը պնդում է, որ Մերձդնեստրը չի կարող գոյություն ունենալ՝ որպես անկախ քաղաքական միավոր, և պետք է վերաինտեգրվի Մոլդովային։

Մոլդովական աղբյուրների համաձայն՝ Մերձդնեստրի քաղաքական մթնոլորտը թույլ չի տալիս տարածաշրջանի ժողովրդի ազատ կամարտահայտումը, և Մոլդովայում Մերձդնեստրի վերաինտեգրման կողմնակիցները ենթարկվում են ոտնձգությունների, կամայական ձերբակալությունների և այլ տեսակի ահաբեկումների անջատողական իշխանությունների կողմից։

Մերձդնեստրի անկախությունը չճանաչելու պատճառով Մոլդովան կարծում է, որ Մերձդնեստրի բոլոր բնակիչները օրինական Մոլդովայի քաղաքացիներ են։ Այնուամենայնիվ, հաշվարկվում է, որ Մերձդնեստրի 60,000-80,000 բնակիչներ ձեռք են բերել Ռուսաստանի քաղաքացիություն^[26], իսկ մոտ 20,000 Մերձդնեստրի բնակիչ ստացել է Ուկրաինայի քաղաքացիություն։ արդյունքում, Մոլդովայի իշխանությունները փորձել են արգելափակել Տիրասպոլում Ռուսաստանի և Ուկրաինայի հյուպատոսության տեղադրումը^[26]։

Մերձդնեստրի ինքնիշխանության միջազգային ճանաչում

Հուլիսի 7-ին տարածաշրջան են ժամանել ՌԴ նախագահի լիազոր ներկայացուցիչները։ Նրանց միջնորդությամբ հնարավոր եղավ ձեռք բերել հրադադարի շուրջ պայմանավորվածություններ, և հուլիսի 21-ին Մոսկվայում Բորիս Ելցինը և Միրչա Սնեգուրը Իգոր Սմիրնովի ներկայությամբ ստորագրեցին «Մերձդնեստրի տարածաշրջանում զինված հակամարտության կարգավորման սկզբունքների մասին համաձայնագիրը։ ^[27]

Պատերազմն ավարտվեց Մերձդնեստրյան հակամարտության սառեցմամբ և հակամարտության գոտի ռուս խաղաղապահների ներմուծմամբ։ Հետագայում ստեղծվեցին Համատեղ վերահսկողական հանձնաժողովը և Միասնական խաղաղապահ ուժերը։

Որպես խաղաղապահ ուժ Մերձդնեստրում տեղակայվել է 3100 ռուս, 1200 մոլդովացի և 1200 մերձդնեստրի զինվորական։^[28] 1992 թվականի երկրորդ կեսից Ռուսաստանի միջնորդությամբ սկսվեցին բանակցությունները Մերձդնեստրի կարգավիճակի շուրջ, 1993 թվականից ԵԱՀԿ-ն միացավ խաղաղ կարգավորմանը, իսկ 1995 թվականից՝ Ուկրաինան։

Միայն երեք պետություններ են ճանաչում Մերձդնեստրի ինքնիշխանությունը, որոնք իրենք հիմնականում չճանաչված պետություններ են՝ Աբխազիան, Հարավային Օսիան և Արցախը։ Բոլոր չորս պետությունները Ժողովրդավարության և ազգերի իրավունքների համայնքի անդամ են։

Միավորված ազգերի կազմակերպության A/72/L.58 բանաձև

2018 թվականի հունիսի 22-ին Մոլդովայի Հանրապետությունը ՄԱԿ-ի բանաձև է ներկայացրել, որը կոչ է անում «օտարերկրյա ռազմական ուժերի ամբողջական և անվերապահ դուրսբերումը Մոլդովայի Հանրապետության տարածքից, ներառյալ Մերձդնեստրից»^[29]։

