Նիգեր
| Federal Republic of Nigeria Նիգերի Հանրապետություն |
||||
|---|---|---|---|---|
|
||||
| Ազգային օրհներգ՝ Նիգերի Օրհներգ | ||||
 |
||||
| Մայրաքաղաք | Նիամեյ | |||
| Պետական լեզուներ | Ֆրանսերեն | |||
| Կառավարում | Նախագահական Հանրապետություն | |||
| - | Նախագահ | Մահամադու Իսոուֆոու | ||
| - | Վարչապետ | Բրիգի Ռեֆինի | ||
| Հիմնադրում | ||||
| - | Անկախացում | օգոստոսի 3 1960 | ||
| Տարածք | ||||
| - | Ընդհանուր | 1,267,000 կմ² (22-րդ) | ||
| - | Ջրային (%) | 0.02 | ||
| Բնակչություն | ||||
| - | 2015 նախահաշիվը | 19,034,400[1] (64-րդ) | ||
| - | 2011 մարդահամարը | 16,468,886[2] | ||
| - | Խտություն | 15 /կմ² (172-րդ) 39 /մղոն² |
||
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2012 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $13.429 միլիարդ[3] | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $863[4] | ||
| ՀՆԱ (անվանական) | 2012 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $6.783 միլիարդ[5] | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $436[6] | ||
| ՄՆԶԻ (2013) |  0.337[7] (ցածր) (187th) |
|||
| Արժույթ | Արևմտյան Աֆրիկյան Ֆրանկ (XOF) | |||
| Ժամային գոտի | +1 | |||
| Ազգային դոմեն | .ne | |||
| Հեռախոսային կոդ | ++227 | |||
Նիգեր (Niger), Նիգերի Հանրապետություն (Republique du Niger), պետություն Արևմտյան Աֆրիկայում։ Մահմանակից է Ալժիրին, Լիբիային, Չադին, Նիգերիային, Բենինին և Մալիին։ Տարածությունը 1267 հզ․ կմ² է, բնակչությունը՝ 19,034,400[1] (2015)։ Վարչականորեն բաժանվում է օկրուգներից բաղկացած 7 դեպարտամենտի։ Մայրաքաղաքը՝ Նիամեյ։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիգերի տարածքը բնակեցվել է հնագույն ժամանակներից։ Միջին դարերում Նիգերի տարածքում գոյություն են ունեցել վաղ ֆեոդալական պետությունննր՝ Սոնգհաի, Կանեմ Բորնու ևն։ XIX դ․ սկզբին հարավային շրջանները մտել են Սոկոաո պետության կազմի մեջ։ 1890-ական թթ․ Ֆրանսիան սկսել է Նիգերի զավթումը և 1904-ին ստեղծել «Նիգեր ոազմական տարածքը» Ֆրանսիական Արևմտյան Աֆրիկայի (ՖԱԱ) մեջ մտնող Վերին Սենեգալ-Նիգեր գաղութի կազմում։ Նիգերի բնակիչները բազմիցս ապստամբել են գաղութարարների դեմ (1905, 1906—1914, 1914—1917)։ 1922-ին Նիգերը դարձել է աոանձին վարչական միավոր։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից (1939—1945) հետո Նիգերում վերելք է ապրել ազգային-ազատագրական շարժումը։ 1946-ին հիմնադրվել է Նիգերի առաջադիմական կուսակցությունը (ՆԱԿ)։ 1947-ին Նիգերը ստացել է Ֆրանսիայի «անդրծովյան տարածքի» ստատուս, 1958-ին՝ Ֆրանսիական Համագործակցության անդամ պետության ստատուս և հայտարարվել «ինքնավար հանրապետություն»։ Կառավարության գլուխ է անցել ՆԱԿ-ի ղեկավարը։ 1960-ի օգոստոսին դուրս է եկել Ֆրանսիական Համագործակցությունից և հռչակվել անկախ պետություն։ 1960-ի սեպտեմբերից ՄԱԿ-ի անդամ է։ 1961-ից Աֆրիկա-մալգաշական միության (1974-ից Աֆրիկա-մավրիկիոսյան ընդհանուր կազմակերպություն), 1963-ից՝ Աֆրիկյան միասնության կազմակերպության անդամ է։ 1974-ի ապրիլին Նիգերումում տեղի ունեցավ զինվորական հեղաշրջում, իշխանությունն Գյուղ Նիգեր գետի ափին անցավ Գերագույն զինվորական խորհրդին, քաղաքական կուսակցություններն արգելվեցին, ՆԱԿ-ը արձակվեց։ 1974-ին Նիգերից դուրս բերվեցին ֆրանսիական զորքերը։ 1972-ին դիվանագիտական հարաբերություններ են հաստատվել Նիգերի և ԽՍՀՄ-ի միջև։
Արհմիություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիգերի աշխատավորների արհմիությունների միավորում (ՆԱԱՄ), հիմնադրվել է 1959-ին։ 1962-ից մտնում է Արհմիությունների աֆրիկյան կոնֆեդերացիայի մեջ։
Պետական կարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիգերը հանրապետություն է։ 1974-ի զինվորական հեղաշրջումից հետո սահմանադրության (1960) գործունեությունը դադարեցվել է։ Օրենսդրական և գործադիր իշխանությունն իրականացնում է Գերագույն զինվորական խորհուրդը։ Պետության և կառավարության գլուխը նախագահն է, 1974-ից՝ նաև Գերագույն զինվորական խորհրդի նախագահը։ Դատական համակարգը կազմում են Գերագույն դատարանը, ապելյացիոն դատարանը, առաջին ատյանի և հաշտարար դատարանները։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիգերի տարածքի մեծ մասը 200—500 մ բարձրությամբ սարավանդ է և գտնվում է Սահարայում։ Երկրի կենտրոնական մասում մինչև 1900 մ բարձրությամբ (Բագեզան լեռ) մնացորդային զանգվածներով, խիստ կտրտված Աիր սարավանդն է։ Հարավ-արևմտուտքում Նիգեր գետի հովիտն է, հարավ-արևելքում՝ Չադ լճի գոգավորության հյուսիս-արևմուտքուտքի մասը։ Նիգերի տարածքը գտնվում է Աֆրիկական պլատֆորմի սահմաններում։ Մինչքեմբրյան հիմքի մետամորֆային ապարները կազմում են Տուարեգի վահանի, Լեոնա-Լիբերական, Դահոմեա-Նիգերական և Տիբեստի զանգվածների եզրամասերը։ Ծայր հարավ-արևմուտքում Ատակորյան ծալքավոր զոնայի մի մասն է։ Հիմքի ծածկույթի նստվածքները մեծ հզորության են հասնում Չադի և Մալի-Նիգերիական սինեկլիգներում։
Օգտակար հանածոներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կան ուրանի, անագի, վոլֆրամի, նիոբիումի, երկաթի, նավթի, ֆոսֆորիտների հանքավայրեր, քարաղի կուտակումներ։
Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կլիման հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում արևադարձային-անապատային է, հարավում և հարավ-արևմուտքում՝ մերձհասարակածային։ Ամենացուրտ ամսվա միջին ջերմաստիճանը 20—24 °C է, ամենատաք ամսվանը՝ 32—34 °C։ Տարեկան տեղումները հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում մոտ 100 մմ են, հարավում և հարավ-արևմուտքում՝ մինչև 800 մմ։
Ներքին ջրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խոշոր գետը Նիգերն է, հարավ-արևելքում՝ Կոմադուգու Ցոբե սահմանային գետը։ Շատ են ժամանակավոր հոսքերն ու ստորգետնյա ջրերը։ Նիգերին է պատկանում Չադ լճի մի մասը։
Հողեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առավել խոնավ շրջաններում տարածված են չոր սավաննաների կարմրագորշ և անապատացած սավաննաների կարմրավուն-գորշ հողերը։ Կիսաանապատային և անապատային շրջանները զուրկ են համատարած հողածածկույթից։ Երկրի ծայր հարավում և հարավ-արևմուտքում տիրապետում են տիպիկ սավաննաները, հյուսիսում՝ անապատացած սավաննաները, կիսաանապատներն ու անապատները։
Կենդանական աշխարհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնորոշ կենդանիներն են առյուծը, փիղը, գոմեշը, ընձուղտը, այծքաղը, շնագայլը, բորենին, կրծողները։ Ստեղծվել է «Գուբլ Վե» ազգային պարկը։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնակվում են հաուսա (ավելի քան 50%-ը), սոնգհաի, ջերմա, կանուրի, տուբու, տուարեգ, ֆուլբե, գուրմա ժողովուրդներ, ֆրանսիացիներ։ Բնակչության մոտ 85 %-ը մուսուլմաններ են, կան նաև քրիստոնյաներ և տեղական հավատալիքները պահպանողներ (14,5)։ Պաշտոնական լեզուն ֆրանսերենն է, տոմարը՝ գրիգորյանը։ Տնտեսապես ակտիվ բնակչության ավելի քան 91 %-ը զբաղված է գյուղատնտեսության մեջ։ Համեմատաբար խիտ է բնակեցված երկրի հարավը, որտեղ գտնվում են Նիամեյ, Զինդեր, Մարաղի, Տահուա քաղաքները։ Քաղաքային բնակչությունը ավելի քան 8% է։
