Հնդկաստանի պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հյուսիսային դարպաս - Հետևի կողմ - Ստուպա 1 - Սանչի բլուր 2013-02-21 4480-4481
 Հնդկաստանի պատմություն
Նախնադար
Նախնադարյան Հնդկաստան
Հարապպայի քաղաքակրթություն
Վեդայական դարաշրջան
Հին դարաշրջան
Մակեդոնական ներխուժում
Մաուրյաների պետություն
Ոսկե դար
Միջնադար
Գուրջարա-Պրատիհարա
Ռաշտակուտաներ
Դելիի սուլթանություն
Մեծ մողոլների կայսրություն
Մարատհական կայսրություն
Նոր և Նորագույն դար
Բրիտանական իշխանություն
Բրիտանական Հնդկաստանի հիմնում Բրիտանական Հնդկաստան Քաղաքական բողոքներ Հնդկաստանը և առաջին համաշխարհային պատերազմը Հնդկաստանը և երկրորդ համաշխարհային պատերազմը
Հնդկաստանի անկախության ձեռքբերում
Հնդկաստան
Հնդկաստանի պորտալ

Անատոմիական առումով ժամանակակից մարդիկ առաջին անգամ հայտնվել են Հնդկական ենթացամաքում 73,000-55,000 տարի առաջ[1]։ Հարավային Ասիայում մարդու մնացորդները թվագրվել են 30,000 տարի առաջ։ Հարավային Ասիայում նստակյացությունը սկսվել է մ.թ.ա. մոտ 7000-ին մինչև մ.թ.ա. 4500-ը,երբ բնակավայրերում ի հայտ եկած կյանքը տարածվեց և աստիճանաբար վերածվեց Ինդոսի հովտի Հարապպայի քաղաքակրթության[1],որը ծաղկեց մ.թ.ա. 2500-ից մինչև մ.թ.ա 1900-ը ներկայիս Պակիստանում և հյուսիս-արևմտյան Հնդկաստանում[1] :Մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի սկզբին մշտական երաշտը ստիպեց Ինդոսի հովտի բնակչությունը ցրվել խոշոր քաղաքային կենտրոններից դեպի գյուղեր։ Հնդ-արիական ցեղերը Կենտրոնական Ասիայից տեղափոխվեցին Փենջաբ մի քանի անգամ անցնելով գաղթի ալիքներով։ Վեդայական դարաշրջան (մ.թ.ա. 1500–500) նշանավորվել է նրանց Վեդաների ձևավորմամբ[2]։ Հասարակության սոցիալական կառուցվածքը շերտավորված էր վարնա համակարգի մեջ։ Վարնաների (հինդուիզմ) բաժանումը պահպանված է մինչ օրս։ Քոչվոր հնդարիացիները Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրից տարածվել են։ Մոտ մ.թ.ա. 600 թ. առաջացավ նոր միջտարածաշրջանային մշակույթ։ Փոքր ցեղերի առաջնորդները (ջանապադաներ) աստիճանաբար համախմբվեցին ավելի մեծ նահանգների (մահաջանապադաներ) մեջ։ Տեղի ունեցավ երկրորդ խոշոր վերաբնակեցումը, որի ընթացքում տեղի ունեցավ նոր կրոնական գաղափարների զարգացում և հիմք դրեց ջայնիզմի և բուդդայականության վերելքին։ Վերջինս սինթեզվեց թերակղզու նախկին կրոնական մշակույթների հետ՝ առաջացնելով հինդուիզմը։

Չանդրագուպտա Մայուրան տապալեց Նահդայի կայսրությունը և հիմնեց առաջին մեծ կայսրությունը Հին Հնդկաստանում՝ Մաուրյաների պետությունը։ Մաուրիայի կայսրությունը փլուզվեց մ.թ.ա. 185 թվականին՝ այն ժամանակվա կայսր Բրիհադրաթայի սպանության արդյունքում, որը կատարվել է գեներալ Պուշյամիտրա Շունգան։ Շունգան շարունակում է ձևավորել Շունգա կայսրությունը թերակղզու հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում, մինչդեռ հունա-բակտրիական թագավորությունը հավակնում էր հյուսիս-արևմուտքին և հիմնել էր Հնդկա-Հունական թագավորությունը։ Հնդկաստանի տարբեր շրջաններ մ.թ. 4-6-րդ դարերում ղեկավարվել են բազմաթիվ դինաստիաների կողմից, ներառյալ Գուպտա կայսրությունը։ Այս շրջանը, համարվում է հինդուական կրոնական և մտավոր վերածննդի շրջան՝ հայտնի է որպես Հնդկաստանի դասական կամ ոսկեդարի շրջան։ Հնդկական քաղաքակրթության, մշակույթի և կրոնի ոլորտները տարածվեցին Ասիայի մեծ մասում, ինչը հանգեցրեց տարածաշրջանում հնդկականացված թագավորությունների ստեղծմանը, որի արդյունքում ձևավորվել է Մեծ Հնդկաստանը[3][4], 7-11-րդ դարերի միջակայքում ամենակարևոր իրադարձությունը Եռակողմ պայքարն էր, որը կենտրոնացած էր Կաննաուջում։ Հարավային Հնդկաստանը 5-րդ դարի կեսերից ունեցավ մի քանի կայսերական վերելքի շրջան։ Չոլայի դինաստիան 11-րդ դարում նվաճեց հարավային Հնդկաստանը։ Մաթեմատիկայի պատմությունը Հնդկաստանում, ներառյալ հինդուական թվերը, ազդեցություն են թողել Արաբական աշխարհում մաթեմատիկայի և աստղագիտության զարգացման վրա, ներառյալ հինդու-արաբական թվային համակարգի ստեղծմանը[5]։

Հարավային Ասիա ՝ առանց ազգային սահմանների

Իսլամական նվաճողները 8-րդ դարում[6] նվաճեցին ժամանակակից Աֆղանստանը և Սինդը, որին հաջորդեցին Մահմուդ Ղազնևի արշավանքները[7]։ Դելիի սուլթանությունը հիմնադրվել է մ.թ. 1206 թվականին Կենտրոնական Ասիայի թյուրքերի կողմից, որոնք կառավարում էին հյուսիսային Հնդկական թերակղզու մեծ մասը մինչև 14-րդ դարի սկիզբը, բայց անկում ապրեցին 14-րդ դարի վերջին[8]` բախվելով Դելլի սուլթանությանը[9]։ Բենգալյան հարուստ սուլթանությունը նույնպես հայտնվեց որպես խոշոր տերություն, որը տևեց ավելի քան երեք դար[10]։ Այս ժամանակաշրջանում նույնպես հայտնվեցին մի քանի հզոր հինդու պետություններ, հատկապես Վիջայանագարա կայսրությունը և Ռայպուրը։ 15-րդ դարը նաև նկատելի դարձավ սիկհիզմի գալուստով։

Վաղ ժամանակակից շրջանը սկսվեց 16-րդ դարում, երբ Մեծ մողոլների կայսրությունը նվաճեց Հնդկական թերակղզու մեծ մասը[11]՝ ազդարարելով նախաինդուստրիալիզացիոն շրջանը՝ դառնալով ամենամեծ համաշխարհային տնտեսությունը և արտադրական ուժը[12][13][14]։ Մեծ մողոլների կայսրությունը աստիճանական անկում ապրեցին 18-րդ դարի սկզբին, ինչը հնարավորություն ստեղծեց վերահսկել Բենգալիայի մահուրաթաների, սիկհերի, միսորյանների, նիզամների և նավաբների և այլն[15][16]։ 18-րդ դարի կեսերից մինչև 19-րդ դարի կեսերը Հնդկաստանի խոշոր շրջանները աստիճանաբար միացվեցին Արևելահնդկական ընկերությանը, որը հանդես էր գալիս որպես ինքնիշխան տերություն բրիտանական կառավարության անունից։ Հնդկաստանում Արևելահնդկական ընկերության ղեկավարությունից դժգոհությունը հանգեցրեց 1857 թվականի հնդկական ժողովրդական ապստամբության։ Այնուհետև Հնդկաստանը կառավարվում էր անմիջապես բրիտանական թագի կողմից՝ բրիտանական Ռաջում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո անկախության համար համազգային պայքար սկսեց Հնդկական ազգային կոնգրեսը՝ Մահաթմա Գանդիի գլխավորությամբ։ Ավելի ուշ Համահնդկական մուսուլմանական լիգան հանդես եկավ առանձին մուսուլմաններով մեծամասնություն կազմող ազգային պետության օգտին։ Բրիտանական Հնդկական կայսրությունը 1947 թվականի օգոստոսին բաժանվեց Հնդկաստանի տիրապետության և Պակիստանի տիրապետության՝ յուրաքանչյուրը ձեռք բերեց իր անկախությունը։

Ինդոսի հովտի քաղաքակրթություն, զարգացած փուլ (մ.թ.ա. 2600-1900 թթ.)
Հնդկական մշակութային գոտի
Հնդկաստանի պատմության թվագրությունը

Հարավային Ասիայի պատմական Ինդոսի հովտի քաղաքակրթություն(մ.թ.ա. 2600-1900) Մ. Դայսոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից մարդիկ՝ մարդ բանականները, ծագել են Աֆրիկայում։ Հետո, ընդհատումներով, ինչ-որ տեղ 60,000-80,000 տարի առաջ, նրանց փոքրիկ խմբերը սկսեցին մուտք գործել Հնդկական թերակղզու հյուսիս-արևմուտք[17][18]։ Հավանական է թվում, որ սկզբում նրանք եկել են ափագծի ճանապարհով։ Գործնականում հավանական է, որ 55000 տարի առաջ թերակղզում եղել են Homo sapiens-ները, չնայած այն հանգամանքին, որ դրանցից հայտնաբերված ամենավաղ բրածոները թվագրվում են միայն մոտ 30000 տարի առաջ[19]։

Ըստ Միքայել Դ. Փետրագլիայի և Բրիդջետ Ալչինի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գտնված գենետիկ կոդերը թույլ են տալիս ենթադրել, որ Հարավային Ասիայի գաղութացումը ժամանակակից մարդկանց կողմից հիմնավորվել է Աֆրիկայում։ Հարավային Ասիայի պատմությունը ուսումնասիրող պատմաբան Մայքլ Հ. Ֆիշերը նշում է, որ վերը նշված միտքը իրականությանը մոտ է։ Գիտնականները գտնում? են, որ Homo sapiens-ի առաջին հաջող տարածումը Աֆրիկայի սահմաններից դուրս և Արաբական թերակղզում տեղի է ունեցել դեռևս 80,000- 40,000 տարի առաջ, թեև կարող էին նախկինում անհաջող արտագաղթներ ևս լինել։ Նրանց ժառանգներից ոմանք յուրաքանչյուր սերնդի մեջ ավելի են ընդլայնել մարդկային զբաղեցման տիրույթը՝ տարածվելով յուրաքանչյուր բնակելի հողի վրա, որին նրանք հանդիպել են[19]։ Մարդկային ալիքներից մեկը տարածվել էր Պարսից ծոցի և Հնդկական օվկիանոսի հյուսիսային տաք և բերրի ափամերձ հողերի երկայնքով։ Ի վերջո, տարբեր խմբեր մտան Հնդկաստան 75,000 - 35,000 տարի առաջ[20]

Հնագիտական ապացույցներրը վկայում են, անատոմիականորեն ժամանակակից մարդկանց ներկայությունը Հնդկական թերակղզում 78,000–74,000 տարի առաջ[21]:Այս տեսակետը վիճարկելի է[22][23]:Ժամանակակից մարդկանց կողմից Հարավային Ասիայի զբաղեցումը, ի սկզբանե որպես որսորդությամբ և հավաքչությամբ զբաղվող խմբեր մեկուսանոլով վերածել են մեծ բազմազանության՝ մարդկային գենետիկական բազմազանությամբ զիջելով միայն Աֆրիկային[19]։

Ըստ Թիմ Դայսոնի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գենետիկական հետազոտությունները նպաստել են թերակղզու ժողովրդի նախապատմության ուսումնասիրությունը։ Մասնավորապես, տարածաշրջանում չափազանց բարձր է գենետիկական բազմազանության մակարդակը։ Իրոք, միայն Աֆրիկայի բնակչությունն է գենետիկորեն ավելի բազմազան։ Սրանով նկատի ունեն այն հանգամանքը, երբ ենթախումբը, ինչպիսին է ցեղը, բխում է փոքր թվով «բնօրինակ» անհատներից։ Ավելին, համեմատած աշխարհի շատ տարածաշրջանների հետ, ենթամայրցամաքի մարդանց մոտ համեմատաբար տարբեր են ներտոհմային ամուսնությունները, որոնք համեմատաբար բարձր մակարդակի կիրառմամբ են հանդիպել[19]։

Նեոլիթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր քարի դարում մոտավորապես 9000 տարի առաջ Ինդոս գետի արևմտյան ծայրամասերում առաջացել են ցեղային միություններ, որոնք աստիճանաբար վերածվել են Ք.ա. երրորդ հազարամյակում Ինդոսի հովտի քաղաքակրթության[1][19]:Ըստ Թիմ Դայսոնի՝ «7000 տարի առաջ գյուղատնտեսությունը հաստատապես կիրառելի էր Բելուջիստանում.. [և] դանդաղորեն տարածվել էր դեպի արևելք՝ դեպի Ինդոսի հովիտ»[20]

Միջին քարի դար ժայռապատկեր Մադհյա Պրադեշ), ցույց է տալիս վայրի կենդանու հարձակում որսորդների վրա։ Թեև ժայռապատկերների արվեստն ուղղակիորեն չի թվագրվել[17], ենթադրովում է, որ շատ նկարներ ավարտվել են մ.թ.ա. 8000 թվականին[18], իսկ որոշները՝ մի փոքր ավելի վաղ[19]:

Մայքլ Ֆիշերն ավելացնում է[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաստատված գյուղատնտեսական հասարակության ամենավաղ հայտնաբերված օրինակը Մեհրգարհում է՝ Բոլանի լեռնանցքի և Ինդուսի հարթավայրի միջև ընկած բլուրներում (այսօր՝ Պակիստանում) (տես Քարտեզ 3.1): Դեռևս մ.թ.ա. 7000 թվականից այնտեղի համայնքները սկսեցին ավելի մեծ աշխատանք կատարել և ներդնել հողը պարարտացնելու և հացահատիկ արտադրող որոշակի բույսեր տնկելու, մշակելու և բերքահավաքի աշախատանքներ իրականացնելու աշխատանքները։ Նրանք նաև ընտելացրեցին կենդանիներին, այդ թվում՝ ոչխարների, այծերի, խոզերի և եզների։

Բրոնզի դար (մոտ մ.թ.ա. 3300 – 1800)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինդոսի հովտի քաղաքակրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկական թերակղզում բրոնզի դարաշրջանը սկսվել է մոտավորապես մ.թ.ա. 3300 թվականին։ Ինդոսի հովտի Քաղաքակրթության բնօրրանն ամենաընդարձակն էր[20] և ուներ ավելի քան հինգ միլիոն բնակչություն[24]։

Քաղաքակրթությունը հիմնականում կենտրոնացած էր ժամանակակից Պակիստանում ՝ Ինդոս գետի ավազանում, և Գարգար-Հակրա գետի ավազանում:Ինդոսի քաղաքակրթությունը ծաղկում է ապրել մոտավորապես մ.թ.ա. 2600-1900 թվականներին՝ նշանավորելով քաղաքային քաղաքակրթության սկիզբը Հնդկական թերակղզում։ Այն ներառում էր այնպիսի քաղաքներ, ինչպիսիք են Խարապպան, Գանվերիվալը և Մոհենջո-Դարոն ժամանակակից Պակիստանում, և Դհոլավիրան Կալիբանգան, Ռահիգարհին և Լոթալը՝ ժամանակակից Հնդկաստանում։

Հնում Ինդոս գետի հովտի բնակիչները՝ խարապպաները, մշակեցին մետաղագործության և արհեստագործության նոր տեխնիկա և արտադրեցին պղինձ, բրոնզ, կապար և անագ[25]։ Քաղաքակրթությունը հայտնի է աղյուսից կառուցված իր քաղաքներով և ճանապարհների ջրահեռացման համակարգով և ենթադրվում է, որ ունեցել է ինչ-որ քաղաքային կազմակերպություն[26]։ Քաղաքակրթությունը մշակել է նաև ինդուսական գիր, որն այժմ չվերծանված է[27]։ Սա է պատճառը, որ խարապերեն լեզուն ուղղակիորեն չի հաստատվում, իսկ նրա պատկանելությունը՝ անորոշ է[28]

Կիկլոպյան ամրություն Դոլմեն կանգնեցվել է նեոլիթյան մարդկանց կողմից Հնդկաստանի Կերալանահանգի Մարայուր քաղաքում

Ինդոսի հովտի քաղաքակրթության փլուզումից հետո բնակիչները գաղթել են Ինդոսի և Գարգար-Հակրա գետերի հովիտներից դեպի Գանգես-Յամունա ավազանի Հիմալայան ստորոտներ[29]։

2-րդ հազարամյակի ընթացքում Օխերի գունավոր խեցեղենի մշակույթը եղել է Գանգես Յամունա Դոաբ շրջանում։ Սրանք գյուղական բնակավայրեր էին, որոնք զբաղվում էին գյուղատնտեսությամբ և որսորդությամբ։ Նրանք օգտագործում էին պղնձե գործիքներ՝ կացիններ, նիզակներ, նետեր և սրեր և ունեին ընտանի կենդանիներ[30]։

Երկաթի դար (մոտ 1800 – 200 մ.թ.ա.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեդայական ժամանակաշրջան (մոտ 1500 – 600 մ.թ.ա.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկսած մոտ. Մ.թ.ա. 1900 թվականին հնդ-արիական ցեղերը Կենտրոնական Ասիայից տեղափոխվեցին Փենջաբ գաղթի մի քանի ալիքներով[31][32]։ Վեդայական շրջանը այն ժամանակաշրջանն է, երբ ստեղծվել են Վեդաները՝ հնդ - արիական ժողովրդի ծիսական օրհներգերը։ Վեդայական մշակույթը տարածված է եղել հյուսիս-արևմտյան Հնդկաստանի մի մասում, մինչդեռ Հնդկաստանի մյուս մասերը ունեին հստակ մշակութային ինքնություն։ Այս ժամանակաշրջանում Հնդկական թերակղզու շատ շրջաններ անցել էին երկաթի դարի շրջանը[33]

Քարի դար (6,000 Մ.թ.ա .BCE) Հնդկաստանի Կերալա քաղաքի Էդակկալ քարանձավների փորագրությունները:

Վեդայական մշակույթը նկարկայացված է վեդաների տեքստերում, որոնք սուրբ են համարվում հինդուների համար։ Վերջիններս բանավոր կազմվել և փոխանցվել են վեդական սանսկրիտով՝Հնդկերենի այբուբենը։ Վեդաները Հնդկաստանում պահպանված հնագույն տեքստերից են[34]։ Վեդայական շրջանը, որը տևեց մոտավորապես մ.թ.ա. 1500-ից մինչև 500 թվականը[35][36], նպաստեց Հնդկական թերակղզու մի քանի մշակութային ուղղությունների միավորմանը[37]։

Վեդայական հասարակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբանները վերլուծել են Վեդաները՝ Վեդայական մշակույթը Փենջաբի տարածաշրջանում և Գանգեսի վերին հարթավայրում տեղորոշելու համար[34]։ Ծառը և կովը սրբացվել են Աթարվա Վեդայի ժամանակաշրջանում[38]։ Ավելի ուշ հնդկական փիլիսոփայության հասկացություններից շատերը, ինչպես դհարման, իրենց արմատներն են գտնում Վեդայական նախորդներից[39]։

Վաղ վեդայական հասարակությունը նկարագրված է Ռիգվեդայում՝ ամենահին վեդայական տեքստում, որը ենթադրվում է, որ կազմվել է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի ընթացքում[40][41], Հնդկական թերակղզու հյուսիսարևմտյան տարածաշրջանում[42]։ Այս ժամանակ արիական հասարակությունը բաղկացած էր հիմնականում ցեղային և հովվական խմբերից, որոնք տարբերվում էին Հարապական վերաբնակեցումից[43]։ Վաղ հնդ-արիական ներկայությունը, հավանաբար, մասամբ համապատասխանում է օխրայով գունավոր խեցեղենի մշակույթին հնագիտական շերտին[44]։

Ռիգվեդական ժամանակաշրջանի վերջում արիական հասարակությունը սկսեց ընդլայնվել Հնդկական թերակղզու հյուսիսարևմտյան շրջանից դեպի արևմտյան Գանգեսի հարթավայր[45][46].։ Այն դառնում էր ավելի գյուղատնտեսական և սոցիալապես կազմակերպվում էր չորս վարնաների կամ սոցիալական դասերի հիերարխիայի շուրջ։ Այս սոցիալական կառուցվածքը բնութագրվում էր ինչպես հյուսիսային Հնդկաստանի բնիկ մշակույթների հետ համախմբմամբ[47]։ Այս ժամանակաշրջանում նախորդ փոքր ցեղային միավորներից և ցեղապետություններից շատերը սկսեցին միավորվել Ջանապադաների մեջ (միապետական, պետական մակարդակի քաղաքականություն)[48][49]։

Մեհրգարհի ավերակներ

Ջանապադաս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկաթի դարաշրջանը Հնդկական թերակղզում մ.թ.ա. մոտ 1200-ից մինչև մ.թ.ա. 6-րդ դարը սահմանվում է եղել ՝ Ջանապադաների վերելքով, որոնք հանդիսացել են թագավորություններ՝ հատկապես Գուրու, Պանչալա, Կոսալա, Վիդեհա երկաթի դարաշրջանի թագավորությունները[50][51]։

Գուրու թագավորությունը (մոտ 1200–450 մ.թ.ա.) Վեդայական ժամանակաշրջանի առաջին պետական մակարդակով հասարակությունն էր, որը համապատասխանում էր երկաթի դարաշրջանի սկզբին Հնդկաստանի հյուսիս-արևմուտքում, մոտ մ.թ.ա. 1200–800 թթ.[52],ինչպես նաև Աթարվավեդայի կազմով[53]։ Գուրու պետությունը կազմակերպեց վեդայական ծիսական երգերի հավաքածուների մեջ։ Գուրու նահանգի երկու առանցքային դեմքերն էին թագավոր Պարիկշիտը և նրա իրավահաջորդ Ջանամեջայան՝ ովքեր այս շրջանը վերածել էին հյուսիսային Հնդկաստանի գերիշխող քաղաքական, սոցիալական և մշակութային ուժի[54]։ Երբ Գուրու թագավորությունը անկում ապրեց, վեդական մշակույթի կենտրոնը տեղափոխվեց նրանց արևելյան հարևանների՝ Պանչալայի թագավորության։ Ենթադրվում է, որ գտնված հնագիտական մշակույթը, որը ծաղկել է հյուսիսային Հնդկաստանի Հարյանա և արևմտյան Ուտար Պրադեշ շրջաններում մ.թ.ա. մոտ 1100-600 թվականներին, ենթադրվում է, որ համապատասխանում է Գուրու և Պանչալա թագավորություններին։

Ինդոսի հովտի քաղաքակրթություն,զարգացման փուլ (մ.թ.ա. 2600-1900 թթ.)