Կողմ (64)	Ձեռնպահ (83)	Դեմ (15)	Բացակա (31)
Ադրբեջան Ալբանիա ԱՄՆ Անդորրա Ավստրալիա Ավստրիա Բահամներ Բելգիա Բելիզ Բոտսվանա Բուլղարիա Գայանա Գերմանիա Դանիա Էստոնիա Թուրքիա Իռլանդիա Իսլանդիա Իսպանիա Իտալիա Լատվիա Լեհաստան Լիխտենշտայն Լիտվա Լյուքսեմբուրգ Խորվաթիա Կանադա Կիպրոս Կոստա Ռիկա Հյուսիսային Մակեդոնիա [[Պատկեր:\|22x20px\|border \|Հոնդուրաս]] Հոնդուրաս Հունաստան Հունգարիա Ճամայկա Ճապոնիա Մալդիվներ Մալթա Մարշալյան կղզիներ Միացյալ Թագավորություն Միկրոնեզիա Մոլդովա Մոնակո Նիդերլանդներ Նոր Զելանդիա Նորվեգիա Շվեդիա Շվեյցարիա Չեխիա Չեռնոգորիա Պապուա Նոր Գվինեա Պորտուգալիա Ջիբութի Ռումինիա Սալվադոր Սամոա Սան Մարինո Սաուդյան Արաբիա Սլովակիա Սլովենիա Վանուատու Վրաստան Ուկրաինա Ֆինլանդիա Ֆրանսիա	Ալժիր Անգոլա Անտիգուա և Բարբուդա ԱՄԷ Արգենտինա Բահրեյն Բանգլադեշ Բենին Բոսնիա և Հերցեգովինա Բութան Բուրկինա Ֆասո Բրազիլիա Բրունեյ Գանա Գվատեմալա Գվինեա Գվինեա Բիսաու Դոմինիկյան Հանրապետություն Եգիպտոս Եթովպիա Էկվադոր Էրիթրեա Թաիլանդ Թունիս Ինդոնեզիա Իսրայել Իրաք Լաոս Լիբանան Լիբերիա Կաբո Վերդե Կամերուն Կատար Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն Կիրիբատի Կոլումբիա Կոմորյան Կղզիներ Կոտ դ'Իվուար Հասարակածային Գվինեա Հարավային Կորեա Հարավային Աֆրիկա Հնդկաստան Հորդանան Ղազախստան Ղրղզստան Մադագասկար Մալայզիա Մալավի Մալի Մարոկկո Մեքսիկա Մոնղոլիա Նամիբիա Նաուրու Նեպալ Նիգերիա Շրի Լանկա Չադ Չիլի Չինաստան Պակիստան Պարագվայ Պերու Ռուանդա Սան Տոմե և Պրինսիպի Սեյշելներ Սենեգալ Սենտ Լյուսիա Սենտ Վինսենթ և Գրենադիններ Սիերա Լեոնե Սինգապուր Վիետնամ Տոգո Տուվալու Տրինիդադ և Տոբագո Քենիա Քուվեյթ Ուրուգվայ Օման Ֆիլիպիններ Ֆիջի	Բելառուս Բոլիվիա Բուրունդի Զիմբաբվե Իրան Կուբա Հայաստան Հարավային Սուդան Հյուսիսային Կորեա Մյանմա Նիկարագուա Ռուսաստան Սիրիա Սուդան Վենեսուելա	Արևելյան Թիմոր Աֆղանստան Գաբոն Գամբիա Գրենադա Դոմինիկա Եմեն Զամբիա Էսվատինի Թուրքմենստան Լեսոթո Լիբիա Կամբոջա Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն Կոնգոյի Հանրապետություն Հայիթի Մավրիկիոս Մավրիտանիա Մոզամբիկ Նիգեր Պալաու Պանամա Սենթ Քիթս և Նևիս Սերբիա Սողոմոնյան Կղզիներ Սոմալի Տանզանիա Տաջիկստան Տոնգա
Դիտորդ երկրներ՝ Վատիկան և Պաղեստին