Տնտեսաաշխարհագրական ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիգերը թույլ զարգացած ագրարային երկիր է։ Համախառն ազգային արդյունքի մեջ գյուղատնտեսության բաժինը կազմում է մոտ 50%։ Կառավարությունը ձգտում է օտարերկրյա (գլխավորապես ֆրանսիական) և ազգային մասնավոր կապիտալի օգտագործմամբ ընդլայնել տնտեսության պետական սեկտորը։ Կազմված են ժողողվրդական տնտեսության զարգացման ծրագրեր։
Գյուղատնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ապրանքային արտադրանքի հիմնական մասը տալիս են մանր գյուղացիական տնտեսությունները։ Մշակվող հողատարածություններն զբաղեցնում են երկրի տարածքի 22%-ը խոտհարքներն ու արոտավայրերը՝ 23%-ը։ Երկրագործական գլխավոր շրջաններն են երկրի հարավը և հարավ-աբևմուտքը։ Ոռոգվում է 5 հզ․ հա հողատարածություն։ Մշակում են գետնանուշ, կորեկ, սորգո, մանիոկա, շաքարեղեգ, լոբազգիներ, բրինձ, բատատ, յամս, բանջարեղեն, բամբակ, ծխախոտ են։ Հավաքում են սոսնձախեժ։ Կարեոր տեղ ունի քոչվորական անասնապահությունը։ 1979-ին Նիգերում կար 3,26 մլն խոշոր, 9,6 մլն մանր եղջերավոր անասուն, 360 հզ․ ուղտ։ Ձկնորսություն (որսը՝ 15,1 հզ․ տ, 1975) կա Չադ լճում և Կոմադուգու կոբե, Նիգեր գետերում։
Արդյունաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են լեռնահանքային և մշակող արդյունաբերությունը։ Կարևոր նշանակություն ունի ուրանի (1980-ին արտադրվել է 4,3 հզ․ ա ուրանի խտանյութ), անագի, գիպսի, քարաղի, սոդայի արդյունահանումը։ Նիամեյ, Զինդեր, Մարադի, Տահուա, Ագադես քաղաքներում գործում են ՋԷԿ-եր։ 1980-ին արտադրվել է 39,2 մլն կվտ/ժ էլեկտրաէներգիա։ Մշակող արդյունաբերության մեծ մասը տալիս է սննդի արդյունաբերությունը։ Կան գետնանուշի զտման և ձիթհան, ալրաղաց, բրնձազտիչ, բամբակազտիչ, ոչ ալկոհոլային խմիչքների, կաթի, կաշվի, մետաղե իրերի, գյուղատնտեսական գործիքների, ցեմենտի ձեռնարկություններ։ Զարգացած են արհեստները՝ պղնձի և արծաթի դրվագումը, կաշվե իրերի դրոշմազարդումը, դաշույնների պատրաստումը, բրուտագործությունը են։
Տրանսպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տրանսպորտի հիմնական տեսակը ավտոմոբիլայինն է։ Ավտոճանապարհների երկարությունը ավելի քան 19 հզ․ կմ է (1980)։ Երկաթուղիներ չունի։ Միջազգային օդանավակայան կա Նիամեյում։
Արտաքին առևտուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արտահանում է ուրանի խտանյութ (արտահանության արժեքի 70%-ը, 1980), գետնանուշ, բանջարեղեն, կենդանի անասուն են, ներմուծում՝ տրանսպորտի միջոցներ, մեքենաներ, էլեկտրատեխնիկական սարքավորում, նավթամթերք, պարեն և այլն։ Առևտրական գործընկերներն են Ֆրանսիան, Նիգերիան, Գերմանիան։
Բժշկաաշխարհագրական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1970—1975-ին ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 52,2, ընդհանուր մահացությունը՝ 25,5, մանկական մահացությունը 1000 ողջ ծնվածին՝ 200։ Գերակշռում են վարակիչ և մակաբուծական հիվանդությունները։ Տարածված են մենինգոկոկային հիվանդությունները, տուբերկուլոզը, կապույտ հազը, քութեշը, ջրծաղիկը, խոլերան, մալարիան, տրախոման, տեղաճարակային տրեպոնեմատոզները, սիֆիլիսը։ 1970—1975-ին Նիգերում գործել է 56 հիվանդանոց՝ 3,7 հազար մահճակալով (1000 բնակչին 0,8 մահճակալ)։ Արտահիվանդանոցային