Ուշ վեդական ժամանակաշրջանում Վիդեհայի թագավորությունը հայտնվեց որպես վեդայական մշակույթի նոր կենտրոն, որը գտնվում էր նույնիսկ ավելի հեռու դեպի արևելք (այսօր Նեպալի և Բիհար նահանգում)՝ հասնելով իր նշանավոր թագավոր Ջանակայի ժամանակները, որի արքունիքը հովանավորում էր բրահմաիմաստուններին և փիլիսոփաներին, ինչպիսիք էին Յաջնավալկյան, Արունին և Գարգի Վաչակնավին[55]։ Այս ժամանակաշրջանի ավարտը համապատասխանում է Հյուսիսային Հնդկաստանում ավելի ու ավելի մեծ պետությունների և թագավորությունների համախմբմանը, որոնք կոչվում են Մահարաջդրա։

Երկրորդ վերաբնակեցումը (մոտ մ.թ.ա. 600 – 200)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ.թ.ա. 800-ից 200-ը ընկած ժամանակահատվածում ձևավորվեց Շրամանա շարժումը, որից առաջացան ջայնիզմն և բուդդայականությունը։ Այս ժամանակաշրջանում գրվել են Ուպանիշադները[56]։ Ք.ա. 500-ից հետո սկսվեց այսպես կոչված «երկրորդ վերաբնակեցումը»՝ նոր քաղաքային բնակավայրերով[57], որոնք առաջացան Գանգեսի հարթավայրում[58][59]։ «երկրորդ վերաբնակեցման»՝ հիմքերը դրվել են մ.թ.ա. 600-ից առաջ՝ Գարգար-Հակրա և Վերին Գանգես հարթավայրի մոխրագույն ներկված խեցեղենի մշակույթում; Չնայած դրանց մեծ մասը փոքր գյուղատնտեսական գյուղեր էին, «մի քանի տասնյակ» տեղամասեր ի վերջո համախմբվեցին որպես համեմատաբար մեծ բնակավայրեր, որոնք կարելի է բնութագրել որպես քաղաքներ, որոնցից ամենամեծն ամրացված էր խրամներով և հողակույտներով պատրաստված փայտե շինություններով[60]։

Մոհենջո Դարո, Ինդոսի հովտի ամենամեծ քաղաքներից մեկը։ Մեծ բաղնիքի տեսքը, որը ցույց է տալիս շրջակա քաղաքային դասավորությունը:

Կենտրոնական Գանգեսի հարթավայրը, որտեղ Մագադան մեծ նշանակություն է ձեռք բերել՝ կազմելով Մաուրյաների պետության հիմքը, մշակութային հստակ տարածք էր, որտեղ նոր պետություններ ի հայտ եկան մ.թ.ա. 500-ից հետո[61]։ Այն կրել է վեդայական մշակույթի ազդեցությունը, սակայն զգալիորեն տարբերվել է Կուրու-Պանչալա շրջանից[62]։ Այն «Հարավային Ասիայում բրնձի ամենավաղ հայտնի մշակման տարածքն էր և մ.թ.ա. 1800 թվականին եղել է զարգացած նեոլիթյան բնակչության տեղանքը, որը կապված էր Չիրանդի և Չեչարի վայրերի հետ»։ Այս տարածաշրջանում շարժումները ծաղկեցին, և առաջացան ջայնիզմն ու բուդդայականությունը[56]։

Բուդդայականւթյուն և ջայնիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ.թ.ա. 800-ից մինչև մ.թ.ա. 400 թվականը եղել է ամենավաղ Ուպանիշադների կազմման շրջանը[63][64][65], որոնք կազմում են դասական հինդուիզմի տեսական հիմքը և հայտնի են նաև որպես Վեդանտա(Վեդաների եզրակացություն)[66]։

Հնդկաստանի աճող ուրբանիզացիան մ.թ.ա. 7-րդ և 6-րդ դարերում հանգեցրեց նոր ասկետական կամ «Śramaṇa շարժումների» աճին, որոնք մարտահրավեր էին նետում ծեսերի կատարման բովանդակությանը։ Մահավիրա (մոտ մ.թ.ա. 599–527), ջայնիզմի ջատագովը և Գաուտամա Բուդդան (մոտ մ.թ.ա. 563–483), բուդդայականության հիմնադիրը, այս շարժման ամենահայտնի պատկերանշաններն էին[67]։ Սամսարաման առաջացրել է ծննդյան և մահվան ցիկլի, սամսարա հասկացության և ազատագրման հայեցակարգը[68]։ Բուդդան գտավ ոսկե միջինը, որը բարելավեց ծայրահեղ ասկետիզմը, որը ներառված էր Սամսարաման կրոններում[69]։

Դհոլավիրա՝ Ինդոսի հովտի քաղաքակրթության պատկանող քաղաք, որտեղ աստիճանաբար կառուցված ջրամբարներում ջրի մակարդակը հասնում է աստիճաններին։

Մոտավորապես միևնույն ժամանակ, Մահավիրան (ջայնիզմի 24-րդ Տիրտանկարան) քարոզեց աստվածաբանություն, որը հետագայում պետք է դառնար ջայնիզմ: Այնուամենայնիվ, ջայնական գաղափարախոսությունը ենթադրում էր, որ Տիրթանկարասի ուսմունքները նախորդել են բոլոր հայտնի ժամանակներին, և գիտնականները ևս կարծում են, որ Պարշվանաթան (մոտ 872 – մոտ մ.թ.ա. 772), որին տրվել է 23-րդ Տիրթհանկարայի կարգավիճակ, պատմական անձնավորություն է եղել։ Ենթադրվում է, որ Վեդաները վավերագրել են մի քանի Տիրթանկարաներ և մի ասկետական կարգ, որը նման է Շրամանա շարժմանը[70]։

Այս ժամանակաշրջանում ստեղծվել են Ռամայանա և Մահաբհարատա էպոսները[71]։ Մահաբհարատան մնում է աշխարհի ամենաերկար մեներգը[72]:Պատմաբանները նախկինում ենթադրում էին,որ «էպիկական դարաշրջանը» եղել է որպես այս երկու էպիկական բանաստեղծությունների միջավայր, սակայն այժմ գիտակցում են, որ տեքստերը դարերի ընթացքում անցել են զարգացման բազմաթիվ փուլեր[73]։ Ենթադրվում է, որ այս էպոսների գոյություն ունեցող տեքստերը պատկանում են հետվեդայական դարաշրջանին՝ Ք.ա. 400 մ.թ.ա. և մ.թ. 400թ.[73][74]

Մահաբհարտա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակահատվածը Մ.թա. 600-ից մինչև մ.թ.ա. մ.թ.ա. 300 թվականների միջակայքում Մահաբհարտան հանդես եկավ, տասնվեց հզոր և հսկայական թագավորությունների և Օլիգարխիկ հանրապետությունների) վերելքին։ Այս Մահաբհարտան զարգացել և ծաղկել է հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Գանդարայից մինչև Բենգալիա՝ Հնդկական թերակղզու արևելյան մասում և ներառում է տրանս-Վինդյան շրջանի մասերը[75]։ Հին բուդդայական տեքստերը, ինչպիսիք են Aṅguttara Nikāya-ն[76], հաճախակի հղում են անում այս տասնվեց մեծ թագավորություններին և հանրապետություններին՝ Անգա, Ասակա, Ավանտի, Չեդի, Գանդարա, Կաշի, Կամբոջա (⎘ Կամբոջի (ցեղ)), Կոսալա, Կուրու, Մագադա, Մալլա, Մացյա (կամ Մաչչա), Պանչալա, Սուրասենա, Վրջի և Վացա։ Այս ժամանակաշրջանը Հնդկաստանում տեղի ունեցավ վերաբնակեցման երկրորդ խոշոր վերելքը անցում կատարելով ՝ Ինդոսի հովտի քաղաքակրթությունից հետո Հարապպայի քաղաքակրթություն[77]։

Լոթալում լվացարանի ջրահեռացման համակարգի հնագիտական մնացորդներ

Վաղ «հանրապետությունները» կամ գանասաղան[78], ինչպիսիք են Շաքյասը, Կոլյասը, Մալլակասը և Լիչավիսը, ունեին հանրապետական կառավարություններ։ Gaṇasaṅghas, ինչպիսիք են Mallakas-ը, որի կենտրոնը գտնվում է Կուսինագարա քաղաքում, և Vajjika League-ը, որը կենտրոնացած է Վայշալի քաղաքում, գոյություն է ունեցել դեռևս մ.թ.ա. 6-րդ դարում և որոշ տարածքներում պահպանվել է մինչև 4-րդ դարը։ մ.թ.[79] Վաջի Մահաջանապադայի իշխող համադաշնային կլաններից ամենահայտնին Լիկչավիներն էին[80]։

Այս ժամանակաշրջանը հնագիտական համատեքստում համապատասխանում է Հյուսիսային սև փայլեցված իրերի մշակույթին։ Հատկապես կենտրոնացած լինելով Կենտրոնական Գանգեսի հարթավայրում, բայց նաև տարածվելով հյուսիսային և կենտրոնական Հնդկական թերակղզու հսկայական տարածքներում՝ այս մշակույթը բնութագրվում է խոշոր քաղաքների առաջացմամբ՝ հսկայական ամրություններով, բնակչության զգալի աճով, սոցիալական շերտավորման ավելացմամբ, առևտրի լայն ցանցերով, շինարարությամբ։ Հասարակական ճարտարապետության և ջրային ուղիների, արհեստագործական մասնագիտացված արդյունաբերության, կշիռների համակարգի, դակիչով նշագրված մետաղադրամների և բրահմիի և գրերի ներմուծմամբ[81][82]։ Այդ ժամանակ ազնվականների լեզուն սանսկրիտ էր, մինչդեռ հյուսիսային Հնդկաստանի ընդհանուր բնակչության լեզուները կոչվում են պրակրիտներ։

Տասնվեց թագավորություններից շատերը միավորվել էին չորս խոշորների մեջ մ.թ.ա. 500/400 թվականներին՝ Գաուտամա Բուդդայի ժամանակաշրջանում։ Այս չորսն էին Վացա, Ավանտին, Կոսալան և Մագադան[77]։

Երեք դրոշմակնիքներ և դրանց կաղապարները, որոնք կենդանիների կողքին կրում են ինդոսի գրառման կերպարներ՝ «միաեղջյուր» (ձախ), ցուլ (կենտրոնում) և փիղ (աջից); Գիմեի թանգարան
Բուդդայի դիակիզման վայր՝ Քուշինագար
Մահաջանապադաս (մոտ 500 մ.թ.ա.)
19-րդ դարի սկզբի ձեռագիր Ռիգվեդա
MS Հնդկաստան 37,Իսա Ուպանիսադ
Վարդաման Քեելակույլկուդի
Քուշինագար քաղաքը մ.թ.ա. 5-րդ դարում, ըստ մ.թ.ա. 1-ին դարի ֆրիզի Սանչի Ստուպա 1 Հարավային դարպասում
Ուշ վեդական դարաշրջանի քարտեզ, որը ցույց է տալիս Արիավարտայի սահմանները Ջանապադասի հետ հյուսիսային Հնդկաստանում, երկաթի դարաշրջանի թագավորությունների սկիզբը Հնդկաստանում՝ Կուրու, Պանչալա, Կոսալա, Վիդեհա

Մագադայի վաղ դինաստիաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մագադան ձևավորեց տասնվեց մահաջանապադաներից (սանսկրիտ.«Մեծ թագավորություններ») կամ թագավորություններից մեկը հին Հնդկաստանում։ Թագավորության հիմքը Գանգեսից հարավ գտնվող Բիհարի տարածքն էր, որի առաջին մայրաքաղաքը Ռաջագրիհան էր (ժամանակակից Ռաջիր), այնուհետև Պատալիպուտրան (ժամանակակից Պատնան)։ Մագադան ընդարձակվեց՝ ընդգրկելով Բիհարի և Բենգալիայի մեծ մասը՝ համապատասխանաբար Լիչավիի և Անգայի նվաճմամբ[83], որին հաջորդեցին արևելյան Ուտար Պրադեշի և Օրիսայի մեծ մասը։ Մագադայի հնագույն թագավորությունը մեծապես հիշատակվում է ջայնական և բուդդայական տեքստերում։ Հիշատակվում է նաև Ռամայանայում,Մահաբհարաթայում և Պուրաններում[84]: Մագադայի ժողովրդի մասին ամենավաղ հիշատակումը եղել է Աթարվա-Վեդայում, որտեղ նրանք թվարկված են Անգաների, Գանդարիների և Մուջավաթների հետ միասին։ Մագադան կարևոր դեր է խաղացել ջայնիզմի և բուդդայականության զարգացման գործում։ Մագադայի թագավորությունը ներառում էր համայնքներ, ինչպիսին է Ռաջակումարայի համայնքը։ Գյուղերն ունեին իրենց ժողովները՝ իրենց տեղական ղեկավարների ներքո, որոնք կոչվում էին Գրամակաս։ Նրանց կառավարումը բաժանված էին գործադիր, դատական և ռազմական գործառույթների։

Վաղ աղբյուրները, բուդդայական Pāli Canon-ից, Jain Agamas-ից և հինդու Պուրաններից, նշում են, որ Մագադան կառավարվել է Պրադյոտա և Հարյանկա դինաստիաների կողմից (մոտ մ.թ.ա. 544–413) մոտ 200 տարի։ Մ.թ.ա 600–413 թթ. Հարյանկա դինաստիայի թագավոր Բիմբիսարան վարում էր ակտիվ և ծավալուն քաղաքականություն՝ նվաճելով Անգան (ներկայիս արևելյան Բիհարում) և Արևմտյան Բենգալիայում: Բիմբիսարան թագավորը գահընկեց արվեց և սպանվեց որդու՝ արքայազն Աջատաշատրուի կողմից, ով շարունակեց Մագադայի նվա-ողական քաղաքականությունը։ Այս ժամանակահատվածում բուդդայականության հիմնադիր Գաուտամա Բուդդան իր կյանքի մեծ մասն ապրել է Մագադայի թագավորությունում։ Նա պայծառատեսություն ձեռք բերեց Բոդհ Գայայում, իր առաջին քարոզը տվեց Սառնաթում և առաջին բուդդայական խորհուրդը տեղի ունեցավ Ռաջգրիհայում[85]։ Հարյանկայի դինաստիան տապալվեց Շայշունագա դինաստիայի կողմից (մոտ մ.թ.ա. 413–345)։ Շիշունագայի վերջին կառավարիչը՝ Կալասոկան, սպանվեց Մահապադմա Նանդայի կողմից մ.թ.ա. 345 թվականին, այսպես կոչված ինը Նանդաներից առաջինը (Մահապադման և նրա ութ որդիները):

Մաուրյաների պետություն,Աշոկա Մեծ

Նանդա կայսրությունը և Ալեքսանդր Մակեոդոնացու արշավանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նանդայի կայսրությունը (մոտ 345–322 մ.թ.ա.), իր ամենամեծ տարածությամբ, տարածվում էր արևելքում ՝ Բենգալիայից մինչև արևմուտքում Փանջաբ շրջանը և Վինդհյա լեռնաշղթան[1]։ Նանդայի դինաստիան հայտնի էր իր մեծ հարստությամբ։ Նանդայի դինաստիան կազմվարովել է իրենց նախորդների Հարյանկայի և Շիշունագայի կողմից դրված հիմքերի վրա, որի արդյունքում ստեղծել են հյուսիսային Հնդկաստանի առաջին մեծ կայսրությունը[1]։ Այս նպատակին հասնելու համար նրանք կառուցեցին հսկայական բանակ, որը բաղկացած էր 200,000 հետևազորից, 20,000 հեծելազորից, 2,000 մարտակառքից և 3,000 մարտական փղերից[86][87]:

Մաուրյանների կայսրությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաուրիա կայսրությունը (մ.թ.ա. 322–185) միավորեց Հնդկական թերակղզու մեծ մասը պետության մեջ աշխարհի պատմության խոշորագույն տերությունների (կայսրությունների) ցանկում է եղել և որը երբևէ գոյություն է ունեցել Հնդկական թերակղզում[88]։ Իր ամենամեծ չափով Մաուրյան կայսրությունը ձգվում էր դեպի հյուսիս՝ մինչև Հիմալայների բնական սահմանները և դեպի արևելք՝ ներկայիս Ասսամ) տարածքը։ Դեպի արևմուտք, այն հասնում էր ժամանակակից Պակիստանից այն կողմ՝ ներկայիս Աֆղանստանի տարածքում գտնվող Հինդուկուշի լեռները։ Կայսրությունը ստեղծվել է Չանդրագուպտա Մաուրյայի կողմից՝ օգնելով Չանակյա Մագադայում (ժամանակակից Բիհարում), երբ նա տապալեց Նանդայի կայսրությունը[89]։

Չանդրագուպտան արագորեն ընդլայնեց իր իշխանությունը դեպի արևմուտք՝ ամբողջ կենտրոնական և արևմտյան Հնդկաստանում, և մ.թ.ա. 317 թվականին կայսրությունը լիովին գրավեց Հյուսիսարևմտյան Հնդկաստանը։ Մաուրյան կայսրությունը Սելևկյան-Մավրյան պատերազմի ժամանակ պարտության մատնեց Սելևկոս Ա Նիկատորին, (Սելևկյան տերության) հիմնադիրին, այդպիսով ձեռք բերեց լրացուցիչ տարածքներ Ինդոս գետից արևմուտք։ Չանդրագուպտայի որդին՝ Բինդուսառան, գահակալեց մոտ մ.թ.ա. 297 թվականին։ Մինչ նրա մահացավ Ք.ա. 272 մ.թ.ա. Հնդկական թերակղզու զգալի մասը գտնվում էր Մաուրյան գերիշխանության ներքո։ Այնուամենայնիվ, Կալինգայի շրջանը (ժամանակակից Օդիշա նահանգ) մնաց Մաուրյանի վերահսկողությունից դուրս՝ հավանաբար խոչընդոտելով հարավի հետ առևտուրը[90]:

Աշոկայի սյուն Վայշալիում, Բիհար, Հնդկաստան

Բինդուսարային հաջորդեց Աշոկան ( Աշոկա Մեծ), որի թագավորությունը տևեց մինչև նրա մահը՝ մոտ 232 մ.թ.ա.[3]։ Նրա արշավը Կալինգանների դեմ մ.թ.ա. մոտ 260 թվականին, թեև հաջող էր, հանգեցրեց հսկայական մարդկային կորուստների և թշվառության։ Սա ստիպեց Աշոկային խուսափել բռնությունից և հետագայում ընդունել բուդդայականւթյունը[[91]: Կայսրությունը սկսեց անկում ապրել նրա մահից հետո, և վերջին Մաուրյան տիրակալը՝ Բրիհադրաթան, սպանվեց Պուշյամիտրա Շունգայի կողմից՝ Շունգա կայսրությունը հիմնելու համար[3]։

Չանդրագուպտա Մաուրյայի և նրա իրավահաջորդների օրոք ներքին և արտաքին առևտուրը, գյուղատնտեսությունը և տնտեսական գործունեությունը բարգավաճեցին և ընդլայնվեցին ողջ Հնդկաստանում` ֆինանսական, կառավարման և անվտանգության միասնական արդյունավետ համակարգի ստեղծման շնորհիվ։ Մաուրյանները կառուցեցին Grand Trunk Road-ը, Ասիայի ամենահին և ամենաերկար հիմնական ճանապարհներից մեկը, որը կապում է Հնդկական թերակղզու և Կենտրոնական Ասիայի հետ[92]։ Կալինգայի պատերազմից հետո կայսրությունը ապրեց մոտ կես դար խաղաղություն և անվտանգություն Աշոկայի օրոք։ Մաուրյան Հնդկաստանը նաև վայելում էր սոցիալական ներդաշնակության, կրոնական վերափոխումների և գիտական մտքի և գիտելիքների ընդլայնման դարաշրջան։ Չանդրագուպտա Մաուրյայի կողմից ջայնիզմի ընդունումը ավելացրեց սոցիալական և կրոնական վերափոխումները ու բարեփոխումը իր հասարակության մեջ, մինչդեռ Աշոկայի կողմից բուդդիզմի ընդունումը, ասվում է, որ եղել է սոցիալական և քաղաքական խաղաղության և ոչ բռնության թագավորության հիմքը ողջ Հնդկաստանում:Աշոկան հովանավորել է բուդդայական առաքելությունները Շրի Լանկայում), Հարավարևմտյան Ասիայում, Հարավարևմտյան Ասիայում), Հյուսիսային Աֆրիկա և Հարավային Եվրոպա, Միջերկրական Եվրոպա[93]։

Չանակյայի կողմից գրված Արտհաշաստրա և Ashoka-ի հրամանները Մաուրյան ժամանակների հիմնական գրավոր գրառումներն են։ Հնէաբանորեն այս շրջանը պատկանում է Հյուսիսային սև փայլեցված արտադրանքի դարաշրջանին։ Մաուրյան կայսրությունը հիմնված էր ժամանակակից և արդյունավետ տնտեսության և հասարակության վրա։ Այնուամենայնիվ, ապրանքների վաճառքը սերտորեն կարգավորվում էր կառավարության կողմից[94]։ Չնայած Մաուրյան հասարակության մեջ բանկային գործ չկար, բայց վաշխառությունը սովորություն էր։ Ստրկության մասին զգալի քանակությամբ գրավոր գրառումներ են հայտնաբերվել, ինչը վկայում է դրա տարածվածության մասին[95]։ Այս ժամանակահատվածում հարավային Հնդկաստանում մշակվել է բարձրորակ պողպատ, որը կոչվում է Wootz պողպատ, որը հետագայում արտահանվել է Չինաստան և Արաբիա[[96]:

Աքեմենյան բանակի հնդիկ մարտիկ, մոտավորապես մ.թ.ա. 480թ., Քսերքսես I-ի գերեզմանի վրա։

Սանգամի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ.թ.ա. 3-րդ դարից մինչև մ.թ. 4-րդ դարը Սանգամի ժամանակաշրջանում թամիլերեն գրականությունը ծաղկեց։ Երեք թամիլական դինաստիաներ, որոնք միասին հայտնի են որպես Թամիլակամի երեք թագադրված արքաներ. Չերայի դինաստիան, Չոլայի դինաստիան և Պանդյա դինաստիան իշխում էին հարավային Հնդկաստանի որոշ մասերում[[97]:Սանգամի գրականությունը վերաբերում է այս ժամանակաշրջանի թամիլ ժողովրդի պատմությանը, քաղաքականությանը, պատերազմներին և մշակույթին[98]:Ի տարբերություն սանսկրիտ գրողների, որոնք հիմնականում բրահմիններ էին, սանգամ գրողները տարբեր դասերի և սոցիալական ծագումների մարդիկ էին, որոնք հիմնականում ոչ բրահմիններ էին[99]:T

Շուրջ Մ.թ.ա.300 – 200թթ., Pathupattu-ն, տասը միջին երկարության գրքերի ժողովածուների կազմը, որը համարվում է Սանգամ գրականության մի մասը, կազմվել է. Ettuthogai բանաստեղծական ստեղծագործությունների ութ մասերից, ինչպես նաև Patiṉeṇkīḻkaṇakku տասնութ փոքր բանաստեղծական ստեղծագործությունների շարադրությունը; Մինչդեռ Tolkāppiyam, ամենավաղ քերականական աշխատությունը թամիլերեն մշակվել է[100]։ Նաև Սանգամի ժամանակաշրջանում ստեղծվել են թամիլական գրականության հինգ մեծ էպոսներից երկուսը։ Իլանգո Ադիգալը ստեղծել է Silappatikaram-ը, որը ոչ կրոնական ստեղծագործություն է, որը պտտվում է Kannagi-ի շուրջ[101], իսկ Manimekalai-ը, որը կազմված է Չիթալայ Չաթանարի կողմից, հանդիսանում է Silappatikaram-ի շարունակությունը Սիքվել և պատմում է Կովալանի և Մադհավի դստեր մասին, ով դարձել էր բուդդայականություն[102][103]

Դասական ժամանակաշրջան (Մ.թ.ա. մոտ 200թ.-մ.թ. մոտ.650թ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

3-րդ դարում Մաուրյան կայսրության միջև ընկած ժամանակահատվածը և մ.թ. 6-րդ դարում Գուպտա կայսրության ավարտը կոչվում է Հնդկաստանի «դասական» ժամանակաշրջան[104]։ Գուպտա կայսրության շրջանը (4-6-րդ դար) համարվում է հինդուիզմի «Ոսկե դար», թեև այս դարերում Հնդկաստանում իշխում էին մի շարք թագավորություններ։ Մ.թ.ա. 3-րդ դարից մինչև մ.թ. 3-րդ դարը Սանգամ գրականությունը ծաղկեց հարավային Հնդկաստանում[105]։ Մ.թ. 1-ից մինչև մ.թ. 1000 թվականը Հնդկաստանի տնտեսական պատմություն գնահատվում է որպես ամենամեծն աշխարհում՝ ունենալով աշխարհի հարստության մեկ երրորդից մինչև մեկ քառորդը[106][107]՝։

Վաղ դասական շրջան (մոտ 200 մ.թ.ա. – մոտ մ.թ. 320թ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուդայագիրի և Խանդագիրի քարանձավներում է գտնվում Հաթիգումֆա մակագրությունը, որը գրված է եղել Մահամեղավահանա դինաստիայի Կալինգայի այն ժամանակվա կայսր Խարավելայի օրոք:
Շունգա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շունգաները ծագել են Մագադայից և վերահսկել են կենտրոնական և արևելյան Հնդկաստանի թերակղզու մեծ տարածքները Մ.թ.ա 187-78 թթ. դինաստիան հիմնել է Պուշյամիտրա Շունգան, ով տապալել է Մաուրյաների պետության վերջին կայսրին։ Նրա մայրաքաղաքը Պատալիպուտրան էր, բայց հետագայում կայսրերը, ինչպիսին Բհագաբհադրան էր, դատական գործերը վարում էին Վիդիշայում՝ ժամանակակից Բեսնագարում[108]

Պուշյամիտրա Շունգան կառավարեց 36 տարի, որին հաջորդեց որդին՝ Ագնիմիտրան։ Կային տասը Շունգա տիրակալներ։ Այնուամենայնիվ, Ագնիմիտրա մահից հետո կայսրությունը արագորեն քայքայվեց[109] :Արձանագրությունները և մետաղադրամները ցույց են տալիս, որ հյուսիսային և կենտրոնական Հնդկաստանի մեծ մասը բաղկացած էր փոքր թագավորություններից և քաղաք-պետություններից, որոնք անկախ էին ցանկացած Շունգայի գերիշխանությունից[110]։ Կայսրությունը հայտնի է իր բազմաթիվ պատերազմներով ինչպես օտար, այնպես էլ բնիկ տերությունների հետ։ Նրանք կռվել են Կալինգայի Մահամեղավահանա դինաստիայի, ԴԴեկանի սարահարթի Սատավահանա դինաստիայի, հնդ-հույների իշխանության և, հնարավոր է, Մաթուրայի Պանչալասների և Միտրասների հետ։

Արվեստը, կրթությունը, փիլիսոփայությունը և ուսուցման այլ ձևերը ծաղկեցին այս ժամանակահատվածում, ներառյալ ճարտարապետական հուշարձանները, ինչպիսիք են Բհարհուտի Ստուպան և Սանչիի հայտնի Մեծ Ստուպան։ Շունգա կառավարիչները զարգացրեցին և հովանավորեցին ուսումն և արվեստը։ Կայսրության կողմից օգտագործված գիրը Բրահմիի տարբերակն էր և օգտագործվում էր սանսկրիտով գրելու համար։ Շունգա կայսրությունը գերիշխող դեր խաղաց )Հնդկաստանի մշակույթի հովանավորության գործում այն ժամանակ, երբ տեղի էին ունենում հինդուական մտքի կարևորագույն զարգացումները։

Ստուպա), 2-րդ դար մ.թ.ա.
Սատավահանա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատավահանաները հիմնված էին Ամարավատիի կողմից Անդհրա Պրադեշում, ինչպես նաև Ջուննարից Պունա և Պրատիշթանից Մահարաշտրա։ Սկսած Մ.թ.ա. 1-ին դարից կայսրության տարածքը ընդգրկում էր Հնդկաստանի զգալի մասը։ Սատավահանները սկսեցին հանդես գալ որպես Մաուրյաների պետություն հաջորդներ:

Շունգա արվեստ, 1-ին դար մ.թ.ա. Հինվինա

Սատավահանաները հայտնի են եղել հինդուիզմի և բուդդայականության հովանավորությամբ, որի արդյունքում ստեղծվեցին բուդդայական հուշարձաններ Էլլորան (ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության վայր) մինչև Ամարավատի։ Նրանք հնդկական առաջին շրջաններից էին, որոնք թողարկեցին մետաղադրամներ՝ իրենց տիրակալների պատկերներով։ Նրանք ձևավորեցին մշակութային կամուրջ և կենսական դեր խաղացին առևտրի, ինչպես նաև գաղափարների և մշակույթի փոխանցման մեջ՝ Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրից դեպի Հնդկաստանի հարավային ծայրերը:Նրանք մրցելու էին Շունգա կայսրության, իսկ հետո Մագադայի Կանվա դինաստիայի հետ՝ իրենց իշխանությունը հաստատելու համար։ Հետագայում վճռորոշ դեր խաղացին՝ պաշտպանելու Հնդկաստանի մեծ մասը օտար զավթիչներից, ինչպիսիք էին ՝ սակերը, յավանաները և փահլավները։ Մասնավորապես, նրանց պայքարը երկար շարունակվեց Արևմտյան Քշատրապաների հետ։ Սատավահանա դինաստիայի նշանավոր կառավարիչներ Գաուտամիպուտրա Սատակառնին և Շրի Յաջնա Սատաքարնին կարողացան հաղթել արևմտյան կշատրապաների նման օտար զավթիչներին և դադարեցնել նրանց տարածումը։ 3-րդ դարում կայսրությունը բաժանվեց փոքր պետությունների[111]։

Թագավորական ընտանիք, 1-ին դար մ.թ.ա. Արևմտյան Բենգալիա.
Առևտուր և ճանապարհորդություններ դեպի Հնդկաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռանգ Ղար Սիբսագար

Հին աշխարհի առևտրականներին Կերալայում կատարվող համեմունքների առևտուրը գրավեց դեպի Հնդկաստան:Մ.թ.ա. 3000 թվականից, համաձայն շումերական գրառումների, Հնդկաստանի հարավարևմտյան ափամերձ Մուզիրիս նավահանգիստը հաստատվել էր որպես համեմունքների առևտրի խոշոր կենտրոն:Դեռևս Մ.թ.ա. 562 թվականին հրեա առևտրականները եկան Հնդկաստանի Քոչի, Կերալա[112]։ Հունահռոմեական աշխարհին հետևեց Խնկի ճանապարհի երկայնքով առևտուրը և հռոմեական-հնդկական [113]։ 2-րդ դարում հունական և հնդկական նավերը հանդիպեցին Արաբական թերակղզունավահանգիստներում, ինչպիսին Ադեն էր, առևտուր անելու համար:[[114] Առաջին հազարամյակի ընթացքում դեպի Հնդկաստան ծովային ուղիները վերահսկվում էին Եթովպացիների,հնդկացիների և եթովպացիների կողմից, որոնք դարձան Կարմիր ծովի ծովային առևտրի ուժը։

Համեմունքների առևտրով զբաղվող հնդիկ վաճառականները հնդկական խոհանոց տարան Հարավարևելյան Ասիա,որտեղ համեմունքների խառնուրդներն ու կարրին հայտնի դարձան բնիկ բնակիչների մոտ[115]։ Բուդդայականությունը Մետաքսի ճանապարհով մուտք գործեց Չինաստան մ.թ. 1-ին կամ 2-րդ դարում[116]։ Հարավային և Հարավարևելյան Ասիայի հինդուական և բուդդայական կրոնական հաստատությունները դարձան արտադրության և առևտրի կենտրոններ, քանի որ նրանք կուտակեցին հովանավորների կողմից նվիրաբերված կապիտալը։ Նրանք զբաղվում էին կալվածքի կառավարմամբ, արհեստագործությամբ և առևտրով։ Հատկապես բուդդայականությունը ճամփորդում էր[4] ծովային առևտրի կողքին՝ խթանելով գրագիտությունը, արվեստը և մետաղադրամների օգտագործումը[4]։

Համաշխարհային ժառանգությունՍանչի Ստուպա երկու և Հարավային դարպաս, մ.թ. 1-ին դար (ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության վայր
Քուշանի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոտավորապես մ.թ. 1-ին դարի կեսերին Քուշանական պետությունը ընդլայնվեց ներկայիս Աֆղանստանից մինչև Հնդկական թերակղզու հյուսիս-արևմուտք՝ իրենց առաջին կայսր Կյուջուլա Կադֆիսեսի գլխավորությամբ։ Քուշանները, հավանաբար, եղել են թոխարական լեզուներով խոսող ցեղ[117], Յուեզիի համադաշնության հինգ ճյուղերից մեկը[118][119]։ Նրա թոռան՝ Կանիշկա Մեծի ժամանակաշրջանում կայսրությունը տարածվեց՝ ընդգրկելով Աֆղանստանի մեծ մասը[120], իսկ հետո՝ Հնդկական թերակղզու հյուսիսային մասերը[121]։

Կայսր Կանիշկան բուդդայականության մեծ հովանավորն էր. սակայն, երբ քուշաններն ընդարձակվում էին դեպի հարավ, նրանց ավելի ուշ մետաղադրամների աստվածությունները արտացոլում էին հինդուական նոր մեծությունները[119][122]:

Պատմաբան Վինսենթ Սմիթը Կանիշկայի մասին ասել է.

«Նա խաղաց երկրորդ Աշոկայի դերը բուդդայականության պատմության մեջ[121][123][124]»:

Կայսրությունը կապեց Հնդկական օվկիանոսի ծովային առևտուրը Մետաքսի ճանապարհի առևտրի հետ Ինդուսի հովտով, խրախուսելով միջքաղաքային առևտուրը, հատկապես Չինաստանի և Հռոմեական կայսրության միջև։ Քուշանները նոր միտումներ բերեցին բողբոջող և ծաղկող Գանդհարա և Մաթուրայի արվեստներիի մեջ, որն իր գագաթնակետին հասավ Քուշանների տիրապետության ժամանակ[122]։ Քուշանների տիրապետության տակ գտնվող շրջանը հայտնի է որպես խաղաղության ժամանակաշրջան՝ Պաքս Քուշանա։ 3-րդ դարում նրանց կայսրությունը Հնդկաստանում քայքայվում էր, և նրանց վերջին հայտնի մեծ կայսրը Վասուդևա I-ն էր[125][126]

Դասական շրջան (մոտ 320–650 մ.թ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գուպտայի կայսրություն

Գուպտայի ժամանակաշրջանը նշանավորվեց մշակութային ստեղծագործունեության ընդլայնմամբ, հատկապես գրականության, ճարտարապետության, քանդակագործության և գեղանկարչության մեջ[127]։ Գուպտայի ժամանակաշրջանում ծնվեցին այնպիսի գիտնականներ, ինչպիսիք են Կալիդասան, Արյաբհատան, Վարահամիհիրան, Վիշնու Շարման և Վաթսյայանա Մալլանագան։ Գուպտայի ժամանակաշրջանը նշանավորեց հնդկական մշակույթի վերափոխմամբ։ Գուպտաները կատարեցին վեդայական զոհաբերություններ՝ պահպանելու համար իրենց իշխանությունը, բայց նրանք նաև հովանավորեցին բուդդայականությունը՝ այլընտրանք բրահմայական ուսմունքին։ Առաջին երեք կառավարիչների՝ Չանդրագուպտա I-ի, Սամուդրագուպտայի և Չանդրագուպտա II-ի ռազմական սխրանքների, ինչի միջոցով Հնդկաստանի մեծ մասը անցավ նրանց տիրապետության տակ[128]։ Գիտությունը և քաղաքական կառավարումը նոր բարձունքների են հասել Գուպտայի ժամանակաշրջանում։ Առևտրային ամուր կապերը նաև տարածաշրջանը դարձրեցին կարևոր մշակութային կենտրոն և հաստատեցին այն որպես հենակետ, որը կազդեր մոտակա թագավորությունների և շրջանների վրա[129][130]։ Գուպտայի իշխանության ներքո խաղաղության շրջանը հայտնի է որպես Պաքս Գուպտա։

Հնդկական նավ Vasisthiputra Sri Pulumavi-ի կապարի մետաղադրամի վրա, վկայություն մ.թ.1-2-րդ դար

Վերջին Գուպտաները հաջողությամբ դիմադրեցին հյուսիսարևմտյան թագավորություններին մինչև Ալչոն Հունների ժամանումը, որոնք հաստատվեցին Աֆղանստանում մ.թ. 5-րդ դարի առաջին կեսին, իրենց մայրաքաղաք Բամիանով (քաղաք)[131]։ Այնուամենայնիվ, հարավային Հնդկաստանի մեծ մասը, ներառյալ Դեկանի սարահարթը, հիմնականում դժվարությունների չհանգեցին այս իրադարձություններից[132][133]

Վակատակա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ.թ. երրորդ դարի կեսերին Վակատա կայսրությունը առաջացել է Դեկանի սարահարթում։ Ենթադրվում է, որ նրանց նահանգը տարածվել է հյուսիսում Մալվա և Գուջարաթ, հարավային ծայրերից մինչև հարավում գտնվող Թունգաբհադրա գետը, ինչպես նաև արևմուտքում Արաբական ծովից մինչև արևելքում Չհատիսգարհի եզրերը։ Նրանք Սատավահանաների ամենակարևոր իրավահաջորդներն էին Դեկանի սարահարթում, որոնք ժամանակակից էին հյուսիսային Հնդկաստանում գտնվող Գուպտաների հետ և նրանց հաջորդեց Վիշնուկունդինա դինաստիան։

Վակատակաները հայտնի են նրանով, որ եղել են արվեստի, ճարտարապետության և գրականության հովանավորներ։ Աջանտայի քարանձավների (ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգություն օբյեկտ) ժայռափոր բուդդայական վիհարաները և չայտաները կառուցվել են Վակատակա կայսր Հարիշենայի հովանավորությամբ[134][135]

Մետաքսի ճանապարհ)Համեմունքների առևտուր, հնագույն առևտրային ուղիներ, որոնք Հնդկաստանը կապում էին Հին աշխարհի հետ:Հին աշխարհ (Եվրոպա, Ասիա, Աֆրիկա),ապրանքներ և գաղափարներ էր տեղափոխում Հին աշխարհի հնագույն քաղաքակրթությունների և Հնդկաստանի միջև: Ցամաքային ուղիները կարմիր են, իսկ ջրայինը՝ կապույտ։
Կամարուպա թագավորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քուշանի տարածքները (ամբողջական գիծ) և Քուշանի տիրապետությունների առավելագույն տարածությունը Կանիշկայի տակ (կետագիծ), ըստ Ռաբատակի արձանագրության

Սամուդրագուպտայի 4-րդ դարի Ալլահաբադի սյան արձանագրության մեջ նշվում է Կամարուպան (Արևմտյան Ասամ)[136] և Դավական (Կենտրոնական Ասսամ)[137] որպես Գուպտա կայսրության սահմանամերձ թագավորություններ։ Հետագայում Դավական կլանվեց Կամարուպանի կողմից՝ վերածվելով մի մեծ թագավորության, որը տարածվում էր Կարատոյա գետից մինչև ներկայիս Սադիյա և ծածկում էր ամբողջ Բրահմապուտրա հովիտը, Հյուսիսային Բենգալը, Բանգլադեշի որոշ հատվածներ և երբեմն Պուրնեան և Արևմտյան Բենգալիայի որոշ հատվածներ[138]։

Կառավարվել են երեք դինաստիաների՝ Վարմանասների (մ.թ. մոտ 350–650 թթ.), Մլեչչհա դինաստիայի (մ.թ. մոտ 655–900 թթ.) և Կամարուպա-Պալասի (մ. (Հարուպեսվարա) և Հյուսիսային Գաուհատի (Դուրջայա)։ Բոլոր երեք դինաստիաներն էլ պնդում էին, որ ծագում են Նարակասուրայից։ Վարման թագավոր Բհասկար Վարմանի (մոտ 600–650 մ.թ.) օրոք չինացի ճանապարհորդ Սուանզանգն այցելեց տարածաշրջան և գրանցեց իր ճանապարհորդությունները։ Հետագայում, թուլանալուց և քայքայվելուց հետո (Կամարուպա-Պալասից հետո) կամարուպայի ավանդույթը որոշ չափով տարածվեց մինչև մ.թ. 1255 թ.՝ Լուսնային I (մոտ 1120–1185 թթ.) և Լուսնային II (մոտ 1155–1255 թթ.) դինաստիաների կառավարման շրջանում[139]։ Կամարուպա թագավորությունը ավարտվեց 13-րդ դարի կեսերին, երբ Խեն դինաստիան Սանդհյա Կամարուպանագարայի (Հյուսիսային Գուվահաթի) օրոք իր մայրաքաղաքը տեղափոխեց Կամատապուր (Հյուսիսային Բենգալիա) մուսուլման թյուրքերի ներխուժումից հետո և հիմնեց Կամատայի թագավորությունը[140]։

Պալլավա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պալլավաները, 4-9-րդ դարերի ընթացքում, հյուսիսի Գուպտաների հետ միասին եղել են սանսկրիտի զարգացման մեծ հովանավորներ Հնդկական թերակղզու հարավում։ Պալլավայի թագավորությունը ունեցավ առաջին սանսկրիտ արձանագրությունները Գրանթա կոչվող գրությամբ[141]։ Վաղ Պալլավասը տարբեր կապեր ուներ երկրների հետ։ Պալլավաներն օգտագործել են Դրավիդյան ճարտարապետությունը՝ կառուցելու որոշ շատ կարևոր հինդուական տաճարներ և ակադեմիաներ Մամալապուրամում, Կանչիպուրամում և այլ վայրերում; նրանց իշխանության ընթացում եղավ մեծ բանաստեղծների վերելքը։ Տարբեր աստվածություններին տաճարներ նվիրելու սովորույթը սկսվել է կիրառվել, որին հաջորդել են տաճարային նուրբ գեղարվեստական ճարտարապետությունը և Վաստու Շաստրա քանդակագործական ոճը[142]։

Բուդդա-ի պատկերումԿանիշկայի մետաղադրամում, Մաթուրայի արվեստ, 2-րդ դար։

Պալլավասը հզորության գագաթնակետին հասավ Մահենդրավարման I-ի (571–630 մ.թ.) և Նարասիմհավարման I-ի (մ.թ. 630–668) օրոք և մինչև 9-րդ դարի վերջը գերիշխեց թելուգու և Թամիլ շրջանի հյուսիսային մասերում[143]

Կադամբայի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Chittor Fort-ը Հնդկական թերակղզու ամենամեծ ամրոցն է; այն Ռաջաստանի վեց բլուր ամրոցներից մեկն է:

Կադամբասը ծագել է Կառնատակայից, հիմնադրվել է Մայուրաշարմայի կողմից մ.թ. 345 թվականին, որը հետագայում բավակնին զարգացել է։ Մայուրաշարմա թագավորը հաղթել է Կանչիի Պալլավասի բանակներին, հնարավոր է, որոշ բնիկ ցեղերի օգնությամբ։ Կադամբայի համբավն իր գագաթնակետին հասավ Կակուստավարմայի կառավարման ժամանակ, նշանավոր կառավարիչ, որի հետ հյուսիսային Հնդկաստանի Գուպտա կայսրության թագավորները հաստատում էին ամուսնական դաշինքներ։ Կադամբասները Արևմտյան Գանգա դինաստիայի ժամանակակիցներն էին և նրանք միասին ստեղծեցին ամենավաղ բնիկ թագավորությունները, որոնք կառավարում էին երկիրը բացարձակ ինքնավարությամբ։ Հետագայում դինաստիան շարունակեց իշխել որպես ավելի մեծ Կանադայի կայսրությունների՝ Չալուկիայի և Ռաշտրակուտայի կայսրություններին, որը տևեց ավելի քան հինգ հարյուր տարի, որի ընթացքում նրանք ճյուղավորվեցին փոքր դինաստիաների (Գոայի Կադամբաս, Հալասիի Կադամբաս և Հանգալի Կադամբաս)։

Հարշայի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարշան կառավարել է հյուսիսային Հնդկաստանը մ.թ. 606-647 թվականներին։ Նա Պրաբհակարվարդհանայի որդին էր և Ռաջյավարդհանայի կրտսեր եղբայրը, ովքեր Վարդանյան դինաստիայի նորկայացուցիչներ էին և կառավարում էին Թանեսարը ներկայիս Հարյանայում։

Հարշա կայսեր մետաղադրամ, մ.թ. 606–647 մ.թ.[144][խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թաջ Մահալ

6-րդ դարի կեսերին նախորդող Գուպտա կայսրության անկումից հետո Հյուսիսային Հնդկաստանը վերադարձավ ավելի փոքր հանրապետությունների և միապետական պետությունների։ Իշխանության անկումը հանգեցրեց Թանեսարի Վարդանասների վերելքին, որոնք սկսեցին միավորել հանրապետություններն ու միապետությունները Փենջաբից մինչև կենտրոնական Հնդկաստան։ Հարշայի հոր և եղբոր մահից հետո կայսրության ներկայացուցիչները թագադրեցին Հարշային կայսր՝ տալով նրան Մահարաջա անունը[145]։ Իր հզորության գագաթնակետին, նրա կայսրությունը ընդգրկում էր Հյուսիսային և Հյուսիսարևմտյան Հնդկաստանի մեծ մասը, ընդարձակվում էր դեպի արևելք մինչև Կամարուպա և հարավ՝ մինչև Նարմադա գետ և ի վերջո Կաննաուջը(ներկայիս Ուտար Պրադեշ) դարձրեց իր մայրաքաղաքը և կառավարեց մինչև մ.թ. 647 թվականը[145]։

Տիրած խաղաղությունն ու բարգավաճումը նրա արքունիքը դարձրեցինքաղաքակրթական կենտրոն՝ գրավելով գիտնականներին, արվեստագետներին և կրոնավորներին[145]։ Այս ընթացքում Հարշան բուդդայականություն է ընդունել Սուրիայի պաշտամունքից[146]։ Չինացի ճանապարհորդ Սուանզանգն այցելեց Հարշայի արքունիքը և պատմություն գրեց նրա մասին՝ գովաբանելով նրա արդարությունն ու առատաձեռնությունը[145]։ Նրա կենսագրությունը («Հարշայի գործերը»), որը գրվել է սանսկրիտ բանաստեղծ Բանայի կողմից, նկարագրում է նրա կապը Թանեսարի հետ և Դհավալագրիհայի երկհարկանի պալատը (Սպիտակ Առանձնատուն) հե[147][148]։

մոտավորապես մ.թ. 420 թվականին՝ Կումարագուպտա I-ի օրոք իր գագաթնակետային տարածքով
Վաղ միջնադար (6-րդ դարի կեսեր – մ.թ. 1200 թ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ միջնադարյան շրջանը Հնդկաստանում սկսվել է մ.թ. 6-րդ դարում Գուպտաների կայսրության ավարտից հետո[149]։ Այս շրջանն ընդգրկում է նաև հինդուիզմի «ուշ դասական դարաշրջանը», որը սկսվել է Հարշայի կայսրության փլուզումից հետո՝ մ.թ. 7-րդ դարում[150], և ավարտվել 13-րդ դարում՝ Հյուսիսային Հնդկաստանում Դելիի սուլթանության ստեղծմամբ[151]։ Այնուամենայնիվ, դասական ժամանակաշրջանի՝ մոտ 17-րդ դար որոշ իշխանություններ շարունակվեցին գոյությունը հարավում մինչև Վիջայանագարայի կայսրության անկումը։

Մահաբոդհի)ի ներկայիս կառուցվածքըթվագրվում է Գուպտայի դարաշրջանով, մ.թ. 5-րդ դարով։ Նշելով այն վայրը, որտեղ ասում են, որ Բուդդան հասել է լուսավորության

Հինգերորդ դարից մինչև տասներեքերորդ դար, Սրաուտայի գաղափարները նվազել են, և բուդդայականության, ջայնիզմի կամ ավելի հաճախ շիվիզմի, վայշնավիզմի և շակտիզմի սկզբնական ավանդույթները կիրառելի դարձան թագավորական դատարաններում[152]։ Այս ժամանակաշրջանում ի հայտ եկան Հնդկաստանի արվեստի լավագույն ճյուղերից մի քանիսը, որոնք համարվում էին դասական զարգացման մարմնացում, և հիմնական հոգևոր և փիլիսոփայական համակարգերի զարգացումը, որոնք շարունակում էին մնալ հինդուիզմում, բուդդայականությունում և ջայնիզմում։

7-րդ դարում Կումարիլա Բհաթան ձևակերպեց իր Միմանսայի փիլիսոփայության դպրոցը և պաշտպանեց Վեդայական ծեսերի դիրքորոշումը բուդդայական հարձակումներից։ Գիտնականները նշում են Բհաթայի ներդրումը Հնդկաստանում բուդդայականության անկման գործում[153]։ 8-րդ դարում Ադի Շանկարան ճանապարհորդեց Հնդկական թերակղզում տարածելու Ադվաիտա Վեդանտայի վարդապետությունը, որը նա համախմբեց, միավորեց հինդուիզմի ներկայիս մտքերը[154][155][156]։ Նա եղել է ինչպես բուդդիզմի, այնպես էլ հինդուիզմի Մինամսայի դպրոցի քննադատը[157][158][159][160], և հիմնել է մատասներ (վանքեր) Ադվաիտա Վեդանտայի տարածման և զարգացման համար[161]։ Մ.թ. 711 թվականին Մուհամմադ բեն Քասիմի ներխուժումը Սինդ (ժամանակակից Պակիստան) հանգեցրեց բուդդիզմի հետագա անկմանը[162]։

8-րդ դարից մինչև 10-րդ դարերը երեք դինաստիաներ պայքարում էին հյուսիսային Հնդկաստանի նկատմամբ վերահսկողության համար՝ Մալվայի Գուրջարա Պրատիհարասը, Բենգալիայի Պալասը և Դեկանի Ռաշտրակուտասը։ Սենայի դինաստիան հետագայում կստանձնի Պալա կայսրության վերահսկողությունը. Գուրջարա Պրատիհարաները բաժանված են տարբեր նահանգների, մասնավորապես՝ Մալվայի Պարամարաները, Բունդելխանդի Չանդելաները, Մահակոշալի Կալաչուրիսները, Հարյանայի Տոմարաները և Ռաջպուտանայի Չաուհանները, այս նահանգները եղել են ամենավաղ Ռաջպուտ թագավորություններից մի քանիսը. Ռաշտրակուտները բռնակցվել են Արևմտյան Չալուկիաների կողմից[163]։ Այս ժամանակաշրջանում առաջացավ Չաուլուկյա դինաստիան։ Չաուլուկյաները կառուցեցին Դիլվարա տաճարները, Մոդերա Սուն տաճարը, Ռանիկիվավը[164] Մարու-Գուրջարա ճարտարապետության ոճով, իսկ նրանց մայրաքաղաք Անհիլվարան (ժամանակակից Պատան, Գուջարաթ) Հնդկական թերակղզու ամենամեծ քաղաքներից մեկն էր՝ 100000բնակչությամբ։ 1000 թ.