օգնություն են կազմակերպել հիվանդանոցների ամբուլատորային 7 բաժանմունք, գյուղական 42 ամբուլատորիա, օկրուգային 37 բժշկական կենտրոն, 112 դիսպանսեր, մոր և մանկան պահպանության 17 կենտրոն, 37 ծննդատուն։ 1976-ին աշխատել են 110 բժիշկ (43 հազար բնակչին 1 բժիշկ), 248 բժշկի օգնական, 70 մանկաբարձ, 6 ատամնաբույժ, 8 դեղագործ և ավելի քան 700 միջին բուժաշխատող։ 1970-ին առողջապահության ծախսերը կազմել են պետական բյուջեի 8,1%-ը։ 1976-ին Նիամեյում հիմնվել է բարձրագույն բժշկական դպրոց՝ ազգային բժիշկների պատրաստման համար։
Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1970-ին անգրագետ էր երկրի բնակչության 90%-ը։ Տարրական դպրոցը 6-ամյա է (7 տարեկանից)։ Գործում են լրիվ (լիցեյ, 7-ամյա) և ոչ լրիվ (քոլեջ, 4-ամյա) միջնակարգ դպրոցներ։ Պրոֆտեխնիկական կրթությունը թույլ է զարգացած։ Նիամեյում են գտնվում համալսարանը (հիմնադրվել է 1973-ին), Ազգային վարչական դպրոցը, Առողջապահության ազգային դպրոցը, Օդերևութաբանության և քաղաքացիական ավիացիայի աֆրիկական դպրոցը, Նիգերի Ազգային թանգարանը, Զինգերում՝ մանկավարժական ինստիտուտը, Մարադիոսի տեխնիկական լիցեյը։
Մամուլ, ռադիոհաղորդումներ և հեռուստատեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լույս են տեսնում՝ «Սահել» («Le Sahel», 1960-ից), «Սահել Հեբդո» («Sahel Hebdo», 1961-ից) թերթերը, «Ժուռնալ օֆիսիել դը լա ռեպյուբլիկ դյու Նիժեր» («Journal officiel de la Republique du Niger», 1933-ից) ամսագիրը։ Բոլոր հրատարակությունները վերահսկում է կառավարությունը։ 1967-ին ստեղծվել է Նիգերի ռադիոհաղորդումների և հեռուստատեսության վարչություն կառավարական ծառայությունը։ Ռադիոհաղորդումները տրվում են ֆրանսերեն և տեղական լեզուներով։
Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիգերի քաղաքներում (Զինդեր, Տահուա) տները կառուցվում են բանկոյից (կավի և ծղոտի խառնուրդ), ուղղանկյուն շքամուտքերով, ծղոտե, թաղակապ կամ երկլանջ ծածկով։ Արևելյան և կենտրոնական շրջաններում հանդիպում են նաև բանկոյից կառուցված մզկիթներ։ Նիամեյի և այլ քաղաքների նոր թաղամասերը կառուցապատվում են ժամանակակից տիպի շենքերով։ Գյուղական վայրերում տարածված են ծղոտե խրճիթները (հարավ-արևմուտքում), կավածեփ կամ քարաշեն, խոտե ծածկով տները (արևելքում)։ Քոչվոր բնակչությունը ապրում է կաշեծածկ վրաններում։
Թատրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աֆրիկյան ժողովուրդներին բնորոշ պարերից զատ, Նիգերի գյուղերում դերասանները փայտե տիկնիկներով ներկայացրել են կենցաղային թեմաներով ֆարսային տեսարաններ։ Ժամանակակից թատրոնը սկսել է զարգանալ միայն XX դ․ 50-ական թթ․, ֆրանսիական կառավարիչների կազմակերպած մշակութային կենտրոններին կից։ Նիգերի առաջին դրամատուրգը եղել է Դանդոբի Մահամանը։ Նրա «Այծի արկածները» (1955) և «Կաբրին Կաբրայի լեգենդը» (1956) պիեսները բեմադրել են Նիգերի բազմաթիվ սիրողական թատերախմբեր, որոնցից առավել հանրահայտը «Ամիկալ Նիամեյ»-ն է (1955—1957-ին մասնակցել է Արևմտյան Աֆրիկայի արվեստի ստուգատեսներին)։ 1964-ից անց են կացվում երիտասարդության ամենամյա շաբաթներ։ Նեգրա-աֆրիկյան արվեստի Դակարի փառատոնում (1966) Նիգերի ներկայացուցիչները հանդես են եկել ֆոլկլորային ծրագրով, Պանաֆրիկյան մշակույթի Ալժիրի փառատոնում (1969)՝ Անդրե Աալիֆուի «Տանիմունե» պատմական դրամայի բեմադրությամբ։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նիգեր» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 270)։ 
|