Աջանտայի քարանձավները 30 ժայռափոր բուդդայական քարանձավային հուշարձան են, որոնք կառուցվել են Վակատակասի տակ:

Չոլայի կայսրությունը հայտնվեց որպես խոշոր տերություն Ռաջա Ռաջա Չոլա I-ի և Ռաջենդրա Չոլա I-ի օրոք, ովքեր հաջողությամբ ներխուժեցին Հարավարևելյան Ասիայի և Շրի Լանկայի մասեր 11-րդ դարում[165]։ Լալիտադիտյա Մուկթապիդան (մ.թ. 724–760 թթ.) Կաշմիրյան Կարկոտա դինաստիայի կայսր էր, որը ազդեցություն էր գործադրում Հնդկաստանի հյուսիս-արևմուտքում մ.թ. 625-ից մինչև 1003 թվականը, որին հաջորդեց Լոհարա դինաստիան։ Կալհանան իր Rajatarangini-ում թագավոր Լալիտադիտյային է վերագրում ռազմատենչ արշավը Հյուսիսային Հնդկաստանում և Կենտրոնական Ասիայում[166][167][168]:Կոնարակի արևի տաճար

Հինդու Շահիների դինաստիան կառավարում էր Արևելյան Աֆղանստանի, հյուսիսային Պակիստանի և Քաշմիրի որոշ հատվածներ 7-րդ դարի կեսերից մինչև 11-րդ դարի սկիզբը։ Օդիշայում գտնվելու ժամանակ Արևելյան Գանգայի կայսրությունը բարձրացավ իշխանության։ Նշանավորվել է հինդու ճարտարապետության առաջընթացով, որոնցից առավել նշանավոր են Յագաննաթ տաճարը և Կոնարակի արևի տաճարը:

Չալուկյա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չալուկյա կայսրությունը կառավարել է հարավային և կենտրոնական Հնդկաստանի մեծ մասերը 6-րդ և 12-րդ դարերի միջև՝ որպես երեք փոխկապակցված, բայց առանձին դինաստիաներ։ Ամենավաղ դինաստիան, որը հայտնի է որպես «Բադամի Չալուկյաներ», իշխել է Վատապիից (ժամանակակից Բադամի) 6-րդ դարի կեսերից։ Բադամի Չալուկիաները սկսեցին հաստատել իրենց անկախությունը Կառնատակա թագավորության անկման ժամանակ և արագորեն հայտնի դարձան Պուլակեշին II-ի օրոք։ Չալուկյաների իշխանության գալը կարևոր իրադարձություն էր Հարավային Հնդկաստանի պատմության մեջ,որը նաև համարվել է և ոսկե դար Կառնատակա պատմության պատմության մեջ։ Հարավային Հնդկաստանում փոքր թագավորություններից աստիճանաբար համախմբվեցին մեծ կայսրությունների՝ Բադամի Չալուկյասի իշխանության ներքո։ Հարավային Հնդկաստանի վրա հիմնված թագավորությունը վերահսկողության տակ վերցրեց և համախմբեց ամբողջ տարածաշրջանը Կավերի և Նարմադա (գետ գետերի միջև։ Այս կայսրության վերելքը եղավ արդյունավետ կառավարման, արտաքին առևտրի և ճարտարապետության նոր ոճի զարգացման ուղղությամբ, որը կոչվում էր «Չալուկյան ճարտարապետություն»։ Չալուկյա դինաստիան կառավարել է հարավային և կենտրոնական Հնդկաստանի շրջանները՝ Բադամիից Կառնատակայում 550-ից 750 թվականներին, իսկ հետո կրկին 970-ից 1190 թվականներին։

Ռաշտրակուտայի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուդդայական վանականները աղոթում են Աջանտա քարանձավների Չաիտյա քարանձավի 26-րդ դագոբայի դիմաց:Buddayakan vanakannery aghot’um yen Ajanta

Հիմնական հոդված՝ Ռաշտրակուտայի կայսրություն

Հիմնադրվել է Դանտիդուրգայի կողմից մոտ 753 թվականին[169], որը Ռաշտրակուտայի կայսրությունը կառավարել է իր մայրաքաղաք Մանախեթայից գրեթե երկու դար[170]։ Իրենց հզորության գագաթնակետին Ռաշտրակուտաները իշխում էին հյուսիսում գտնվող Գանգես-Յամունա Դոաբից մինչև հարավում գտնվող Կոմորին հրվանդանը՝ ճարտարապետական և գրական նվաճումների բեղմնավոր ժամանակաշրջան[171][172]։

Բուդդայական «Չայտյա Գրիհա» կամ աղոթասրահ՝ նստած Բուդդայով, Աջանտայի քարանձավների 26-րդ քարանձավ։

Այս դինաստիայի վաղ կառավարիչները հինդուիստներ էին, սակայն հետագա կառավարիչները ենթարկվեցին ջայնիզմի ուժեղ ազդեցությանը[173]։ Գովինդա III-ը և Ամողավարշան ամենահայտնին էին տոհմի կարևոագույն կառավարիչներն էին։ Ամողավարշան նաև հեղինակ էր, որը գրեց «Կավիրաջամարգա»՝ պոետիկայի ամենավաղ աշխատությունը[170][174]։ Ճարտարապետությունը հասել է դրավիդյան ոճի կարևորագույն կետի, որի լավագույն օրինակը կարելի է տեսնել Էլլորայի Կայլասանաթ տաճարում։ Մյուս կարևոր ճարտարապետական կառույցներն էին Կաշիվիշվանաթա տաճարը և Ջայն Նարայանա տաճարը ՝Կարնատակայի Պատտադակալում։

Արաբ ճանապարհորդ Սուլեյմանը նկարագրել է Ռաշտրակուտայի կայսրությունը որպես աշխարհի չորս մեծ կայսրություններից մեկը[175]:Ռաշտրակուտայի շրջանը նշանավորեց հարավային հնդկական մաթեմատիկայի զարգացմամբ։ Մեծագույն հնդիկ մաթեմատիկոս Մահավիրան հսկայական ազդեցություն ունեցավ միջնադարյան հարավային Հնդկաստանի մաթեմատիկոսների վրա[176]։ Ռաշտրակուտայի կառավարիչները նաև հովանավորում էին տարբեր լեզուներով ստեղծագործողներին[170]։

Գուրջարա-Պրատիհարա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գուրջարա-Պրատիհարաները մեծ դերակատարություն ունեցան Արաբական բանակներին զսպելու գործում, որոնք շարժվում էին Ինդոս գետից դեպի արևելք։ Նագաբհաթա I-ը ջախջախեց արաբական բանակին Ջունեյդի և Թամինի գլխավորությամբ Հնդկաստանում Օմայանների արշավանքների ժամանակ[177]։ Նագաբհաթա II-ի օրոք Գուրջարա-Պրատիհարասը դարձավ հյուսիսային Հնդկաստանի ամենահզոր դինաստիան։ Նրան հաջորդեց իր որդին՝ Ռամաբհադրան, որը կարճ ժամանակով կառավարեց, մինչև որին հաջորդեց իր որդին՝ Միհիրա Բհոջան։ Բհոջայի և նրա իրավահաջորդ Մահենդրապալա I-ի օրոք Պրատիհարա կայսրությունը հասավ իր բարգավաճման և հզորության գագաթնակետին։ Մահենդրապալայի ժամանակ նրա տարածքը ձգվում էր արևմուտքում՝ Սինդի սահմանից մինչև արևելքում՝ Բիհար և հյուսիսում՝ Հիմալայներից մինչև հարավում՝ Նարմադա գետի շուրջը[178]։ Կայսրության ծավալումը առաջացրեց եռակողմ իշխանության պայքար Ռաշտրակուտայի և Պալա կայսրությունների հետ՝ հնդկական թերակղզու վերահսկողության համար։

10-րդ դարի վերջում կայսրության մի քանի իշխանություններ օգտվեցին Գուրջարա-Պրատիհարասի ժամանակավոր թուլությունից՝ հռչակելով իրենց անկախությունը, մասնավորապես՝ Մալվայի Պարամարաները, Բունդելխանդի Չանդելաները, Հարյանայի Տոմարաները, Ռաջպուտանայի Չաուհանները[179], և Մահակոշալի Կալաչուրիները։

Գահադավալայի դինաստիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Chaumukha Jain տաճարը Ranakpur Արավալի լեռնաշղթայի մոտ
Շատ օտարերկրյա դեսպաններ, ներկայացուցիչներ և ճանապարհորդներ ընդգրկված են որպես նվիրյալներ, ովքեր ներկա են գտնվել Բուդդայի իջնելուն Տրայաստրիմսա դրախտից; նկար Աջանտայի քարանձավների 17-րդ քարանձավից:

Հիմնական հոդված՝ Գահադավալայի դինաստիա

Գահադավալա դինաստիան իշխում էր ներկայիս Հնդկաստանի վարչական բաժանման Ուտար Պրադեշ և Բիհար նահանգների որոշ մասերում 11-րդ և 12-րդ դարերում։ Նրանց մայրաքաղաքը գտնվում էր Վարանասայում[180]:

Խայառավալա դինաստիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Խայառավալա դինաստիա

Խայարավալա դինաստիան կառավարում էր ներկայիս հնդկական Բիհար և Ջարկանդ նահանգների մի մասը 11-րդ և 12-րդ դարերում։ Նրանց մայրաքաղաքը գտնվում էր Շահաբադ շրջանի Խայարագարհում։ Պրատապդհավալան և Շրի Պրատապան տոհմի թագավոր էին[181]։

Պալա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նալանդայի պեղված ավերակները՝ բուդդայականների ուսուցման կենտրոն մ.թ. 450-ից մինչև 1193 թվականը։

Հիմնական հոդված՝ Պալա կայսրություն

Պալա կայսրությունը հիմնադրվել է Գոպալա I-ի կողմից[182][183][184]:Այն ղեկավարում էր Բենգալիայի բուդդայական դինաստիան։ Շաշանկայի Գաուդայի թագավորության անկումից հետո Պալասները վերամիավորեցին Բենգալիան[185]։

Կամարուպա թագավորների պղնձե ափսե կնիք Մադան Կամդևի ավերակներում:

Պալաները եղել են բուդդայականության մահայանա և տանտրիկ դպրոցների հետևորդներ[186], նրանք նաև հովանավորել են շաիվիզմը և վայշնավիզմը[187][187]։ Կայսրությունը հասավ իր զարգացման գագաթնակետին Դհարմապալայի և Դևապալայի օրոք։ Ենթադրվում է, որ Դհարմապալան նվաճել է Կանաուջը և իր իշխանությունը տարածել մինչև Հնդկաստանի ամենահեռավոր սահմանները՝ հյուսիս-արևմուտքում[188]։

Պալա կայսրությունը կարելի է համարել Բենգալիայի ոսկե դարաշրջան[[187]։ Դհարմապալան հիմնադրեց Վիկրամաշիլան և վերակենդանացրեց Նալանդան, որը համարվում էր Հնդկաստանի պատմության մեջ գրանցված առաջին մեծ համալսարաններից մեկը։ Նալանդան իր բարձունքին հասավ Պալա կայսրության հովանու ներքո[188][189]։ Պալաները նաև բազմաթիվ վիհարաներ են կառուցել։ Նրանք սերտ մշակութային և առևտրային կապեր էին պահպանում Հարավարևելյան Ասիայի և Տիբեթի երկրների հետ։ Ծովային առևտուրը մեծապես նպաստեց Պալա կայսրության բարգավաճմանը։

Չոլաս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Չոլայի դինաստիա

Չոլայի կայսրությունը Ռաջենդրա Չոլայի օրոք, ք. 1030 թ.

Միջնադարյան Չոլասը հայտնի դարձավ մ.թ. 9-րդ դարի կեսերին և ստեղծեց Հարավային Հնդկաստանի տեսած ամենամեծ կայսրությունը[190]։ Նրանք հաջողությամբ միավորեցին Հարավային Հնդկաստանը իրենց տիրապետության տակ և իրենց ռազմածովային ուժի միջոցով ընդլայնեցին իրենց ազդեցությունը Հարավարևելյան Ասիայի երկրներում, ինչպիսին է Սրիվիջայան[165]։ Ռաջարաջա Չոլա I-ի և նրա իրավահաջորդների՝ Ռաջենդրա Չոլա I-ի, Ռաջադհիրաջա Չոլայի, Վիրառաջենդրա Չոլայի և Կուլոտունգա Չոլա I-ի օրոք դինաստիան դարձավ ռազմական, տնտեսական և մշակութային ուժ Հարավային Ասիայում և Հարավարևելյան Ասիայում[191][192]։ Ռաջենդրա Չոլա I-ի նավատորմերը գրավեցին ծովային ափերը՝ Բիրմայից մինչև Վիետնամ[193], Անդաման և Նիկոբար կղզիները, Լակշադվիպ (Լակադիվ) կղզիները, Սումատրա և Մալակկա թերակղզին։ Նոր կայսրության իշխանությունը հռչակվեց արևելյան Գանգեսի շրջանը կատարված կարշավանքով, որը ձեռնարկեց Ռաջենդրա Չոլա I-ը, ինչպես նաև Հարավարևելյան Ասիայում գտնվող Սրիվիջայա ծովային կայսրության քաղաքների գրավմամբ, ինչպես նաև Չինաստանում վերջիններիս ներկայացուցիներ ունենալով[194]։

Նրանք կառավարում էին նաև Շրի Լանկայի քաղաքական գործերը ավելի քան երկու դար՝ կրկնվող արշավանքների և օկուպացիայի միջոցով։ Նրանք նաև շարունակական առևտրային կապեր ունեին արաբների և չինական կայսրության հետ[195] 216։ Ռաջարաջա Չոլա I-ը և նրա որդի Ռաջենդրա Չոլա I-ը քաղաքական միասնություն են տվել ողջ Հարավային Հնդկաստանին և հաստատել Չոլայի կայսրությունը որպես ծանրակշիռ ծովային տերություն[196]։ Չոլաների օրոք Հարավային Հնդկաստանը նվաճեց արվեստի, կրոնի և գրականության գերազանցության նոր բարձունքներ։ Այս բոլոր ոլորտներում Չոլայի ժամանակաշրջանը նշանավորեց այն շարժումների գագաթնակետը, որոնք սկսվել էին ավելի վաղ դարաշրջանում՝ Պալլավաների օրոք։ Մոնումենտալ ճարտարապետությունը՝ վեհաշուք տաճարների և քարից ու բրոնզից պատրաստված քանդակագործության տեսքով, հասել է այնպիսի նրբագեղության, որը նախկինում երբեք չէր եղել Հնդկաստանում այլ կայսրությոնների կառավարման շրջանում[197]։

Արևմտյան Չալուկիա կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևմտյան Չալուկիա կայսրությունը կառավարել է արևմտյան Դեկանի սարահարթի մեծ մասը, Հարավային Հնդկաստանը, 10-րդ և 12-րդ դարերի միջակայքում[198]։ Հյուսիսում Նարմադա գետի և հարավում Կավերի գետի միջև ընկած հսկայական տարածքները անցան Չալուկիայի վերահսկողության տակ[198]։ Այս ժամանակաշրջանում Դեկանի մյուս հիմնական իշխող ընտանիքները՝ Հոյսալաները, Դևագիրիի Սեունա Յադավաները, Կակաթիա դինաստիան և Հարավային Կալաչուրիսները, ենթարկվեցին Արևմտյան Չալուկիաներին և իրենց անկախությունը ձեռք բերեցին միայն այն ժամանակ, երբ 12-րդ դարի կեսին թուլացավ Չալուկիայի իշխանությունը[199]։

Ափի տաճարը (ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության վայր) Մահաբալիպուրամում, որը կառուցվել է Նարասիմհավարման II-ի կողմից:

Արևմտյան Չալուկյաները մշակեցին ճարտարապետական ոճ, որն այսօր հայտնի է որպես անցումային ոճ, որը ճարտարապետական կապ է վաղ Չալուկյա դինաստիայի և ավելի ուշ Հոյսալա կայսրության ոճերի միջև։ Նրա հուշարձանների մեծ մասը գտնվում են Կենտրոնական Կարնատակայի Թունգաբհադրա գետին սահմանակից թաղամասերում։ Հայտնի օրինակներ են Կասիվիսվեսվարա տաճարը Լակկունդիում, Մալիկարջունա տաճարը Կուրուվատիում, Կալլեսվարա տաճարը Բագալիում, Սիդհեսվարա տաճարը Հավերիում և Մահադևայի տաճարը Իտագիում[200]։ Սա կարևոր շրջան էր Հարավային Հնդկաստանում կերպարվեստի զարգացման համար, հատկապես գրականության ոլորտում, քանի որ արևմտյան Չալուկիայի թագավորները խրախուսում էին գրողներին մայրենի կաննադական (լեզվի և սանսկրիտ լեզվով ստեղծագործելը,ինչպես օրինակ՝ փիլիսոփա և պետական գործիչ Բասավան և մեծ մաթեմատիկոս Բասկարա II-ը[201][202]։

Ուշ միջնադար (մոտ 1200–1526 թթ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Միջնադարյան Հնդկաստան

Տես նաև՝ Մուսուլմանական թագավորություններ Հնդկական թերակղզում

Ուշ միջնադարյան շրջանը նշանավորվում է մուսուլմանական Կենտրոնական Ասիայի քոչվոր կլանների կրկնվող արշավանքներով, [203][204]Դելիի սուլթանության կառավարմամբ և այլ դինաստիաների և կայսրությունների վերելքով, որոնք ձևավորվել են սուլթանության ռազմական տեխնոլոգիաների հիման վրա [205]

Դելիի սուլթանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Դելիի սուլթանություն

Լակշմիի վանական համալիր

Դելիի սուլթանությունը հասավ իր գագաթնակետին թուրք-հնդկական Թուղլաք դինաստիայի օրոք[206]։

Դելիի սուլթանությունը հաջորդական իսլամական պետությունների մի շարք էր, որոնք հիմնված էին Դելլիում, կառավարվում էին թյուրքական, թուրք-հնդկական[207][ և Պուշթուն ծագմամբ մի քանի դինաստիաների կողմից[208]։ 13-րդ դարից մինչև 16-րդ դարի սկիզբը կառավարել է Հնդկական թերակղզու մեծ մասը[209]։ 12-րդ և 13-րդ դարերում միջինասիական թյուրքերը ներխուժեցին հյուսիսային Հնդկաստանի որոշ հատվածներ և հիմնեցին Դելիի սուլթանությունը նախկին հինդուիստական տիրույթներում[209]։ Դելլիի հետագա մամլուքների դինաստիան կարողացավ նվաճել հյուսիսային Հնդկաստանի տարածքների մեծ մասը, մինչդեռ Խալջիի դինաստիան գրավեց կենտրոնական Հնդկաստանի մեծ մասը՝ ստիպելով Հարավային Հնդկաստանի հիմնական հինդուական թագավորություններին դառնալ վասալ պետություններ[210]։

Սուլթանությունը սկիզբ դրեց հնդկական մշակութային վերածննդի ժամանակաշրջանին։ Մշակույթների «հնդկա-մուսուլմանական» միաձուլումը մնայուն սինկրետ հուշարձաններ թողեց ճարտարապետության, երաժշտության, գրականության, կրոնի և հագուստի մեջ։ Ենթադրվում է, որ ուրդու լեզուն ծնվել է Դելիի սուլթանության ժամանակաշրջանում։ Դելիի սուլթանությունը միակ հնդ-իսլամական կայսրությունն էր, որի գոյության ընթացքում գահակալել է Հնդկաստանի սակավաթիվ կին կառավարիչներից մեկը՝ Ռազիա Սուլթանային (1236–1240):

Գոլ Գումբազը, որը կառուցվել է Բիջապուրի սուլթանության կողմից, ունի աշխարհում երկրորդ ամենամեծ նախաարդի գմբեթը բյուզանդական Սուրբ Սոֆիայի տաճարից հետո:
.Հարշա կայսեր մետաղադրամ, մ.թ. 606–647 մ.թ[211]

Թեև ի սկզբանե խանգարում էր բնիկ հնդկական էլիտաներից թյուրքական մուսուլմանական էլիտաներին իշխանության անցնելու պատճառով, Դելիի սուլթանությունը պատասխանատու էր Հնդկական թերակղզու ինտեգրման համար աճող համաշխարհային համակարգում՝ Հնդկաստանը ներգրավելով ավելի լայն միջազգային ցանցի մեջ, ինչը նշանակալի ազդեցություն ունեցավ հնդկական մշակույթի վրա։ և հասարակությունը[212]։ Այնուամենայնիվ, Դելիի սուլթանությունը նաև մեծ ավերածություններ և սրբապղծումներ է առաջացրել Հնդկական թերակղզու տաճարներում։

Մոնղոլական արշավանքները Հնդկաստան հաջողությամբ ետ են մղվել Դելի սուլթանության կողմից Ալաուդդին Խալջիի կառավարման տարիներին։ Նրանց հաջողության գլխավոր գործոնը նրանց թյուրքական մամլուքներ ստրուկների բանակն էր, որը բարձր հմտություն ուներ քոչվորների հեծելազորային պատերազմի նույն ոճում, ինչ մոնղոլները։ Հնարավոր է, որ Մոնղոլական կայսրությունը կարող էր ընդարձակվել մինչև Հնդկաստան, եթե չլիներ Դելիի սուլթանության դերը նրանց հետ մղելու հարցում [212]։ Բազմիցս ետ մղելով մոնղոլական արշավորդներին՝ սուլթանությունը փրկեց Հնդկաստանը Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիա ենթարկված ավերածություններից՝ այդ տարածաշրջանից բնակչության միգրացիայի՝ փախչող զինվորների, գիտուն մարդկանց, առևտրականների, արվեստագետների և արհեստավորների դարավոր գաղթի տեսարան ստեղծելով թերակղզու վրա։ Դրանով իսկ հյուսիսում ստեղծելով սինկրետիկ հնդկա-իսլամական մշակույթ[213][212]։

Կենտրոնական Ասիայում գտնվող թուրք-մոնղոլ նվաճող Լենկթեմուրը, հարձակվել է Հնդկաստանի հյուսիսային Դելի քաղաքում Թուղլաք դինաստիայի տիրող սուլթան Նասիր-ու Դին Մեհմուդի վրա[214]։ Սուլթանի բանակը ջախջախվեց 1398 թվականի դեկտեմբերի 17-ին։ Թիմուրը մտավ Դելի, և քաղաքը կողոպտվեց, ավերվեց և մնաց ավերակների տակ, երբ Լենկթեմուրի բանակը երեք օր ու գիշեր սպանեց և թալանեց։ Նա հրամայեց կողոպտել ամբողջ քաղաքը, բացի սեյիդներից, գիտնականներից և «մյուս մուսուլմաններից»։ 100.000 ռազմագերիներ մահապատժի են ենթարկվել մեկ օրում[215]։ Սուլթանությունը զգալիորեն տուժեց Դելիի կողոպտումից հետո։ Թեև Լոդի դինաստիայի օրոք կարճ ժամանակով վերածնվեց,բայց նախկին հզորությանը էլ չհասավ։

Martand Sun Temple Central shrine (6133772365)
Վիջայանագարայի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Վիջայանագարայի կայսրություն

Քարտեզ Վիջայանագարա կայսրության Սանգամա դինաստիայի

Վիջայանագարայի կայսրությունը հիմնադրվել է 1336 թվականին Հարիհարա I-ի և նրա եղբոր՝ Բուկկա Ռայա I-ի՝ Սանգամա դինաստիայի[216] կողմից, որը ծագել է որպես Հոյսալա կայսրության, Կակաթիա կայսրության[217] և Պանդյան կայսրության [218]քաղաքական ժառանգորդն է եղել։ Կայսրությունը հայտնի դարձավ որպես հարավային հնդկական ուժերի կողմից 13-րդ դարի վերջում իսլամական արշավանքները կանխելու փորձերի դեմ պայքարի հզոր ուժ։ Այն տևեց մինչև 1646 թվականը, թեև նրա հզորությունը անկում ապրեց 1565 թվականին Դեկանի սուլթանությունների միացյալ բանակներից կրած խոշոր ռազմական պարտությունից հետո։ Կայսրությունը անվանվել է ի պատիվ նրա մայրաքաղաք Վիջայանագարայի, որի ավերակները շրջապատում են ներկայիս Համփին, որն այժմ Համաշխարհային ժառանգության վայր է Կարնատակաում, Հնդկաստան[219]։

Կոնարկ Արևի տաճար Կոնարկում, Օրիսա, կառուցված Նարասիմհադևա I-ի կողմից (մ.թ. 1238–1264), Արևելյան Գանգա դինաստիայից։

Կայսրության հիմնադրումից հետո առաջին երկու տասնամյակում Հարիհարա I-ը վերահսկողություն ձեռք բերեց Թունգաբհադրա գետից հարավ գտնվող տարածքի մեծ մասի վրա և ստացավ Պուրվապասչիմա Սամուդրադիշավարա («արևելյան և արևմտյան ծովերի տիրակալ») տիտղոսը։ 1374 թվականին Բուկկա Ռայա I-ը, Հարիհարա I-ի իրավահաջորդը, հաղթել էր Արկոտի, Կոնդավիդուի Ռեդիներին և Մադուրայի սուլթանին և ձեռք էր բերել հսկողություն արևմուտքում գտնվող Գոայի և հյուսիսում գտնվող Թունգաբհադրա-Կրիշնա դոաբի գետի նկատմամբ[220][221]

Kandariya Mahadeva տաճարը Khajuraho համալիրում կառուցվել է Չանդելաների կողմից:

Հարիհարա II-ը՝ Բուկկա Ռայա I-ի երկրորդ որդին, ավելի ամրապնդեց թագավորությունը Կրիշնա գետից այն կողմ և ամբողջ Հարավային Հնդկաստանը բերեց Վիջայանագարայի հովանու ներքո[222]։ Հաջորդ տիրակալը՝ Դեվա Ռայա I-ը, հաջողությամբ դուրս եկավ Օդիշայի Գաջապատիների դեմ և ձեռնարկեց ամրացման և ոռոգման համակարգերի կարևոր աշխատանքներ[223]։ Իտալացի ճանապարհորդ Նիկոլո դե Կոնտին գրել է նրա մասին որպես Հնդկաստանի ամենահզոր տիրակալի[224]։ Դևա Ռայա II-ը գահակալեց 1424 թվականին և, հնարավոր է, ամենահզորն էր Սանգամա դինաստիայի կառավարիչներից[225]։ Նա ճնշեց ապստամբ ֆեոդալներին, ինչպես նաև հարավում գտնվող Կալիկուտի և Կիլոնի Զամորինին։ Նա ներխուժեց Շրի Լանկա կղզի և դարձավ Բիրմայի թագավորների տիրակալը Մյանմա Պեգուում և Թանասերիմում[226][227][228]։

Պուրիում գտնվող Jagannath տաճարը, որը կառուցվել է Արևելյան Գանգա դինաստիայի Անանտավարման Չոդագանգա Դևայի կողմից

Վիջայանագարայի կայսրերը հանդուրժող էին բոլոր կրոնների և աղանդների նկատմամբ, ինչպես ցույց են տալիս օտարերկրյա ճանապարհորդների գրությունները[229]։ Թագավորներն օգտագործում էին այնպիսի տիտղոսներ, ինչպիսիք են՝ Gobrahamana Pratipalanacharya (բառացի՝ «կովերի և բրահմանների պաշտպան») և Hindurayasuratrana (լուսավորված՝ «հինդու հավատքի պահպանող»), որոնք վկայում էին հինդուիզմը պաշտպանելու իրենց մտադրության մասին և միևնույն ժամանակ հաստատապես իսլամական էին պալատական արարողություններ և զգեստներ[230]. Կայսրության հիմնադիրները՝ Հարիհարա I-ը և Բուկկա Ռայա I-ը, հավատարիմ շայվաներ էին (Շիվայի երկրպագուներ), սակայն գումար տրամադրեցին Սրինգերիի Վայշնավա կարգին՝ Վիդյարանյան որպես հովանավոր սուրբ և նշանակեցին Վարահային (Վիշնուի ավատարը) որպես իրենց զինանշան[231]։ Վիջայանագարա են եկել նաև Կենտրոնական Ասիայի Լենկթեմուրի թագավորություններից ազնվականներ[232]։ Հետագա Սալուվա և Տուլուվա արքաները հավատքով Վայշնավան էին, բայց երկրպագում էին Լորդ Վիրուպակշայի (Շիվա) Համպիում, ինչպես նաև լորդ Վենկատեշվարայի (Վիշնու) Տիրուպատիում։ Կրիշնադևարայան թագավորի «Ջամբավատի Կալյանամ» սանսկրիտ ստեղծագործությունը, որը կոչվում է Լորդ Վիրուպակշա Կարնատա Ռաջյա Ռակշա Մանի («Կառնատա կայսրության պաշտպանիչ գոհար»)[233]:Թագավորները հովանավորում էին Մադվաչարիայի դվեյտա կարգի (դուալիզմի փիլիսոփայություն) սրբերին Ուդուպիում[234]։

Կայսրության ժառանգությունը ներառում է բազմաթիվ հուշարձաններ, որոնք տարածված են Հարավային Հնդկաստանում, որոնցից ամենահայտնին Համպիի խումբն է։ Հարավային Հնդկաստանում տաճար կառուցելու նախորդ ավանդույթները միավորվել են Վիջայանագարայի ճարտարապետության ոճով։ Բոլոր հավատքների և ժողովրդական լեզուների միախառնումը ոգեշնչեց հինդուական տաճարների կառուցման ճարտարապետական նորարարությունը։ Հարավային Հնդկաստանի մաթեմատիկան ծաղկում էր Կերալայում գտնվող Վիջայանագարա կայսրության պաշտպանության ներքո։ Հարավային Հնդկաստանի հնդիկ մաթեմատիկոս Մադավան Սանգամագրամայից հիմնադրել է Կերալայի աստղագիտության և մաթեմատիկայի հանրահայտ դպրոցը 14-րդ դարում, որը տվել է հարավային հնդկական շատ մեծ մաթեմատիկոսներ, ինչպիսիք են Պարամեշվարան, Նիլականտա Սոմայաջին և Ջյեսթադևան[235]:Արդյունավետ կառավարումը և ակտիվ արտասահմանյան առևտուրը բերեցին նոր տեխնոլոգիաներ, ինչպիսիք են ոռոգման ջրի կառավարման համակարգերը[236]։ Կայսրության հովանավորությունը հնարավորություն տվեց կերպարվեստին և գրականությանը նոր բարձունքների հասնել կաննադայում, թելուգուում, թամիլերենում և սանսկրիտում, մինչդեռ կարնատիկ երաժշտությունը վերածվեց իր ներկայիս ձևին[237]։

Վիջայանագարան անկում ապրեց Տալիկոտայի ճակատամարտում (1565) կրած պարտությունից հետո։ Թալիկոտայի ճակատամարտում Ալիյա Ռամա Ռայայի մահից հետո Տիրումալա Դևա Ռայան սկսեց Արավիդու դինաստիան, տեղափոխվեց և հիմնեց Պենուկոնդա նոր մայրաքաղաքը, որը փոխարինեց ավերված Համփին և փորձեց վերականգնել Վիջայանագարայի կայսրության մնացորդները [238]։ Տիրումալան հրաժարվեց գահից 1572 թվականին՝ բաժանելով իր թագավորության մնացորդները իր երեք որդիների միջև և շարունակեց կրոնական կյանքով ապրել մինչև իր մահը՝ 1578 թ. շարունակվող պատերազմները Բիջապուրի սուլթանության և այլոց հետ [[239][240][241]։ Այս ժամանակահատվածում Հարավային Հնդկաստանում ավելի շատ թագավորություններ անկախացան և առանձնացան Վիջայանագարայից։ Դրանք ներառում են Մայսորի թագավորությունը, Կելադի Նայական, Մադուրայի Նայակները, Տանջորեի Նայակները, Չիտրադուրգայի Նայակները և Գինգի Նայակ թագավորությունը, որոնք բոլորն էլ անկախություն հռչակեցին և զգալի ազդեցություն ունեցան Հարավային Հնդկաստանի պատմության վրա գալիք դարերում[239]։

Գալագանաթա տաճարը Պատտադակալի համալիրում (ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգություն) Բադամի Չալուկյա ճարտարապետության օրինակ է
Այլ թագավորություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

13-րդ դարի կեսերից սկսած երկուսուկես դար Հյուսիսային Հնդկաստանում քաղաքականությունը գերիշխում էր Դելիի սուլթանություն, իսկ Հարավային Հնդկաստանում՝ Վիջայանագար կայսրությունը։ Այնուամենայնիվ, ներկա էին նաև տարածաշրջանային այլ ուժեր։ Պալա կայսրության անկումից հետո Չերո դինաստիան իշխում էր Արևելյան Ուտար Պրադեշում, Բիհարի և Ջարկանդի մեծ մասը մ.թ. 12-ից մինչև մ.թ. 18-րդը[242][243][244]։ Ռեդի դինաստիան հաջողությամբ հաղթեց Դելիի սուլթանությանը և ընդլայնեց իրենց իշխանությունը հյուսիսում գտնվող Կատակից մինչև հարավում՝ Կանչի՝ ի վերջո ներգրավվելով ընդլայնվող Վիջայանագարա կայսրության մեջ[245]։

Բութանաթայի տաճարային համալիր Բադամիում, ջրվեժի կողքին, մուսսոնի ժամանակ:

Հյուսիսում Ռաջպուտի թագավորությունները մնացին գերիշխող ուժը Արևմտյան և Կենտրոնական Հնդկաստանում։ Մահարանա Համմիրի օրոք Մեվար դինաստիան պարտության մատնեց և գերի ընկավ Մուհամմադ Թուղլաքին՝ Բարգուջարների գլխավոր դաշնակիցներով։ Թուղլակը ստիպված եղավ վճարել հսկայական փրկագին և հրաժարվել Մեվարի բոլոր հողերից։ Այս իրադարձությունից հետո Դելիի սուլթանությունը մի քանի հարյուր տարի չհարձակվեց Չիտտորի վրա։ Ռաջպուտները վերահաստատեցին իրենց անկախությունը, և Ռաջպուտ նահանգները ստեղծվեցին մինչև Բենգալիա դեպի արևելք, իսկ հյուսիսում՝ Փանջաբ: Տոմարաները հաստատվեցին Գվալիորում, իսկ Ման Սինգհ Թոմարը վերակառուցեց Գվալիոր ամրոցը[246]։ Այս ժամանակահատվածում Մեվարը հայտնվեց որպես առաջատար Ռաջպուտ նահանգ; և Ռանա Կումբհան ընդլայնեց իր թագավորությունը Մալվայի և Գուջարաթի սուլթանությունների հաշվին[246][247]։ Ռաջպուտի հաջորդ մեծ տիրակալը՝ Ռանա Սանգան՝ Մեվարից, դարձավ Հյուսիսային Հնդկաստանի գլխավոր դերակատարը։ Նրա նպատակները ընդլայնվեցին. նա ծրագրում էր նվաճել Դելին։ Սակայն Խանվայի ճակատամարտում նրա պարտությունը համախմբեց Մեծ մողոլներ նոր դինաստիան Հնդկաստանում[246]։ Մեվար դինաստիան Մահարանա Ուդայ Սինգհ II-ի օրոք ենթարկվեց հետագա պարտության Մեծ մողոլ կայսր Աքբարից, որի մայրաքաղաք Չիթտորը գրավվեց։ Այս իրադարձության շնորհիվ Ուդայ Սինգհ II-ը հիմնադրեց Ուդայպուրը, որը դարձավ Մեվար թագավորության նոր մայրաքաղաքը։ Նրա որդին՝ Մավարի Մահարանա Պրատապը, վճռականորեն դիմադրեց մուղալներին։ Աքբարը բազմաթիվ առաքելություններ ուղարկեց նրա դեմ։ Նա գոյատևեց և ի վերջո ձեռք բերեց ամբողջ Մեվարի վերահսկողությունը՝ բացառելով Չիթտոր ամրոցը[246]։

Հարավում Բահմանիի սուլթանությունը Վիջայանագարայի գլխավոր մրցակիցն էր և հաճախ խնդիրներ էր ստեղծում Վիջայանագարայի համար[248]։ 16-րդ դարի սկզբին Վիջայանագար կայսրության Կրիշնադևարայան ջախջախեց Բահմանի սուլթանության իշխանության վերջին մնացորդներին[249], որի արդյունքում այն բաժանվեց հինգ փոքր Դեկանի սուլթանությունների[250]:1490 թվականին Ահմադնագարը հռչակեց անկախություն, որին հաջորդեցին Բիջապուրը և Բերարը նույն թվականին։ Գոլկոնդան անկախացել է 1518 թվականին, իսկ Բիդարը՝ 1528 թվականին[251]։ Թեև ընդհանուր առմամբ մրցակիցներ էին, նրանք դաշնակցեցին Վիջայանագարայի կայսրության դեմ 1565 թվականին՝ ընդմիշտ թուլացնելով Վիջայանագարին Տալիկոտայի ճակատամարտում։

Վիշնուի պատկերը Բադամի քարանձավի տաճարային համալիրի ներսում։ Համալիրը հնդկական ժայռափոր ճարտարապետության օրինակ է։

Արևելքում Գաջապատիի թագավորությունը մնաց որպես հզոր տարածաշրջանային ուժ, որը կապված էր տարածաշրջանային մշակույթի և ճարտարապետության աճի հետ։ Կապիլենդրադևայի օրոք Գաջապատիսը դարձավ կայսրություն, որը ձգվում էր հյուսիսում գտնվողԳանգեսի ստորին շրջանից մինչև հարավում գտնվող Կավերին[252]։ Հյուսիսարևելյան Հնդկաստանում Ահոմի թագավորությունը վեց դար շարունակ մեծ տերություն էր, իսկ Հյուսիսարևելյան Հնդկաստանում ավելի դեպի արևելք գտնվում էր Մանիպուրի թագավորությունը, որը իշխում էր իրենց իշխանության նստավայրից՝ Կանգլա Ֆորտում և զարգացնում էր հինդուական Գաուդիա Վայշնավիական մշակույթը[253][254][255]:

Բենգալիայի սուլթանությունը Գանգես-Բրահմապուտրա դելտայի գերիշխող ուժն էր՝ տարածաշրջանով մեկ տարածված անանուխ քաղաքների ցանցով։ Դա սուննի իսլամական միապետություն էր՝ հնդթուրքական, արաբական, հաբեշական և բենգալական մուսուլման վերնախավերով։ Սուլթանությունը հայտնի էր իր կրոնական բազմակարծությամբ, որտեղ ոչ մուսուլման համայնքները խաղաղ գոյակցում էին։ Բենգալիայի սուլթանությունն ուներ վասալ պետությունների շրջան, այդ թվում՝ Օդիշան՝ հարավ-արևմուտքում, Արականը՝ հարավ-արևելքում, և Տրիպուրան՝ արևելքում։ 16-րդ դարի սկզբին Բենգալիայի սուլթանությունը հասավ իր տարածքային աճի գագաթնակետին՝ վերահսկելով հյուսիս-արևելքում գտնվող Կամրուպի և Կամատայի, իսկ արևմուտքում՝ Ջաունպուրի և Բիհարի նկատմամբ վերահսկողությունը։ Այն հայտնի էր որպես ծաղկող առևտրային երկիր և Ասիայի ամենաուժեղ պետություններից մեկը։ Բենգալյան սուլթանությունը ժամանակակից եվրոպացի և չինացի ճանապարհորդների կողմից նկարագրվել է որպես համեմատաբար բարգավաճ թագավորություն և «առևտրի ամենահարուստ երկիրը»։ Բենգալյան սուլթանությունը թողել է հզոր ճարտարապետական ժառանգություն։ Այդ ժամանակաշրջանի շենքերը ցույց են տալիս օտար ազդեցությունները, որոնք միաձուլվել են հստակ բենգալյան ոճի հետ։ Բենգալյան սուլթանությունը նաև ամենամեծ և ամենահեղինակավոր իշխանությունն էր միջնադարյան անկախ մուսուլմանական պետությունների միջև Բենգալի պատմության մեջ։ Նրա անկումը սկսվեց Սուրի կայսրության միջպետական իշխանության հետ, որին հաջորդեց Մեծ մողոլների կայսրության նվաճումը և փոքր թագավորությունների կազմալուծումը։

Բհակտի շարժում և սիկհիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Բհակտի շարժում, բուդդիզմ Հնդկաստանում և սիկհիզմ

Կայլասա տաճարը ժայռափոր հնագույն հինդու տաճարներից մեկն է, որը գտնվում է Էլլորայում
Ավելի մանրամասն8-րդ դարի Դուրգա տաճարի արտաքին տեսքը Aihole համալիրում: Aihole համալիրը ներառում է հինդուիստական, բուդդայական և ջայնական տաճարներ և հուշարձաններ

Տես նաև՝ Սիկհիզմի պատմություն

Dasam Granth-ը (վերևում) կազմվել է սիկխ գուրու Գոբինդ Սինգհի կողմից։

Բհակտի շարժումը վերաբերում է թեիզմական հավատարմության միտումին, որն առաջացել է միջնադարյան հինդուիզմում[256] և հետագայում վերափոխվել հեղափոխվել սիկհականության[257]։ Այն ծագել է յոթերորդ դարում հարավային Հնդկաստանում (այժմ՝ Թամիլ Նադուի և Կերալայի մասերը) և տարածվել դեպի հյուսիս[256]։ Այն տարածվեց արևելյան և հյուսիսային Հնդկաստանում 15-րդ դարից սկսած՝ հասնելով իր գագաթնակետին մ.թ. 15-17-րդ դարերի միջակայքում[258]։

Ինդրա Սաբհայի Շիխարան Էլլորայի քարանձավներում:

Բհակտի շարժումը տարածաշրջանում զարգացավ տարբեր աստվածների և աստվածուհիների շուրջ, ինչպիսիք են վայշնավիզմը (Վիշնու), շաիվիզմը (Շիվա), շակտիզմը (շակտի աստվածուհիներ) և սմարթիզմը[259][260][261]:Շարժումը ոգեշնչված էր բազմաթիվ բանաստեղծ-սրբերի կողմից, ովքեր պաշտպանում էին փիլիսոփայական դիրքորոշումների լայն շրջանակ՝ սկսած Դվայտայի թեիստական դուալիզմից մինչև Ադվաիտա Վեդանտայի բացարձակ մոնիզմ[262][263]։

Սիկհիզմը միաստվածական և պանենթեիստական կրոն է, որը հիմնված է Գուրու Նանակի՝ առաջին գուրու[264] և հաջորդող տասը սիկհ գուրուների հոգևոր ուսմունքների վրա։ Տասներորդ Գուրուի, Գուրու Գոբինդ Սինգհի մահից հետո սիկհի սուրբ գրությունը՝ Գուրու Գրանթ Սահիբը, դարձավ հավերժական, անանձնական Գուրուի բառացի մարմնավորումը, որտեղ սուրբ գրության խոսքը ծառայում է որպես հոգևոր ուղեցույց սիկհերի համար[265][266][267]։

Բուդդայականությունը Հնդկաստանում ծաղկել է Հիմալայների թագավորություններում՝ Լադախի Նամգյալ թագավորությունում, Սիկկիմի թագավորությունում՝ Սիկկիմում և Չուտիա թագավորությունում՝ Արունաչալ Պրադեշ, ուշ միջնադարում։

Վաղ ժամանակակից շրջան (մոտ 1526–1858 մ.թ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի պատմության վաղ ժամանակակից շրջանը թվագրվում է մ.թ. 1526-ից մինչև մ.թ. 1858 թվականը, ինչը համապատասխանում էՄեծ մողոլի կայսրության վերելքին և անկմանը, որը ժառանգել է Թիմուրյան Վերածննդից։ Այս դարաշրջանում Հնդկաստանի տնտեսությունն ընդլայնվեց, հարաբերական խաղաղությունը պահպանվեց և արվեստը հովանավորվեց։ Այս ժամանակաշրջանը եղավ հնդ-իսլամական ճարտարապետության հետագա զարգացմանը շրջան[268][269], Մարատհական կայսրության և սիկհերի աճը նրանց հնարավորություն տվեց կառավարելու Հնդկաստանի նշանակալից շրջանները Մուղալների կայսրության թուլացման շրջանում[270]։ 1500-ականներին հրվանդանի երթուղու հայտնաբերմամբ առաջին եվրոպացիները, ովքեր ժամանեցին ծովով և հաստատվեցին, պորտուգալացիներն էին Գոայում և Բոմբեյում[271]։

Մեծ մողոլի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Մուղալների կայսրություն

Տես նաև՝ Բենգալ Սուբահ, Մուսլինի առևտուր Բենգալում, Մուղալական ճարտարապետություն, Մուղալների կայսրության բանակ, Մուղալների հագուստ և Մուղալական նկարչություն

Մուղալների կայսրության քարտեզն իր ամենամեծ աշխարհագրական տիրույթում, ք. 1700 թ

«Թաջ Մահալը Հնդկաստանի մուսուլմանական արվեստի գոհարն է և համաշխարհային ժառանգության համընդհանուր հիացմունքի գլուխգործոցներից մեկը»։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության վայրի հռչակագիր, 1983 թ.[272]:

Նստած Բուդդայի արձանը. Հյուսնի քարանձավի մի մասը (Բուդդայական քարանձավ 10)

1526 թվականին Զահիրեդդին Մուհամմադ Բաբուրը անցավ Խայբերի լեռնանցքը և հիմնեց Մեծ մողոլի կայսրությունը,որն իր տարածքների մեջ ընդգրկում էր Հարավային Ասիայի մեծ մասը[273]։ Սակայն նրա որդի Հումայունը 1540 թվականին պարտություն կրեց աֆղան ռազմիկ Շեր Շահ Սուրիի կողմից, և Հումայունը ստիպված եղավ նահանջել Քաբուլ։ Շեր Շահի մահից հետո նրա որդին՝ Իսլամ Շահ Սուրին և նրա հինդու զորավար Հեմու Վիկրամադիտյան աշխարհիկ իշխանություն հաստատեցին Հյուսիսային Հնդկաստանում Դելիում մինչև 1556 թվականը, երբ Աքբար Մեծ (1556–1605), Բաբուրի թոռը, հաղթեց Հեմուին Փանիպատի երկրորդ ճակատամարտում։ 1556 թվականի նոյեմբերի 6-ին Դելիի ճակատամարտում հաղթելուց հետո Աքբար Մեծ փորձում էր լավ հարաբերություններ հաստատել հինդուների հետ։ Ջայնիզմի սուրբ օրերին Աքբար Մեծը հայտարարեց «ամարի» կամ կենդանիներին չսպանելը։ Նա վերացրեց ջիզիայի հարկը ոչ մուսուլմանների համար։ Մեծ մողոլի կայսրերն ամուսնացել էին տեղի թագավորական ընտանիքի աղջիկների հետ, դաշնակցել են տեղի մահառաջաների հետ և փորձել են միաձուլել իրենց թուրք-պարսկական մշակույթը հին հնդկական ոճերի հետ՝ ստեղծելով եզակի հնդ-պարսկական մշակույթ և հնդկա-սարացենական ճարտարապետություն։

Աքբարն ամուսնացավ Ռաջպուտ արքայադստեր՝ Մարիամ-ուզ-Զամանիի հետ, և նրանք ունեցան որդի՝Ջահանգիրը (1605–1627)[274]: Ջահանգիրը հետևել է հոր քաղաքականությանը։ Մուղալների դինաստիան իշխում էր Հնդկական թերակղզու մեծ մասում մինչև 1600 թվականը։ Շահ Ջահանի (1628–1658 թթ.) թագավորությունը Մեծ մողոլի ճարտարապետության ոսկե դարն էր։ Նա կանգնեցրեց մի քանի խոշոր հուշարձանների ստեղծմանը, որոնցից ամենահայտնին Ագրայի Թաջ Մահալ է։

Ջեյն Տիրթհանկարա Մահավիրան Յակշա Մատանգայի և Յակշի Սիդդհայկիի հետ Էլլորա քարանձավներում:

Այն Հնդկական թերակղզում գոյություն ունեցած ամենամեծ կայսրություններից մեկն էր[275] և առաջ անցավ Չինաստանից՝ դառնալով աշխարհի ամենամեծ տնտեսական տերությունը՝ վերահսկելով համաշխարհային տնտեսության 24,4%-ը[276] և արտադրության ոլորտում համաշխարհային առաջատարը[277]։ արտադրելով համաշխարհային արդյունաբերական արտադրանքի 25%-ը[278]։Համաշխարհային տնտեսության և ժողովրդագրական(ուրբանիզացիա) վերելքը խթանվեց ագրարային բարեփոխումներով, որոնք ուժեղացրեցին գյուղատնտեսական արտադրությունը[279] և քաղաքաշինության համեմատաբար բարձր աստիճանը[280]։

Մեծ մողոլի կայսրությունը հասավ իր տարածքային տարածության գագաթնակետին Աուրենգզեբի (1658–1707) օրոք, որի օրոք Հնդկաստանը գերազանցեց Ցին Չինաստանին՝ որպես աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունը[281][282]։ Աուրենգզեբին ավելի քիչ հանդուրժող էր, քան իր նախորդները՝ վերականգնելով ջիզիա հարկը և ոչնչացնելով մի քանի պատմական տաճարներ, միևնույն ժամանակ կառուցելով ավելի շատ հինդուական տաճարներ, քան ավերել էր[283]։ Իր կայսերական բյուրոկրատիայում զգալիորեն ավելի շատ հինդուիստներ էին աշխատում, քան նախորդների ժամանակներից, և առաջ մղում կառավարիչներին ունակության, այլ ոչ թե կրոնի մասին[283]։ Այնուամենայնիվ, նրան հաճախ մեղադրում են իր նախորդների հանդուրժողական սինկրետիկ ավանդույթի քայքայման, ինչպես նաև կրոնական հակասությունների և կենտրոնացման աճի համար։ Անգլիական Արևելահնդկական ընկերությունը պարտություն կրեց անգլո-մողոլ պատերազմում[284][285]։

18-րդ դարի քաղաքական կազմավորումը Հնդկաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ Մողոլի կայսրությունը մի քանի հարվածներ կրեց Մարատհական կայսրություն, Ռաջպուտի, Ջաթի և Աֆղանստանի արշավանքների պատճառով։ 1737 թվականին Մարաթայի կայսրության Մարաթայի գեներալ Բաջիրաոն ներխուժեց և թալանեց Դելին։ Գեներալ Ամիր Խան Ումրաո Ալ Ուդաթի օրոք Մուղալ կայսրը 8000 զորք ուղարկեց 5000 Մարաթայի հեծելազորի զինվորներին քշելու համար։ Բաջի Ռաոն հեշտությամբ տապալեց անփորձ մողոլ գեներալին։ 1737 թվականին, Մողոլների կայսրության վերջնական պարտության ժամանակ, Մողոլների բանակի գլխավոր հրամանատար Նիզամ-ուլ-Մուլկը ջախջախվեց Բհոպալում Մյանմայիբանակի կողմից։ Սա, ըստ էության, վերջ դրեց Մուղալների կայսրությանը։ Մինչ Բհարատպուր նահանգը Ջաթի կառավարիչ Սուրաջ Մալի օրոք գրավում էր Մողոլների կայազորը Ագրայում և կողոպտում քաղաքը[286]։ 1739 թվականին Իրանի կայսր Նադիր շահը Կառնալի ճակատամարտում ջախջախեց մողոլների բանակին[287]։ Այս հաղթանակից հետո Նադիր շահը գրավեց և կողոպտեց Դելին՝ տանելով գանձեր, ներառյալ Սիրամարգի գահը[288]։ Մողոլների իշխանությունը հետագայում թուլացավ բնիկ հնդկացիների մշտական դիմադրության պատճառով. Բանդա Սինգհ Բահադուրը ղեկավարում էր սիկհական Խալսան ընդդեմ մուղալների կրոնական ճնշումների. Բենգալի, Պրատապադիտիայի և Ռաջա Սիտարամ Ռայի հինդու Ռաջասը ապստամբեցին և Մահառաջա Չհատրասալը՝ Բունդելա Ռաջպուտից, կռվել են մողոլների դեմ և հիմնել Պաննա պետությունը[289]։ Մուղալների դինաստիան վերածվեց խամաճիկ կառավարիչների 1757 թվականին։ Վադդա Ղալուղարան Լահորում տեղակայված մուսուլմանական գավառական կառավարության ներքո սկսեց ոչնչացնել սիկհերին, սպանվելով 30,000 սիկհեր, հարձակում, որը սկսվել էր մողոլների, Չհոտա Ղալուղգարայի հետ[290], և տևեց մի քանի տասնամյակ նրա մուսուլման իրավահաջորդ պետությունների օրոք[291]։

TԹելի կա Մանդիրի չորս մուտքերից մեկը։ Այս հինդուական տաճարը կառուցել է Պրատիհարա կայսր Միհիրա Բհոջան[200]:
Մարաթայի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Մարաթայի կայսրություն

Լրացուցիչ տեղեկություններ. Մարաթայի բանակ, Մարաթայի նավատորմ և Մարաթայի կայսրության հետ կապված մարտեր

Մարաթայի կայսրությունն իր ուղեծրում1760 թվականին ընդգրկում էր Հնդկական թերակղզու մեծ մասը՝ ձգվելով Հարավային Հնդկաստանից մինչև ներկայիս Պակիստան։ Շանիվարվադա պալատական ամրոցը Պունայում, Մարաթա կայսրության Փեշվա կառավարիչների նստավայրն է եղել մինչև 1818 թվականը։

Մարաթայի թագավորությունը հիմնադրվել և համախմբվել է Չատրապատի Շիվազի կողմից[292]։ Այնուամենայնիվ, Մարաթասներին ազգային ահռելի ուժ դարձնելու հեղինակությունը պատկանում է Փեշվաին (գլխավոր նախարար) Բաջիրաո I-ին։ Պատմաբան Կ. Դատան գրել է, որ Բաջիրաո I-ին «կարելի է համարել Մարաթայի կայսրության երկրորդ հիմնադիրը»[293]։

Քանդակներ Թելի կա Մանդիրի մոտ, Գվալիոր ամրոց:

18-րդ դարի սկզբին Փեշվաների օրոք Մարաթաները համախմբվեցին և կառավարեցին Հարավային Ասիայի մեծ մասը։ Մարաթաները մեծ չափով վերագրվում են Հնդկաստանում Մեծ մողոլների կայսրություն տիրապետությանը վերջ տալու համար[294][295][296]։ 1737 թվականին մարաթացիները իրենց մայրաքաղաքում՝ Դելիի ճակատամարտում ջախջախեցին մուղալների բանակին։ Մարաթաները շարունակեցին իրենց ռազմական արշավները Մուղալների, Հայդարաբադի նիզամ, Բենգալիայի Նավաբի և Դուրանի կայսրության դեմ՝ իրենց սահմաններն ավելի ընդլայնելու համար։ Իր հզորության գագաթնակետի ժամանակ Մարաթասների տիրույթն ընդգրկում էր Հնդկական թերակղզու մեծ մասը[297]։ Մարաթացիները նույնիսկ փորձեցին գրավել Դելին և որոշեցին Վիշվասրաո Պեշվային այնտեղ գահի վրա դնել Մեծ մողոլների կայսրի փոխարեն[298]։

Մարաթայի կայսրությունն իր հզորության գագաթնակետին ձգվում էր Թամիլ Նադուից հարավում[299] մինչև Փեշավար (ներկայիս Խայբեր Փախտունխվա, Պակիստան[300] հյուսիսում և Բենգալիա՝ արևելքում։ Մարաթասի հյուսիսարևմտյան ընդլայնումը դադարեցվեց Պանիպատի երրորդ ճակատամարտից հետո (1761 թ.): Այնուամենայնիվ, Մարաթայի իշխանությունը հյուսիսում վերահաստատվեց մեկ տասնամյակի ընթացքում Պեշվա Մադհավրաո I-ի օրոք[301]։

Մադհավրաո I-ի օրոք ամենաուժեղ ասպետներին տրվեց կիսաինքնավարություն՝ ստեղծելով Միացյալ Մարաթա նահանգների համադաշնություն՝ Բարոդայի Գաքվադների, Ինդորեի և Մալվայի Հոլկարների, Գվալիորի և Ուջայնի Սկինդիաների, Նագպուրի Բհոնսալեսների և Դհարի Պուարների ղեկավարությամբ։ 1775 թվականին Արևելահնդկական ընկերությունը միջամտեց Փեշվա ընտանիքի իրավահաջորդության պայքարին Պունայում, որը հանգեցրեց Առաջին Անգլո-Մարաթայի պատերազմին, որը հանգեցրեց Մարաթայի հաղթանակին[302]։ Մարաթաները մնացին Հնդկաստանի գլխավոր տերություն մինչև նրանց պարտությունը Երկրորդ և Երրորդ անգլո-մարաթական պատերազմներում (1805–1818):

Ջայնիզմի հետ կապված քարանձավային հուշարձաններ և արձաններ, որոնք փորագրված են ժայռի երեսին Սիդդաչալ քարանձավներում, Գվալիոր ամրոցում:

Սիկհերի կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Սիկհերի կայսրություն

Տես նաև՝ Սիկհերի ճարտարապետությունը և Սիկհ Խալսայի բանակը

Սիկհերի կայսրություն Ռանջիտ Սինգհի օրոք

Սիկհերի կայսրությունն իր ամենամեծ աշխարհագրական տիրույթում է եղել 1839 թ։

Հարմանդիր Սահիբը սիկհիզմի առաջնակարգ ուխտագնացության վայրն է։ Ռանջիտ Սինգհը վերակառուցեց այն մարմարից և պղնձից 1809 թվականին, 1830 թվականին սրբարանը պատեց ոսկե փայլաթիթեղով[302]։

Սիկհերի կայսրությունը քաղաքական միավոր էր, որը կառավարում էր Հնդկական թերակղզու հյուսիս-արևմտյան շրջանները՝ հիմնված Փենջաբի շրջանում, 1799-1849 թվականներին։ Այն ստեղծվել է Խալսայի հիմքերի վրա՝ Մահարաջա Ռանջիտ Սինգհի (1780–1839) ղեկավարությամբ։ )

Մահարաջա Ռանջիտ Սինգհը հյուսիսային Հնդկաստանի մեծ մասը համախմբեց կայսրության մեջ՝ օգտագործելով իր սիկհական Խալսա բանակը, որը վարժեցված էր եվրոպական ռազմական տեխնիկայով և հագեցած ժամանակակից ռազմական տեխնոլոգիաներով։ Ռանջիտ Սինգհը ապացուցեց, որ վարպետ ստրատեգ է և իր բանակի համար ընտրեց լավ որակավորում ունեցող գեներալներ։ Նա հաջողությամբ ավարտեց աֆղա-սիկհական պատերազմները։ Փուլերով նա իր կայսրությանը ավելացրեց կենտրոնական Փենջաբը, Մուլթան և Քաշմիրի նահանգները և Փեշավարի հովիտը[303][304]։

Իր գագաթնակետին՝ 19-րդ դարում, կայսրությունը տարածվում էր արևմուտքում՝ Խայբեր լեռնանցքից, հյուսիսում՝ Քաշմիր, հարավում՝ Սինդ, հոսելով Սուտլեջ գետի երկայնքով մինչև Հիմաչալ Պրադեշ՝ արևելքում։ Ռանջիտ Սինգհի մահից հետո կայսրությունը թուլացավ, ինչը հանգեցրեց կոնֆլիկտի բրիտանական Արևելահնդկական ընկերության հետ։ Առաջին անգլո-սիքհ պատերազմը և երկրորդ անգլո-սիկհ պատերազմը նշանավորեցին Սիկհերի կայսրության անկումով՝ դարձնելով այն Հնդկական թերակղզու վերջին տարածքներից, որոնք նվաճել էին բրիտանացիները։

Ղաթեշվարա Մահադևայի տաճար Բարոլի տաճարների համալիրում։ Ութ տաճարներից բաղկացած համալիրը, որը կառուցվել է Գուրջարա-Պրատիհարասների կողմից, գտնվում է պարսպապատ պարսպի մեջ։

Այլ թագավորություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի հարավում գտնվող Մայսորի թագավորությունն իր ամենամեծ ծավալային ընդգրկումը ունեցավ Հայդեր Ալիի և նրա որդի Տիպու Սուլթանի օրոք 18-րդ դարի վերջին կեսին։ Նրանց իշխանության ներքո Մայսորը մի շարք պատերազմներ մղեց մարաթասների և բրիտանացիների կամ նրանց միավորված ուժերի դեմ։ Մարաթա-Մայսոր պատերազմն ավարտվեց 1787 թվականի ապրիլին՝ Գաջենդրագադի պայմանագրի վերջնական ավարտից հետո, որով Տիպու սուլթանը պարտավոր էր տուրք վճարել Մարաթասներին։ Զուգահեռաբար տեղի ունեցան Անգլո-Մայսորյան պատերազմները, որտեղ միսորյանները օգտագործեցին միսորյան տեխնիկան։ Չորրորդ անգլո-մայսորյան պատերազմում (1798–1799) Տիպուն մահացավ։ Մայզորի դաշինքը ֆրանսիացիների հետ դիտվում էր որպես սպառնալիք բրիտանական Արևելյան հնդկական ընկերության համար, և Մայզորը հարձակման ենթարկվեց բոլոր չորս կողմերից։ Հայդարաբադի նիզամը և Մարաթասը արշավանք սկսեցին հյուսիսից։ Բրիտանացիները վճռական հաղթանակ տարան Սերինգապատամի պաշարման ժամանակ (1799 թ.)։

Հայդարաբադը հիմնադրվել է Գոլկոնդայի Քութբ Շահի դինաստիայի կողմից 1591 թվականին։ Մուղալների կարճատև տիրապետությունից հետո Մուղալ պաշտոնյա Ասիֆ Ջահը գրավեց Հայդարաբադի վերահսկողությունը և 1724 թվականին իրեն հայտարարեց Հայդարաբադի Նիզամ-ալ-Մուլք։ Նիզամները կորցրեցին զգալի տարածք և վճարեցին։ Հարգանքի տուրք Մարաթայի կայսրությանը բազմաթիվ մարտերում, ինչպիսին է Պալխեդի ճակատամարտը, ջախջախվելուց հետո[305]:Այնուամենայնիվ, Հայդարաբադ պետությունը պահպանեց իր ինքնիշխանությունը 1724 թվականից մինչև 1948 թվականը մարաթաներին տուրք տալով, իսկ ավելի ուշ լինելով բրիտանացիների տիրույթները։ Հայդարաբադ նահանգը դարձավ արքայազուն պետություն Բրիտանական Հնդկաստանում 1798 թվականին։

Rohtasgarh Fort Entrance

Բենգալի Նավաբները դարձել էին Բենգալիայի փաստացի կառավարիչներ Մողոլների կայսրության անկումից հետո։ Սակայն նրանց իշխանությունը ընդհատվեց Մարաթասի կողմից, որը 1741-1748 թվականներին վեց արշավանք կատարեց Բենգալիայում, ինչի արդյունքում Բենգալը դարձավ Մարաթասին հարկատու նահանգը։ 1757 թվականի հունիսի 23-ին Սիրաջ ուդ-Դաուլան՝ Բենգալի վերջին անկախ Նավաբը, դավաճանվեց Պլասեյի ճակատամարտում Միր Ջաֆարի կողմից։ Նա պարտվեց բրիտանացիներին, ովքեր ստանձնեցին Բենգալիայի ղեկավարությունը 1757 թվականին, Միր Ջաֆարին կանգնեցրին Մասնադում (գահին) և հաստատվեցին Բենգալիայում քաղաքական առաջնորդ[[306]: 1765 թվականին հաստատվեց Երկակի կառավարման համակարգը, որում նավաբները իշխում էին բրիտանացիների անունից և անգլիացիների համար պարզապես խամաճիկներ էին։ 1772 թվականին համակարգը վերացվեց և Բենգալիան անցավ բրիտանացիների անմիջական վերահսկողության տակ։ 1793 թվականին, երբ Նավաբի Նիզամաթը (նահանգապետը) նույնպես խլվեց, նրանք մնացին որպես բրիտանական Արևելահնդկական ընկերության ենթականեր[307][308]։

Նոր Ռեջենդարայի քարտեզը

18-րդ դարում ողջ Ռաջպուտանան փաստացի ենթարկվել էր մարաթասիներին։ Երկրորդ անգլո-մարաթական պատերազմը 1807-ից 1809 թվականներին շեղեց մարաթացիների ուշադրությունը, սակայն դրանից հետո վերսկսվեց Մարաթայի տիրապետությունը Ռաջպուտանայի վրա։ 1817-ին բրիտանացիները պատերազմեցին Պինդարիսների հետ, արշավորդներ, որոնք փախել էին Մարաթայի տարածքից, որը արագ վերաճեց Երրորդ անգլո-մարաթական պատերազմի, և բրիտանական կառավարությունն առաջարկեց իր պաշտպանությունը Ռաջպուտի կառավարիչներին Պինդարիսից և Մարաթասից։ 1818 թվականի վերջին նմանատիպ պայմանագրեր կնքվել էին Ռաջպուտի մյուս նահանգների և Բրիտանիայի միջև։ Մարաթա Սինդիա Գվալիորի կառավարիչը զիջեց Աջմեր-Մերվարա շրջանը բրիտանացիներին, և Մարաթայի ազդեցությունը Ռաջաստանում ավարտվեց[309]։ Ռաջպուտի արքայազների մեծ մասը հավատարիմ մնաց Բրիտանիային 1857 թվականի Հնդկական ժողովրդական ապստամբությանն ապստամբության ժամանակ, և Ռաջպուտանում քիչ քաղաքական փոփոխություններ կատարվեցին մինչև Հնդկաստանի անկախությունը 1947 թվականին։

Մարաթայի կայսրության անկումից հետո Մարատհական կայսրության շատ դինաստիաներ և նահանգներ դարձան վասալներ բրիտանացիներին։ Սիկհերի կայսրության անկումից հետո, 1846թ.-ին Առաջին անգլո-սիկհական պատերազմից հետո, Ամրիտսարի պայմանագրի պայմանների համաձայն, բրիտանական կառավարությունը Քաշմիրը վաճառեց Մահարաջա Գուլաբ Սինգհին և Ջամու և Քաշմիր արքայական նահանգին՝ Բրիտանական Հնդկաստանում, ստեղծվել է Դոգրա դինաստիայի կողմից[310][311]։ Մինչև այդ Արևելյան և Հյուսիսարևելյան Հնդկաստանում հինդուիստական և բուդդայական նահանգները՝ Քուչ Բեհար թագավորությունը, Թվիպրա թագավորությունը և Սիկքիմի թագավորությունը, միացվեցին բրիտանացիներին և դարձան վասալ իշխանական պետություն։

Վիջայանագարայի կայսրության անկումից հետո Հարավային Հնդկաստանում հայտնվեցին պոլիգար նահանգներ. և կարողացավ դիմակայել արշավանքներին և ծաղկեց մինչև Պոլիգարյան պատերազմները, որտեղ նրանք պարտվեցին բրիտանական Արևելահնդկական ընկերության ուժերի կողմից[312]։ Մոտ 18-րդ դարում Նեպալի թագավորությունը ձևավորվեց Ռաջպուտի կառավարիչների կողմից[[313]։

Հնդկաստանի եվրոպական գաղութացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Srirangam Ranganathaswamy տաճարը աշխարհի ամենամեծ գործող հինդուական տաճարն է[5] ներկա է Հնդկաստանի Թամիլ Նադու քաղաքում: Տաճարը նշանակալի հնագիտական և էպիգրաֆիկ վայր է, որը պատմական պատուհան է տալիս դեպի վաղ և միջին միջնադարյան հարավային հնդկական հասարակություն և մշակույթ: Տաճարը հիշատակվում է Ռամայանայում[17], Մահաբհարաթայում, Սանգամ գրականությունում (մ.թ.ա. 500-ից մինչև մ.թ. 300-ը[18] և տարբեր գրքերում: Հնագույն տեքստային պատմությունից դուրս, հնագիտական ապացույցները, ինչպիսիք են արձանագրությունները, վերաբերում են այս տաճարին, և այս քարե արձանագրությունները մ.թ.ա. 100-ի վերջից մինչև մ.թ. 100-ը։

Հիմնական հոդված՝ Գաղութային Հնդկաստան

Երթուղին հետևեց Վասկո դա Գամայի առաջին նավարկության ժամանակ (1497–1499):

1498 թվականին պորտուգալական նավատորմը Վասկո դա Գամայի գլխավորությամբ հայտնաբերեց նոր ծովային ճանապարհ Եվրոպայից դեպի Հնդկաստան, որը ճանապարհ հարթեց հնդեվրոպական ուղղակի առևտրի համար։ Շուտով պորտուգալացիները առևտրային կետեր հիմնեցին Վելյա Գոայում, Դամաոնում, Դիո կղզում և Բոմբեյում,Մումբայում։ Պորտուգալացիները հիմնեցին Գոայի ինկվիզիցիոն դատարանը, որտեղ նոր կրոնափոխ հնդիկները պատժվեցին քրիստոնեության դեմ կասկածվող հերետիկոսության համար, իսկ ոչ քրիստոնյաները դատապարտվեցին[314]։ Գոան մնաց Պորտուգալիայի գլխավոր տարածքը մինչև այն միացվեց Հնդկաստանին 1961 թվականին[315]։

Հաջորդը, որ ժամանեցին հոլանդացիներն էին, որոնց հիմնական բազան Ցեյլոնում էրՇրի Լանկա։ Նրանք նավահանգիստներ հիմնեցին Մալաբարում։ Այնուամենայնիվ, նրանց ընդլայնումը դեպի Հնդկաստան դադարեցվեց Կոլաչելի ճակատամարտում նրանց պարտությունից հետո Տրավանկորի թագավորության կողմից Տրավանկոր-հոլանդական պատերազմի ժամանակ։ Հոլանդացիները երբեք չվերականգնվեցին պարտությունից և այլևս մեծ գաղութային վտանգ չէին ներկայացնում Հնդկաստանի համար[316][317]։

Բրիհադեսվարարի տաճարի գրանիտե գոպուրամը (աշտարակը), 1010 թ.

Հնդկական թագավորությունների միջև ներքին հակամարտությունները հնարավորություն են տվել եվրոպացի առևտրականներին աստիճանաբար քաղաքական ազդեցություն հաստատել և համապատասխան հողեր։ Հետևելով հոլանդացիներին, բրիտանացիները, որոնք ստեղծվել են Սուրատի արևմտյան ափի նավահանգստում 1619 թվականին, և ֆրանսիացիները երկուսն էլ առևտրային ֆորպոստներ հիմնեցին Հնդկաստանում։ Չնայած մայրցամաքային եվրոպական տերությունները վերահսկում էին հարավային և արևելյան Հնդկաստանի տարբեր ափամերձ շրջաններ հաջորդ դարում, նրանք ի վերջո կորցրեցին իրենց բոլոր տարածքները Հնդկաստանում Բրիտանական կայսրություն զգալիորեն ամրապնդվեց, բացառությամբ ֆրանսիական Պոնդիչերիի և Չանդերնագորի հենարան Գոա, Դաման և Դիու պորտուգալական գաղութների։

Արևելահնդկական ընկերության ղեկավարությունը Հնդկաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Արևելյան հնդկական ընկերություն և ընկերությունը կառավարում է Հնդկաստանում

Հնդկաստանը 1765 և 1805 թվականներին վարդագույնով ցույց է տալիս Արևելյան Հնդկաստանի ընկերության տարածքները։

Հնդկաստանը 1837 և 1857 թվականներին ցույց է տալիս Արևելյան Հնդկաստանի ընկերությունը (վարդագույն) և այլ տարածքներ

Անգլիական Արևելահնդկական ընկերություն հիմնադրվել է 1600 թվականին։ Այն Հնդկաստանում տեղ է գրավել 1611 թվականին Հնդկաստանի արևելյան ափին գտնվող Մասուլիպատնամում գործարան հիմնելով և 1612 թվականին Մողոլ կայսր Ջահանգիրի կողմից Սուրաթում գործարան հիմնելու իրավունքի շնորհմամբ։ 1640թ.-ին, Վիջայանագարայի կառավարիչից ավելի հարավում նման թույլտվություն ստանալուց հետո, հարավարևելյան ափին գտնվող Մադրասում ստեղծվեց երկրորդ գործարանը։ Չեննայ կղզին ներկայիս Մումբայում (Բոմբեյ), պորտուգալական հենարան էր Սուրաթից ոչ հեռու, այն նվիրաբերվել է Անգլիայի Չարլզ II-ին որպես օժիտ՝ Եկատերինա Բրագանցացու հետ նրա ամուսնության ժամանակ; Չարլզն իր հերթին 1668 թվականին վարձակալեց Բոմբեյի ընկերությանը։ Երկու տասնամյակ անց ընկերությունը հիմնեց առևտրային կետ Գանգես գետի դելտայում։ Այս ընթացքում պորտուգալական, հոլանդական, ֆրանսիական և դանիական այլ ընկերություններ նմանապես ընդլայնվում էին թերակղզում։

Կառքի դետալ Այրավատեսվարա տաճարում, որը կառուցվել է Ռաջարաջա Չոլա II-ի կողմից մ.թ. 12-րդ դարում

Ընկերության հաղթանակը Ռոբերտ Քլայվի օրոք 1757-ի Պլասեյի ճակատամարտում և ևս մեկ հաղթանակ 1764-ին Բուքսարի ճակատամարտում (Բիհարում), ամրապնդեց ընկերության իշխանությունը և ստիպեց կայսր Շահ Ալամ II-ին նրան նշանակել Բենգալի հարկահան կամ եկամուտ հավաքող։ Այսպիսով, ընկերությունը 1773 թվականին դարձավ ստորին Գանգեսի հարթավայրի մեծ տարածքների փաստացի տիրակալը։ Նա նաև աստիճանաբար ընդլայնեց իր տիրապետությունները Բոմբեյի և Մադրասի շուրջ։ Անգլո-Մայսորյան պատերազմները (1766–99) և Անգլո-Մարաթա (1772–1818) պատերազմները նրան թողեցին Հնդկաստանի մեծ տարածքների վերահսկողության տակ Սուտլեջ գետից հարավ։ Մարատհական կայսրության պարտությամբ, ոչ մի հայրենի ուժ այլևս վտանգ չէր ներկայացնում ընկերության համար[318]։

Ընկերության իշխանության ընդլայնումը հիմնականում երկու ձև է ունեցել. Դրանցից առաջինը հնդկական նահանգների ուղղակի բռնակցումն էր և հետագա անմիջական կառավարումը հիմքում ընկած շրջանների, որոնք միասին կազմեցին Բրիտանական Հնդկաստանը։ Կցված շրջանները ներառում էին հյուսիս-արևմտյան գավառները (կազմում են Ռոհիլխանդը, Գորախպուրը և Դոաբը) (1801), Դելին (1803), Ասամը (Ահոմի թագավորություն 1828) և Սինդը (1843)։ Փանջաբը, Հյուսիս-արևմտյան սահմանամերձ նահանգը և Քաշմիրը բռնակցվել են 1849–56-ին անգլո-սիկհական պատերազմներից հետո (Դալհուզի գլխավոր նահանգապետի մարկեզի պաշտոնավարման շրջանը)։ Այնուամենայնիվ, Քաշմիրը անմիջապես վաճառվեց Ամրիտսարի պայմանագրով (1850) Ջամուի Դոգրա դինաստիային և դրանով իսկ դարձավ իշխանական պետություն։ 1854 թվականին Բերարը երկու տարի անց բռնակցվեց Օդիշա նահանգի հետ միասին[319]։

Բրգաձև կառուցվածքը Բրիհադիսվարա տաճարի սրբավայրի վերևում

Իշխանության հաստատման երկրորդ ձևը ներառում էր պայմանագրեր, որոնցում հնդկական կառավարիչները ճանաչում էին ընկերության գերիշխանությունը՝ հեգեմոնիա նսահմանափակ ներքին ինքնավարության դիմաց։ Քանի որ ընկերությունը գործում էր ֆինանսական սահմանափակումների ներքո, այն պետք է քաղաքական հիմքեր ստեղծեր իր կառավարման համար[319]։ Ամենակարևոր նման աջակցությունը ստացավ հնդիկ իշխանների հետ դուստր դաշինքներ կազմելով[319]։ 19-րդ դարի սկզբին այս իշխանների տարածքները կազմում էին Հնդկաստանի երկու երրորդը[320]։ Երբ հնդիկ տիրակալը, ով կարողացավ ապահովել իր տարածքը, ցանկանում էր մտնել նման դաշինք, ընկերությունը ողջունեց դա որպես անուղղակի կառավարման տնտեսական մեթոդ, որը չէր ներառում ուղղակի կառավարման տնտեսական ծախսերը կամ օտար հպատակների աջակցությունը ստանալու քաղաքական ծախսերը[321]։

Դրա դիմաց ընկերությունը ստանձնեց «այս ենթակա դաշնակիցների պաշտպանությունը և նրանց վերաբերվեց ավանդական հարգանքով և պատվի նշաններով»։ Արքայական նահանգներից նշանավոր էին Կոչինը (1791), Ջայպուրը (1794), Տրավանկորը (1795), Հայդերաբադը (1798), Մայսորը (1799), Սիս-Սաթլեջ բոլոր նահանգները (1815), Կենտրոնական Հնդկաստանի գործակալությունը (1819), Կաթչը և Գուջարաթը, Գայկվադի տարածքներ (1819), Ռաջպուտանա (1818) և Բահավալպուր (1833)[321][322]։

Հնդկական պայմանագրային համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Հնդկական պայմանագրային համակարգ

Բրիհադեսվարա տաճարի մուտքի Գոպուրամս Թանջավուրում

Հնդկական պայմանագրային համակարգը պարտքային ստրկության շարունակական համակարգ էր, որի միջոցով 3,5 միլիոն հնդիկներ տեղափոխվեցին եվրոպական տերությունների գաղութներ՝ աշխատուժ ապահովելու (հիմնականում շաքարավազի) պլանտացիաների համար։ Ստրկատիրական աշխատանքը սկսվեց 1833 թվականին և ավարտվեց ստրկության ավարտից և շարունակվեց մինչև 1920 թվականը։ Դա հանգեցրեց մեծ Հնդկական սփյուռքի զարգացմանը, որը տարածվեց Կարիբյան ավազանից մինչև Խաղաղ օվկիանոս, և աճեց հնդկարիբյան և հնդկա-աֆրիկյան մեծ բնակչության թիվ։

Սրբավայրի արտաքին պատը և Դրավիդա ոճի վերնաշենքը (շիխարա) Հավերիի Սիդհեսվարա տաճարում:
Ուշ միջնադար և նոր ժամանակներ (մոտ 1857 մ.թ. – 1947 մ.թ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1857-ի ապստամբությունը և դրա հետևանքները Հայդարաբադ

1857 թվականի հնդկական ապստամբությունը Հնդկաստանի հյուսիսում և կենտրոնական բրիտանական Արևելահնդական ընկերության աշխատող զինվորների լայնածավալ ապստամբություն էր՝ ընդդեմ ընկերության իշխանության։ Կայծը, որը հանգեցրեց ապստամբությանը, Էնֆիլդ հրացանի համար վառոդի նոր պարկուճների խնդիրն էր, որը անտարբեր էր տեղական կրոնական արգելքի նկատմամբ։ Հիմնական ապստամբը Մանգալ Պանդեյն էր[5][323]։ Բացի այդ, ապստամբության մեջ զգալի դեր խաղացին բրիտանական հարկերի վերաբերյալ հիմքում ընկած դժգոհությունները, բրիտանացի սպաների և նրանց հնդկական զորքերի միջև էթնիկ տարբերակվածության գաղափարն էր։ Պանդեյի ապստամբությունից հետո մի քանի շաբաթվա ընթացքում հնդկական բանակի տասնյակ ստորաբաժանումներ միացան գյուղացիական բանակներին համատարած ապստամբությամբ։ Ապստամբ զինվորներին հետագայում միացան հնդիկ ազնվականները, որոնցից շատերը կորցրել էին տիտղոսներն ու տիրույթները Լապսի վարդապետության ներքո և կարծում էին, որ ընկերությունը միջամտել է ժառանգության ավանդական համակարգին։ Ապստամբ առաջնորդները, ինչպիսիք են Նանա Սահիբը և Ջհանսիի Ռանին, պատկանում էին այս խմբին[17]։

Մերութում ապստամբության բռնկումից հետո ապստամբները շատ արագ հասան Դելի։ Ապստամբները գրավել էին նաև Հյուսիսարևմտյան նահանգների և Ավադհի (Օուդի) մեծ տարածքներ։ Հատկանշական է, որ Ավադում ապստամբությունը ձեռք բերեց բրիտանական ներկայության դեմ հայրենասիրական ապստամբության հատկանիշներ[18]։ Այնուամենայնիվ, բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը արագորեն մոբիլիզացվեց բարեկամ արքայազն պետությունների աջակցությամբ, բայց ապստամբությունը ճնշելու համար բրիտանացիներին պահանջվեց 1858 թվականի մեծ մասը։ Քանի որ ապստամբները վատ սարքավորված էին և չունեին արտաքին աջակցություն կամ ֆինանսավորում, նրանք դաժանորեն ենթարկեցվեցին[324]։

Հետագայում ամբողջ իշխանությունը բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունից փոխանցվեց Բրիտանական թագին, որը սկսեց կառավարել Հնդկաստանի մեծ մասը որպես գավառներ։ Թագը ուղղակիորեն վերահսկում էր ընկերության հողերը և անուղղակի ազդեցություն ուներ Հնդկաստանի մնացած մասի վրա, որը բաղկացած էր արքայազն նահանգներից, որոնք ղեկավարվում էին տեղական թագավորական ընտանիքների կողմից։ 1947-ին պաշտոնապես կային 565 արքայազն նահանգներ, բայց միայն 21-ն ունեին փաստացի պետական կառավարություններ, և միայն երեքն էին մեծ (Մայսոր, Հայդերաբադ և Քաշմիր)։ Նրանք կլանվեցին անկախ ազգի մեջ 1947–48 թթ[324]։

Սրբավայրի արտաքին պատը և Դրավիդա ոճի վերնաշենքը (շիխարա) Հավերիի Սիդհեսվարա տաճարում:
Բրիտանական Ռաջ (1858–1947)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Բրիտանական Ռաջ

Փղի ախոռ կամ Գաջաշաալե

1857 թվականից հետո գաղութային կառավարությունը ամրապնդեց և ընդլայնեց իր ենթակառուցվածքները դատական համակարգի, իրավական ընթացակարգերի և կանոնադրության միջոցով։ Ստեղծվեց Հնդկաստանի քրեական օրենսգիրքը[325]։ Կրթության ոլորտում Թոմաս Բաբինգթոն Մաքոլեյը 1835-ին Ռաջի համար առաջնահերթություն էր դարձրել դպրոցը և կարողացավ կիրառել անգլերենի օգտագործումը ուսուցման համար։ 1890 թվականին մոտ 60,000 հնդկացիներ ընդունվել էին[326]։ Հնդկաստանի տնտեսությունն աճել է տարեկան մոտ 1%-ով 1880-1920 թվականներին, իսկ բնակչությունը նույնպես աճել է 1%-ով։ Այնուամենայնիվ, 1910-ական թվականներից հնդկական մասնավոր արդյունաբերությունը սկսեց զգալիորեն աճել։ Հնդկաստանը կառուցեց ժամանակակից երկաթուղային համակարգ 19-րդ դարի վերջին, որը չորրորդն էր աշխարհում[327]:Պատմաբանների տեսակետները բաժանվում էին պատմության հարցերի շուրջ, ընդ որում ազգայնական դպրոցը պնդում էր, որ Հնդկաստանն ավելի աղքատ էր բրիտանական տիրապետության պատճառով[328]։

1905 թվականին լորդ Ջորջ Նաթանիել Քերզոնը բաժանեց Բենգալիա մեծ նահանգը հիմնականում հինդուիստական արևմտյան կեսի և «Արևելյան Բենգալիա և Ասամ»՝ հիմնականում մուսուլմանական արևելյան կեսի։ Ասում էին, որ բրիտանական նպատակը արդյունավետ վարչակազմն է, սակայն Բենգալիայի ժողովուրդը վրդովված էր ակնհայտ «բաժանիր և տիրիր» ռազմավարությունից։ Դա նշանավորեց նաև կազմակերպված հակագաղութային շարժման սկիզբը։ Երբ 1906 թվականին Բրիտանիայում իշխանության եկավ Լիբերալ կուսակցությունը, նա հեռացվեց։ Բենգալիան վերամիավորվեց 1911 թվականին։ Նոր փոխարքայ Գիլբերտ Մինտոն և Հնդկաստանի նոր պետքարտուղար Ջոն Մորլին խորհրդակցեցին Կոնգրեսի առաջնորդների հետ քաղաքական բարեփոխումների շուրջ։ 1909 թվականի Մորլի-Մինտոյի բարեփոխումները նախատեսում էին Հնդկաստանի անդամություն գավառական գործադիր խորհուրդներին, ինչպես նաև փոխարքայի գործադիր խորհրդին։ Կայսերական օրենսդրական խորհուրդն ընդլայնվեց 25-ից մինչև 60 անդամ, և մուսուլմանների համար ստեղծվեց առանձին համայնքային ներկայացուցչություն՝ դրամատիկ քայլ դեպի ներկայացուցչական և պատասխանատու կառավարություն[329]։ Այդ ժամանակ ստեղծվեցին մի քանի հասարակական-կրոնական կազմակերպություններ։ Մուսուլմանները 1906 թվականին ստեղծեցին «Հնդկական մուսուլմանական լիգան»՝ պաշտպանելու արիստոկրատ մուսուլմանների շահերը։ Հինդու Mahasabha-ն և Rashtriya Swayamsevak Sangh-ը (RSS) ձգտում էին ներկայացնել հինդուական շահերը, թեև վերջիններս միշտ պնդում էին, որ դա «մշակութային» կազմակերպություն է[329]։ Սիկհերը հիմնադրել են Shiromani Akali Dal-ը 1920 թվականին[330]։ Այնուամենայնիվ, Հնդկական ազգային կոնգրեսի ամենամեծ և ամենահին քաղաքական կուսակցությունը, որը հիմնադրվել է 1885 թվականին, փորձեց հեռավորություն պահել սոցիալ-կրոնական շարժումներից և ինքնության քաղաքականությունից[331]։

Սրբավայրի պատի ռելիեֆ, կաղապարված ֆրիզ և մանրանկարչական դեկորատիվ աշտարակ Կուրուվատիի Մալիկարջունա տաճարում:
Հնդկական Վերածնունդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բենգալական Վերածնունդը վերաբերում է սոցիալական բարեփոխումների շարժմանը, որը գերակշռում էր բենգալական հինդուներին, Հնդկական թերակղզու Բենգալյան շրջանում տասնիններորդ և քսաներորդ դարերի սկզբին, բրիտանական տիրապետության ժամանակաշրջանին։ Պատմաբան Նիտիշ Սենգուպտան նկարագրում է վերածնունդը, որը սկսվել է բարեփոխիչ և մարդասեր Ռաջա Ռամ Մոհան Ռոյից (1775–1833) և ավարտվել Ասիայի առաջին Նոբելյան մրցանակակիր Ռաբինդրանաթ Թագորով (1861–1941): Կրոնական և սոցիալական բարեփոխիչների, գիտնականների և գրողների այս ծաղկումը պատմաբան Դեյվիդ Քոփֆը նկարագրում է որպես «Հնդկաստանի պատմության ամենաստեղծագործական շրջաններից մեկը»[332]։

Այս ժամանակահատվածում Բենգալը ականատես եղավ ինտելեկտուալ զարթոնքի, որը ինչ-որ առումով նման է Վերածննդի դարաշրջանին։ Այս շարժումը կասկածի տակ դրեց գոյություն ունեցող իրողությունները, հատկապես կանանց, ամուսնության, օժիտի համակարգի, կաստաների և կրոնի հետ կապված հարցերը։ Այս ժամանակաշրջանում ի հայտ եկած ամենավաղ սոցիալական շարժումներից մեկը Երիտասարդ Բենգալիայի շարժումն էր, որը պաշտպանում էր Իրատեսությունը (ռացիոնալիզմը) և Աթեիզմը՝ որպես քաղաքացիական վարքագծի ընդհանուր հայտարարներ վերին կաստայի կրթված հինդուիստների շրջանում[333]։ Այն կարևոր դեր խաղաց հնդկացիների մտքերի և ինտելեկտի արթնացման գործում ամբողջ Հնդկական ենթացամաքում։

Կրիշնա Պուշկարանի - Համպիի ավերակներ
Սով[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանական Արևելահնդկական ընկերության և Բրիտանական թագի կառավարման ժամանակ Հնդկաստանը ունեցել է երբևէ գրանցված ամենամահաբեր սովի ժամանակներ։ Այս սովը, որ սովորաբար բխում էր բերքի ձախողումից և հաճախ սրվում էր գաղութատիրական կառավարության քաղաքականության պատճառով[334],ներառում էր 1876–1878 թվականների Մեծ սովը, որի ժամանակ մահացավ 6,1 միլիոնից մինչև 10,3 միլիոն մարդ[335]:Բենգալիայում սովը 1770 թվականին, ընկած ժամանակահատվածում էր։ Մահացավ 1 և 10 միլիոն մարդ[336][337],1899–1900 թվականների հնդկական սովը, որի ժամանակ մահացավ 1,25-ից 10 միլիոն մարդ[338],և 1943 թվականի Բենգալիայում սովը, որտեղ մահացավ 2,1-ից 3,8 միլիոն մարդ[339][340]։ 19-րդ դարի կեսերին ժանտախտի երրորդ համաճարակը Հնդկաստանում սպանեց 10 միլիոն մարդու[341]։ Չնայած մշտական հիվանդություններին և սովերին, Հնդկական թերակղզու բնակչությունը, որը 1750 թվականին կազմում էր մինչև 200 միլիոն[340], 1941 թվականին հասել էր 389 միլիոնի[340]։

Ավելի մանրամասնՀետևի տեսքը ցույց է տալիս Իտագիի Մահադևայի տաճարի կողային մուտքերը:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ավելի քան 800,000 կամավոր գնաց բանակ, և ավելի քան 400,000 կամավոր՝ ոչ մարտական դերերի՝ համեմատած նախապատերազմյան տարեկան մոտ 15,000 մարդու հավաքագրման հետ[342]։ Բանակը բախվեց գործողություններ Արևմտյան ռազմաճակատում ՝ Իպրի առաջին ճակատամարտում։ Մեկ տարի առաջնագծում հերթապահությունից հետո հիվանդություններն ու զոհերը հասցրել էին հնդկական կորպուսը այն աստիճանի, որ այն պետք է դուրս բերվեր։ Մոտ 700,000 հնդիկներ կռվել են թուրքերի դեմ Միջագետքի կռիվներում։ Հնդկական կազմավորումները ուղարկվեցին նաև Արևելյան Աֆրիկա, Եգիպտոս և Գալիպոլի[343]։

Հնդկական բանակը և կայսերական ծառայության զորքերը կռվեցին Սինայի և Պաղեստինի արշավի ժամանակ Սուեզի ջրանցքի պաշտպանության ժամանակ 1915 թվականին, Ռոմանիում 1916 թվականին և Երուսաղեմում 1917 թվականին։ Հնդկաստանի ստորաբաժանումները գրավեցին Հորդանանի հովիտը և գերմանական գարնանային հարձակումից հետո նրանք դարձան գլխավոր ուժը Եգիպտական էքսպեդիցիոն ուժերը Մեգիդոյի ճակատամարտի ժամանակ և անապատում հեծյալ կորպուսի առաջխաղացման ժամանակ դեպի Դամասկոս և դեպի Հալեպ։ Մյուս ստորաբաժանումները մնացին Հնդկաստանում՝ հսկելով հյուսիս-արևմտյան սահմանը և կատարելով ներքին անվտանգության պարտավորությունները։

Օխրա հողային դրոշմ
Դելիի սուլթանությունը հասավ իր գագաթնակետին թուրք-հնդկական Թուղլաք դինաստիայի օրոք[344][230]:

Պատերազմի ընթացքում 1 միլիոն հնդիկ զինվորներ ծառայել են արտասահմանում։ Ընդհանուր առմամբ զոհվել է 74187 մարդ[345][346], ևս 67000 վիրավորվել[347][348]։ Մոտ 90,000 զինվորները, ովքեր զոհվել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի և աֆղանական պատերազմների ժամանակ, հիշատակվում են Հնդկաստանի դարպասի մոտ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քարե տաճարի մեքենա Համպիի Վիտթալա տաճարում

Բրիտանական Հնդկաստանը պաշտոնապես պատերազմ հայտարարեց Նացիստական Գերմանիա 1939 թվականի սեպտեմբերին[349]։ Բրիտանական Ռաջը, որպես Դաշնակցային ուժերի մաս, ուղարկեց ավելի քան երկուսուկես միլիոն կամավոր զինվոր՝ բրիտանական հրամանատարության ներքո կռվելու առանցքի ուժերի դեմ։ Բացի այդ, մի քանի իշխանական նահանգներ մեծ նվիրատվություններ են տրամադրել դաշնակիցների արշավին աջակցելու համար։ Հնդկաստանը նաև բազա է տրամադրել Չինաստանի աջակցության ամերիկյան գործողությունների համար Չինաստանի Բիրմայի Հնդկաստանի թատրոնում։

Հնդիկները խստորեն կռվեցին ամբողջ աշխարհում, այդ թվում՝ եվրոպական թատրոնում՝ Գերմանիայի դեմ, Հյուսիսային Աֆրիկայում՝ Գերմանիայի և Իտալիայի դեմ, իտալացիների դեմ՝ Արևելյան Աֆրիկայում, Մերձավոր Արևելքում՝ Վիշի ֆրանսիացիների դեմ, հարավասիական տարածաշրջանում՝ Հնդկաստանը ճապոնացիներից պաշտպանող։ և կռվել ճապոնացիների դեմ Բիրմայում։ Հնդիկները նաև օգնեցին ազատագրել բրիտանական գաղութները, ինչպիսիք են Սինգապուրը և Հոնկոնգը 1945 թվականի օգոստոսին ճապոնացիների հանձնվելուց հետո։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում զոհվել են ավելի քան 87,000 զինվորներ թերակղզուց։

Հնդկական ազգային կոնգրեսը դատապարտեց նացիստական Գերմանիային, բայց չէր պայքարի նրա կամ որևէ մեկի դեմ, քանի դեռ Հնդկաստանը անկախ չէր։ Կոնգրեսը 1942 թվականի օգոստոսին սկսեց «Դուրս գալ Հնդկաստանից» շարժումը՝ հրաժարվելով կառավարության հետ որևէ կերպ համագործակցելուց մինչև անկախության ձեռքբերումը։ Կառավարությունն անմիջապես ձերբակալեց ավելի քան 60,000 ազգային և տեղական Կոնգրեսի առաջնորդների։ «Մուսուլմանական լիգան» մերժեց «Դուրս գալ Հնդկաստանից» շարժումը և սերտորեն համագործակցեց Ռաջի իշխանությունների հետ։

Qutb Minar, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության վայր, որի շինարարությունը սկսել է Դելիի առաջին սուլթան Քութբ ուդ-Դին Այբակը:

Սուբհաս Չանդրա Բոսեն (նաև կոչվում է Նետաջի) խզվեց Կոնգրեսից և փորձեց ռազմական դաշինք կազմել Գերմանիայի կամ Ճապոնիայի հետ անկախություն ձեռք բերելու համար։ Գերմանացիները օգնեցին Բոսեին Հնդկական լեգեոնի ձևավորման գործում[350],սակայն, Ճապոնիան էր, որ օգնեց նրան նորացնել Հնդկական ազգային բանակը (INA), այն բանից հետո, երբ լուծարվեց Հնդկական Առաջին ազգային բանակը Մոհան Սինգհի գլխավորությամբ։ INA-ն կռվել է ճապոնական ղեկավարության ներքո, հիմնականում Բիրմայում[349]։ Բոսը նաև գլխավորում էր Ազատ Հնդկաստանի ժամանակավոր կառավարությունը (կամ Ազադ Հինդ), վտարանդի կառավարություն, որը հիմնված էր Սինգապուրում[351][352]։

Սուֆի սուրբ Նիզամուդդին Աուլիայի դարգահները և բանաստեղծ և երաժիշտ Ամիր Խուսրոն Դելիում:

1942 թվականին հարևան Բիրման ներխուժեց Ճապոնիան, որն այդ ժամանակ արդեն գրավել էր Անդաման և Նիկոբար կղզիների հնդկական տարածքը։ Ճապոնիան 1943 թվականի հոկտեմբերի 21-ին Ազատ Հնդկաստանի ժամանակավոր կառավարությանը հանձնեց կղզիների անվանական վերահսկողությունը, իսկ հաջորդ մարտին Հնդկաստանի ազգային բանակը Ճապոնիայի օգնությամբ անցավ Հնդկաստան և առաջ շարժվեց մինչև Նագալանդի Կոհիմա։ Հնդկական թերակղզու մայրցամաքի այս առաջխաղացումը հասավ հնդկական տարածքի իր ամենահեռավոր կետին, նահանջելով հունիսին Կոհիմայի ճակատամարտից և 1944 թվականի հուլիսի 3-ին Իմֆալից։

Բրիտանական Հնդկաստանի Բենգալիայի շրջանը 1940-1943 թվականներին ավերիչ սով է կրել։ Մոտավորապես 2,1–3 միլիոն մարդ մահացավ սովից, որը հաճախ բնութագրվում է որպես «տեխնածին»[353], իսկ աղբյուրների մեծամասնությունը պնդում է, որ պատերազմի ժամանակ գաղութային քաղաքականությունը սրել է ճգնաժամը[354]։

Հնդկաստանի անկախության շարժում (1885–1947)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանում բրիտանացիների թիվը փոքր էր[355], սակայն նրանք կարողացան ուղղակիորեն կառավարել Հնդկական թերակղզու 52%-ը և զգալի ազդեցություն գործադրել իշխանական նահանգների վրա, որոնք կազմում էին տարածքի 48%-ը[356]։

19-րդ դարի ամենակարևոր իրադարձություններից մեկը հնդկական ազգայնականության վերելքն էր[395], որը հնդկացիներին ստիպեց սկզբում «ինքնակառավարում», իսկ հետո «լիակատար անկախություն» փնտրել։ Այնուամենայնիվ, պատմաբանները բաժանված են դրա վերելքի պատճառների հարցում։ Հավանական պատճառները ներառում են «հնդկացիների շահերի բախումը բրիտանական շահերի հետ»[357],«ռասայական խտրականությունները»[358], և «Հնդկաստանի անցյալի բացահայտումը»[358]։

Հնդկաստանի ինքնակառավարմանն ուղղված առաջին քայլը խորհրդականների նշանակումն էր, որոնք խորհուրդ կտան բրիտանական փոխարքային 1861 թվականին, իսկ առաջին հնդիկը նշանակվեց 1909 թվականին։ Ստեղծվեցին նաև գավառական խորհուրդներ հնդիկ անդամներով։ Խորհրդականների մասնակցությունը հետագայում ընդլայնվել է օրենսդիր խորհուրդների։ Բրիտանացիները կառուցեցին մեծ բրիտանական հնդկական բանակ, որի բարձրաստիճան սպաները բոլոր բրիտանացիներն էին, և շատ զորքեր փոքր փոքրամասնությունների խմբերից, ինչպիսիք են նեպալցի գուրխաները և սիկհերը[359]:Քաղաքացիական ծառայությունը գնալով համալրվում էր ցածր մակարդակի բնիկներով, իսկ բրիտանացիները զբաղեցնում էին ավելի բարձր պաշտոններ[360]։

Հնդիկ ազգայնական առաջնորդ Բալ Գանգադհար Թիլակը Սվարաջը (տնային իշխանություն) հռչակեց որպես ազգի ճակատագիր։ Նրա հանրաճանաչ նախադասությունը՝ «Սվարաջը իմ անդրանիկ իրավունքն է, և ես կունենամ այն»[361] դարձավ ոգեշնչման աղբյուր։ Թիլակին աջակցում էին բարձրացող հասարակական առաջնորդները, ինչպիսիք են Բիպին Չանդրա Պալը և Լալա Լաջպատ Ռայը, ովքեր նույն տեսակետն էին, հատկապես նրանք պաշտպանում էին սվադեշի շարժումը, որը ներառում էր ներկրվող ապրանքների բոյկոտը և հնդկական արտադրության ապրանքների օգտագործումը[362]։ Եռյակը հայտնի էին որպես Լալ Բալ Պալ։ 1907 թվականին Կոնգրեսը բաժանվեց երկու խմբակցությունների. Արմատականները՝ Թիլակի գլխավորությամբ, հանդես էին գալիս քաղաքացիական գրգռվածության և ուղղակի հեղափոխության օգտին՝ Բրիտանական կայսրությունը տապալելու և բրիտանական ամեն ինչից հրաժարվելու համար։ Մյուս կողմից, չափավորները՝ Դադաբհայ Նաորոջիի և Գոպալ Կրիշնա Գոխալեի նման առաջնորդների գլխավորությամբ, ցանկանում էին բարեփոխումներ կատարել բրիտանական տիրապետության շրջանակներում[362]։

Վիջայա Ստամբհա (Հաղթանակի աշտարակ)
Ռազիայի՝ Դելիի սուլթանայի գերեզմանը, մ.թ. 1236-ից մինչև մ.թ. 1240 թվականը, Հնդկական թերակղզու հիմնական թագավորության միակ կին տիրակալը մինչև մեր օրերը:

1905 թվականին Բենգալիայի բաժանումն էլ ավելի մեծացրեց հեղափոխական շարժումը Հնդկաստանի անկախության համար։ Իրավազրկումը ոմանց մղում է բռնի գործողությունների։

Բրիտանացիներն իրենք որդեգրեցին «գազար և փայտ» մոտեցում՝ ի պատասխան նորացված ազգայնական պահանջների։ Առաջարկվող միջոցառմանը հասնելու միջոցները հետագայում ամրագրվեցին Հնդկաստանի կառավարության 1919 թվականի ակտում, որը ներմուծեց կառավարման երկակի ռեժիմի կամ երկիշխանության սկզբունքը, որում ընտրված հնդիկ օրենսդիրները և նշանակված բրիտանացի պաշտոնյաները կիսում էին իշխանությունը[363]։ 1919 թվականին գնդապետ Ռեջինալդ Դայերը հրամայեց իր զորքերին կրակել իրենց զենքերով խաղաղ ցուցարարների վրա, այդ թվում՝ անզեն կանանց և երեխաների վրա, ինչը հանգեցրեց Ջալիանվալա Բաղի կոտորածին. որը հանգեցրեց 1920–1922 թվականների «Չհամագործակցելու» շարժմանը։ Կոտորածը որոշիչ դրվագ էր Հնդկաստանում բրիտանական տիրապետության ավարտին[364]։

Ղիյաթ ալ դին թուղլաք դամբարան թուղլաք աբադից

1920 թվականից այնպիսի առաջնորդներ, ինչպիսին Մահաթմա Գանդին էր, սկսեցին մեծ մասսայական զանգվածային շարժումներ՝ ուղղված բրիտանական Ռաջի դեմ քարոզարշավին՝ հիմնականում խաղաղ մեթոդներով։ Գանդիի գլխավորած անկախության շարժումը դեմ էր բրիտանական տիրապետությանը, օգտագործելով ոչ բռնի մեթոդներ, ինչպիսիք են չհամագործակցումը, քաղաքացիական անհնազանդությունը և տնտեսական դիմադրությունը։ Այնուամենայնիվ, հեղափոխական գործունեությունը ընդդեմ բրիտանական տիրապետության տեղի ունեցավ ամբողջ Հնդկական թերակղզում, և որոշ ուրիշներ որդեգրեցին ռազմատենչ մոտեցում, ինչպիսին Հինդուստանի հանրապետական ասոցիացիան էր, որը ձգտում էր տապալել բրիտանական իշխանությունը զինված պայքարով։

1940 թվականի ապրիլին Դելիում հավաքվեց Համայն Հնդկաստանի Ազադ մուսուլմանների համաժողովը՝ իր աջակցությունը հայտնելու անկախ և միացյալ Հնդկաստանին[365]։ Նրա անդամները ներառում էին մի քանի իսլամական կազմակերպություններ Հնդկաստանում, ինչպես նաև 1400 ազգայնական մուսուլմանական պատվիրակներ[366][367][368] : Անջատողական համահնդկական մուսուլմանական լիգան աշխատում էր՝ փորձելով լռեցնել այն ազգայնական մուսուլմաններին, ովքեր դեմ էին Հնդկաստանի մասնատմանը, հաճախ օգտագործելով «ահաբեկում և հարկադրանք»[367][368]։ Համայն Հնդկաստանի Ազադ մուսուլմանական կոնֆերանսի առաջնորդ Ալլահ Բախշ Սումրոյի սպանությունը նաև հեշտացրեց անջատողականամետ Համահնդկական մուսուլմանական լիգայի համար Պակիստան ստեղծելու պահանջը[368]։

Լոթհի պարտեզը պարզ արևային օրով

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո (մոտ 1946–1947 թթ.)

«Գալիս է մի պահ, որը գալիս է պատմության մեջ, բայց հազվադեպ, երբ մենք անցնում ենք հինից դեպի նորը, երբ ավարտվում է դարաշրջանը, և երբ երկար ժամանակ ճնշված ազգի հոգին խոսք է գտնում»։

— Ճակատագրի հետ փորձիր, Ջավահարլալ Ներուի ելույթը Հնդկաստանի Հիմնադիր ժողովին անկախության նախօրեին, 14 օգոստոսի 1947 թ.[368]:

Վիջայանագարայի կայսրության սանգամաները

1946թ. հունվարին մի քանի ապստամբություններ բռնկվեցին զինված ծառայություններում, սկսած ՌԱՖ զինծառայողների կողմից, որոնք հիասթափված էին իրենց դանդաղ հայրենադարձությունից։ Ապստամբություններն ավարտվեցին 1946 թվականի փետրվարին Բոմբեյում Հնդկաստանի թագավորական նավատորմի ապստամբությամբ, որին հաջորդեցին մյուսները Կալկաթայում, Մադրասում և Կարաչիում։ Ապստամբությունները արագորեն ճնշվեցին։ 1946 թվականի սկզբին նշանակվեցին նոր ընտրություններ, և Կոնգրեսի թեկնածուները հաղթեցին տասնմեկ նահանգներից ութում։

1946-ի վերջին լեյբորիստական կառավարությունը որոշեց վերջ տալ Հնդկաստանի վրա բրիտանական տիրապետությանը, իսկ 1947-ի սկզբին հայտարարեց իշխանությունը փոխանցելու իր մտադրության մասին ոչ ուշ, քան 1948-ի հունիսին և մասնակցելու ժամանակավոր կառավարության ձևավորմանը։

Անկախության ցանկությանը զուգընթաց, տարիներ շարունակ լարվածություն էր նկատվում հինդուների և մուսուլմանների միջև։ «Մուսուլմանական լիգայի» առաջնորդ Մուհամմադ Ալի Ջիննան 1946 թվականի օգոստոսի 16-ը հայտարարեց ուղիղ գործողությունների օր՝ նպատակ ունենալով խաղաղ ճանապարհով ընդգծել բրիտանական Հնդկաստանում մուսուլմանական հայրենիքի պահանջը, որը հանգեցրեց բռնության ցիկլի բռնկմանը, որը հետագայում կկոչվի «1946 թվականի օգոստոսի մեծ Կալկաթայի սպանությունը». Համայնքային բռնությունը տարածվեց Բիհարում, Բենգալում՝ Նոախալիում, Միացյալ նահանգներում՝ Գարհմուկթեշվարում և 1947 թվականի մարտին Ռավալպինդիում, որտեղ սիկհերն ու հինդուները ենթարկվեցին հարձակման կամ վտարվեցին մուսուլմանների կողմից։

Հնդկաստանում գրագիտությունը շատ դանդաղ էր աճում մինչև 1947 թվականի անկախությունը։ Գրագիտության աճի տեմպերի արագացում տեղի ունեցավ 1991-2001 թվականներին։

Անկախություն և բաժանում (մոտ 1947 թվականից մինչև մեր օրեր)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ruins of Bala Krishna Temple Vijayanagara Hampi 1868 Edmund Lyon photo

1947 թվականի օգոստոսին Բրիտանական Հնդկաստանի բաժանվեց բաժանվեց Հնդկաստանի միության և Պակիստանի տիրապետության։ Մասնավորապես, Փենջաբի և Բենգալիայի բաժանումը հանգեցրեց անկարգությունների այս նահանգներում հինդուների, մուսուլմանների և սիկհերի միջև և տարածվեցին մոտակա այլ շրջաններում՝ թողնելով մոտ 500,000 զոհ։ Ոստիկանության և բանակի ստորաբաժանումները հիմնականում անարդյունավետ էին։ Բրիտանացի սպաները գնացել էին, և ստորաբաժանումները սկսել էին հանդուրժել, եթե ոչ իրականում անձնատուր լինել բռնությանը իրենց կրոնական թշնամիների դեմ[369][370][371]։ Նաև այս ժամանակաշրջանում տեղի ունեցավ ժամանակակից պատմության ամենամեծ զանգվածային միգրացիաներից մեկը, որտեղ ընդհանուր առմամբ 12 միլիոն հինդուներ, սիկհեր և մուսուլմանականներ տեղափոխվեցին Հնդկաստանի և Պակիստանի նորաստեղծ ազգերի միջև (որոնք անկախություն ձեռք բերեցին համապատասխանաբար 1947 թվականի օգոստոսի 15-ին և 14-ին)[370]։ 1971 թվականին Բանգլադեշը, նախկինում Արևելյան Պակիստանը և Արևելյան Բենգալը, անջատվեցին Պակիստանից[372]։

Բազմահարկ տաճարի քանդակ, մ.թ. 2-րդ դար, Գանտասալա Ստուպա[373][374]։
Մեծ Չայտյան Կառլայի քարանձավներում. Սրբավայրերը կառուցվել են են մ.թ.ա 2-րդ դարից մինչև մ.թ. 5-րդ դարն ընկած ժամանակահատվածում
Հին Հնդկաստանը հյուսիսից Շունգաների, Դեկանից Սատավահանաների և Հնդկաստանի հարավային ծայրից Պանդիաների և Չոլասների վերելքի ժամանակ:
Մագադայի պետությունը մ.թ.ա600 ին, նախքան այն ընդլայնվել է իր մայրաքաղաք Ռաջագրիհայից՝ Հարյանկա դինաստիայի և Շիշունագա դինաստիայի իրավահաջորդների օրոք:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Petraglia, Michael D.; Allchin, Bridget (2007 թ․ մայիսի 22). The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics (անգլերեն). Springer Science & Business Media. ISBN 978-1-4020-5562-1. Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «:0» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  2. ↑ The Cambridge History of Southeast Asia: From Early Times to c. 1800, Band 1 by Nicholas Tarling, էջ. 281
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Flood, Gavin. Olivelle, Patrick. 2003. The Blackwell Companion to Hinduism. Malden: Blackwell. էջ. 273–274 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «:1» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Flood, Gavin. Olivelle, Patrick. 2003. The Blackwell Companion to Hinduism. Malden: Blackwell. էջ 273–274. Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «:2» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Essays on Ancient India by Raj Kumar 199 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «:3» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  6. ↑ Al Baldiah wal nahaiyah vol: 7 p. 141 "Conquest of Makran"
  7. ↑ Meri, Josef W. (2005), Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia Routledge, ISBN 978-1-135-45596-5
  8. ↑ .{{Kumar, Sunil (2013). "Delhi Sultanate (1206-1526)". In Bowering, Gerhard (ed.). The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. Princeton University Press. pp. 127–128. ISBN 978-0-691-13484-0.}}
  9. ↑ .{{Sohoni, Pushkar (2018). The Architecture of a Deccan Sultanate: Courtly Practice and Royal Authority in Late Medieval India. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-78453-794-4.}}
  10. ↑ Eaton, Richard M. (1996). The rise of Islam and the Bengal frontier, 1204-1760. Comparative studies on Muslim societies. Berkeley Los Angeles London: University of California Press. ISBN 978-0-520-20507-9.
  11. ↑ Կաղապար:"India before the British: The Mughal Empire and its Rivals, 1526–1857". University of Exeter."India before the British: The Mughal Empire and its Rivals, 1526–1857". University of Exeter.
  12. ↑ Parthasarathi, Prasannan (11 August 2011). Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850. Cambridge University Press. pp. 39–45. ISBN 978-1-139-49889-0.
  13. ↑ Maddison, Angus (25 September 2003). Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics. OECD Publishing. pp. 259–261. ISBN 9264104143
  14. ↑ Harrison, Lawrence E.; Berger, Peter L., eds. (2006). Developing cultures: case studies. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-95279-8. OCLC 60419476.
  15. ↑ Copland, Ian; Mabbett, Ian; Roy, Asim; Brittlebank, Kate; Bowles, Adam (2013 թ․ մայիսի 2). A History of State and Religion in India. Routledge. ISBN 978-1-136-45950-4.
  16. ↑ Worrall, David (2016 թ․ փետրվարի 24). Islam on the Romantic Period Stage: Hyder Ali, Tippoo Saib and Beyond the Captivity Narrative. Routledge. էջեր 167–184.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Taçon, Paul S.C. (17 October 2018). "The Rock Art of South and East Asia". In David, Bruno; McNiven, Ian J. (eds.). The Oxford Handbook of the Archaeology and Anthropology of Rock Art. Oxford University Press(⎘ Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն). pp. 181–. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-19-084495-0. Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «:4» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Petraglia, Michael D.; Allchin, Bridget, eds. (2007). «The Evolution and History of Human Populations in South Asia». Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology Series. doi:10.1007/1-4020-5562-5. Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «:5» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Dyson, Tim (2018). A population history of India: from the first modern people to the present day (First Edition ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-882905-8. OCLC 1027114466. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Fisher, Michael Herbert (2018). An environmental history of India: from earliest times to the twenty-first century. New approaches to Asian history. Cambridge, United Kingdom ; New York, NY: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-11162-2.
  21. ↑ {{Tuniz, Claudio; Gillespie, Richard; Jones, Cheryl (16 June 2016). The Bone Readers: Science and Politics in Human Origins Research. Routledge. էջ. 163–. ISBN 978-1-315-41888-9.}}
  22. ↑ Mellars, Paul; Gori, Kevin C.; Carr, Martin; Soares, Pedro A.; Richards, Martin B. (2013 թ․ հունիսի 25). «Genetic and archaeological perspectives on the initial modern human colonization of southern Asia». Proceedings of the National Academy of Sciences (անգլերեն). 110 (26): 10699–10704. doi:10.1073/pnas.1306043110. ISSN 0027-8424.
  23. ↑ Petraglia, Michael D.; Haslam, Michael; Fuller, Dorian Q.; Boivin, Nicole; Clarkson, Chris (25 March 2010). "Out of Africa: new hypotheses and evidence for the dispersal of Homo sapiens along the Indian Ocean rim" (PDF). Annals of Human Biology. 37 (3): 288–311. doi:10.3109/03014461003639249. PMID 20334598. S2CID 6421383.
  24. ↑ McIntosh, Jane (2008). The ancient Indus Valley: new perspectives. ABC-CLIO's understanding ancient civilizations series. Santa Barbara, Calif: ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-907-2. OCLC 144773528.
  25. ↑ Kenoyer, Jonathan Mark (1991-12). «The Indus Valley Tradition of Pakistan and western India». Journal of World Prehistory. 5 (4): 331–385. doi:10.1007/bf00978474. ISSN 0892-7537.
  26. ↑ Jha, D.N. (2015-12). «Book Review: Noboru Karashima, ed., A Concise History of South India: Issues and Interpretations». Studies in People's History. 2 (2): 255–260. doi:10.1177/2348448915600956. ISSN 2348-4489.
  27. ↑ DeVon, Holli A. (2018-07). «Council for the Advancement of Nursing Science July/August 2018». Nursing Outlook. 66 (4): 423–424. doi:10.1016/j.outlook.2018.06.002. ISSN 0029-6554.
  28. ↑ DeVon, Holli A. (2018-07). «Council for the Advancement of Nursing Science July/August 2018». Nursing Outlook. 66 (4): 423–424. doi:10.1016/j.outlook.2018.06.002. ISSN 0029-6554.
  29. ↑ Sarkar, Anindya; Mukherjee, Arati Deshpande; Bera, M. K.; Das, B.; Juyal, Navin; Morthekai, P.; Deshpande, R. D.; Shinde, V. S.; Rao, L. S. (2016 թ․ մայիսի 25). «Oxygen isotope in archaeological bioapatites from India: Implications to climate change and decline of Bronze Age Harappan civilization». Scientific Reports (անգլերեն). 6 (1). doi:10.1038/srep26555. ISSN 2045-2322.
  30. ↑ Singh, Upinder (2008). A history of ancient and early medieval India: from the Stone Age to the 12th century. New Delhi ; Upper Saddle River, NJ: Pearson Education. ISBN 978-81-317-1120-0.
  31. ↑ Stein, Burton; Arnold, David (2010). A history of India. The Blackwell history of the world (2nd ed. / edited by David Arnold ed.). Chichester, U.K. ; Malden, MA: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-9509-6. OCLC 459211897.
  32. ↑ Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (2004 թ․ օգոստոսի 26). «A History of India». doi:10.4324/9780203391266. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  33. ↑ Singh, Upinder (2008 թ․ մայիսի 12). Infectious Polymyositis. Cambridge University Press. էջեր 491–494.
  34. ↑ 34,0 34,1 Meyer, Éric (1983-04). «K. Antonova, G. Bongard-Levine, G. Kotovski, Histoire de l'Inde, Moscou, Éditions du Progrès, 1979, 676 p.». Annales. Histoire, Sciences Sociales. 38 (2): 280–281. doi:10.1017/s0395264900092581. ISSN 0395-2649.
  35. ↑ Mackenzie, Lynn (1995). Non-Western art: a brief guide. Englewood Cliffs, N.J: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-104894-2.
  36. ↑ MacKenzie, Lynn (1995). Non-Western Art: A Brief Guide. Prentice Hall. p. 151. ISBN 978-0-13-104894-2. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  37. ↑ Romila Thapar, A History of India: Part 1, էջ. 29–30.
  38. ↑ Singhal, K. C.; Gupta, Roshan (2003). The Ancient History of India, Vedic Period: A New Interpretation. New Delhi: Atlantic Publishers & Distributors. էջ. 150–151. ISBN 81-269-0286-8. OCLC 53360586.
  39. ↑ Day, Terence P. (1982). The conception of punishment in early Indian literature. Editions in the study of religion. Canadian Corporation for Studies in Religion. Waterloo, Ont: Wilfrid Laurier Univ. Pr. ISBN 978-0-919812-15-4.
  40. ↑ Duiker, William J.; Spielvogel, Jackson J. (2019). World history (Ninth edition ed.). Australia ; [Boston, MA]: Cengage. ISBN 978-1-337-40104-3. OCLC 1063643192. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)
  41. ↑ Nelson, James M., ed. (2009). «Psychology, Religion, and Spirituality». doi:10.1007/978-0-387-87573-6. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  42. ↑ Flood, Gavin D. (1996). An introduction to Hinduism. New York, NY: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-43304-4.
  43. ↑ Flood, Gavin Dennis (13 July 1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge University Press. p. 37. ISBN 978-0-521-43878-0.
  44. ↑ Reddy 2003, էջ A11.
  45. ↑ Reddy, Krishna (2003). Indian History. New Delhi: Tata McGraw Hill. ISBN 978-0-07-048369-9. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  46. ↑ Reddy, Krishna (2003). Indian History. New Delhi: Tata McGraw Hill. ISBN 978-0-07-048369-9.
  47. ↑ Samuel. 2010, p. 48–51, 61–93.Early Mediaeval India, էջ 200 Witzel, 1995 Samuel, 2010, էջ 48-51, 61-93 Hiltebeitel, 2007, էջ 8-10 Samuel, 2010, էջ 49-50 Kulke, Rothermund, էջեր 39–40... 77 ԿԲ (5983 բառ) - 22:20, 9 Մարտի 2024
  48. ↑ Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (1998). A history of India (3rd ed ed.). London : New York: Routledge. ISBN 978-0-415-15481-9. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)
  49. ↑ Singh, Upinder (2008), A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, Pearson, ISBN 978-81-317-1120-0
  50. ↑ Lanman, Charles Rockwell (1912) [First published 1884]. A Sanskrit reader: with vocabulary and notes. Boston: Ginn & Co. OCLC 633836. ... jána, m. creature; man; person; in plural, and collectively in singular, folks; a people or race or tribe ... cf. γένος, Lat. genus, Eng. kin, 'race' ...
  51. ↑ Potter, Stephen; Sargent, Laurens (1974). Pedigree. The origins of words from nature. Arnold Lent book. New York: Taplinger. ISBN 978-0-8008-6248-0.
  52. ↑ {{Basu, Abhijit (2013). Marvels and Mysteries of the Mahabharata. Leadstart publishing. p. 153. ISBN 978-93-84027-47-6.}}
  53. ↑ Witzel, Michael (1995). "Early Sanskritization. Origins and Development of the Kuru State". Electronic Journal of Vedic Studies. 1 (4): 1–26. doi:10.11588/ejvs.1995.4.823. Archived from the original on 7 April 2022. Retrieved 20 November 2018.
  54. ↑ Dwyer, Rachel (1991-06). «Collete Caillat: Dialectes dans les litteratures indo-aryennes. Actes du Colloque International organisç par I'UA 1058 sous les auspices du CNRS... 16-18 Septembre 1986. (Publications de l'lnstitut duCivilisations Indienne, Série in-8°, Fasc. 55.) xv, 579. Paris: Institut de Civilisation Indienne, 1989. (Diffusion: Edition-Diffusion de Boccard.)». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 54 (2): 386–389. doi:10.1017/s0041977x0001510x. ISSN 0041-977X.
  55. ↑ Bhattacharya, Priyama; Chatterjee, Diptendu; Sarkar, Pranabesh; Ghosh, Kusum; Bandyopadhyay, Arup Ratan (2019). «Association of fat patterning, type 2 diabetes mellitus and MTHFR gene polymorphism: a study among the two ethnic groups of Tripura, North-East India». European Journal of Clinical and Experimental Medicine. 17 (3): 209–213. doi:10.15584/ejcem.2019.3.2. ISSN 2544-2406.
  56. ↑ 56,0 56,1 Samuel 2010.
  57. ↑ Padoux, André (2008 թ․ հոկտեմբերի 1). «Geoffrey Samuel, The Origins of Yoga and Tantra. Indic Religions to the Thirteenth Century». Archives de sciences sociales des religions (144): 163–274. doi:10.4000/assr.19863. ISSN 0335-5985.
  58. ↑ "The beginning of the historical period, c. 500–150 BCE". Encyclopædia Britannica(⎘ Բրիտանիկա հանրագիտարան). 2015
  59. ↑ Samuel 2010, pp. 42–48.
  60. ↑ Heitzman, James (31 March 2008). The City in South Asia. Routledge. pp. 12–13. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-1-134-28963-9.
  61. ↑ Samuel 2010, pp. 48–51
  62. ↑ Samuel 2010, p. 61.
  63. ↑ Flood, Gavin Dennis (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge University Press(⎘ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն). p. 82. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-521-43878-0.
  64. ↑ Mascaró, Juan (1965). The Upanishads. Penguin Books. pp. 7–. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-14-044163-5.
  65. ↑ Olivelle, Patrick (2008). Upaniṣads. Oxford University Press(⎘ Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն). pp. xxiv–xxix. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-19-954025-9.
  66. ↑ Baumann, Martin (2010). "Hinduism". In Melton, J. Gordon; Baumann, Martin (eds.). Religions of the World. Vol. 3 (2nd ed.). ABC-Clio. p. 1324. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-1-59884-204-3
  67. ↑ Fisher, Mary Pat (2011) [First published 1991]. Living Religions: An Encyclopedia of the World's Faiths (8th ed.). Prentice Hall. p. 121. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-205-83585-0. Jainism's major teacher for this age is Mahavira ... was a contemporary of the Buddha and died approximately 527 BCE.
  68. ↑ Olivelle, Patrick (2003). "The Renouncer Tradition". In Flood, Gavin (ed.). The Blackwell Companion to Hinduism. Blackwell. pp. 273–274. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-631-21535-6. The second half of the first millennium BC was the period that created many of the ideological and institutional elements that characterize later Indian religions. The renouncer tradition played a central role during this formative period of Indian religious history. ... Some of the fundamental values and beliefs that we generally associate with Indian religions in general and Hinduism, in particular, were in part the creation of the renouncer tradition. These include the two pillars of Indian theologies: samsara—the belief that life in this world is one of suffering and subject to repeated deaths and births (rebirth); moksa/nirvana—the goal of human existence ...
  69. ↑ Laumakis, Stephen (2008). An Introduction to Buddhist Philosophy. Cambridge University Press. p. 4. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-511-38589-6.
  70. ↑ Fisher, Mary Pat (2011) [First published 1991]. Living Religions: An Encyclopedia of the World's Faiths (8th ed.). Prentice Hall. p. 122. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-205-83585-0. The extreme antiquity of Jainism as a non-Vedic, indigenous Indian religion is well documented. Ancient Hindu and Buddhist scriptures refer to Jainism as an existing tradition which began long before Mahavira.
  71. ↑ Valmiki (10 April 1990). Goldman, Robert P.; Pollock, Sheldon (eds.). The Ramayana of Valmiki: An Epic of Ancient India, Volume 1: Balakanda. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. p. 23. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-691-01485-2
  72. ↑ Romila Thapar, A History of India Part 1, p. 31.
  73. ↑ 73,0 73,1 Upinder Singh 2008, pp. 18–19.
  74. ↑ Brockington, J. L. (1998). The Sanskrit epics, Part 2. Vol. 12. Brill. p. 21. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-90-04-10260-6.
  75. ↑ Upinder Singh 2008, pp. 260–261.
  76. ↑ Anguttara Nikaya I. p. 213; IV. pp. 252, 256, 261.
  77. ↑ 77,0 77,1 Reddy 2003, p. A107
  78. ↑ Thapar, Romila (2002). Early India: From the Origins to AD 1300. University of California Press. pp. 146–150. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-520-24225-8. Retrieved 28 October 2013.
  79. ↑ Raychaudhuri Hemchandra (1972), Political History of Ancient India, Calcutta: University of Calcutta, p. 107
  80. ↑ Republics in ancient India. Brill Archive. pp. 93–. GGKEY:HYY6LT5CFT0.
  81. ↑ J.M. Kenoyer (2006), "Cultures and Societies of the Indus Tradition. In Historical Roots" in the Making of 'the Aryan, R. Thapar (ed.), pp. 21–49. New Delhi, National Book Trust.
  82. ↑ Shaffer, Jim (1993). "Reurbanization: The eastern Punjab and beyond". Urban Form and Meaning in South Asia: The Shaping of Cities from Prehistoric to Precolonial Times. Symposium Papers XV. Vol. 31. National Gallery of Art. pp. 53–67. JSTOR(⎘ JSTOR) 42620472.
  83. ↑ Majumdar, Ramesh Chandra (1977). Ancient India (8th ed.). Motilal Banarsidass Publishers. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-81-208-0436-4.
  84. ↑ "Magadha Empire – Magadha Empire in India, History of Magadh Empire". iloveindia.com.
  85. ↑ "Lumbini Development Trust: Restoring the Lumbini Garden". lumbinitrust.org. Archived from the original on 6 March 2014. Retrieved 6 January 2017.
  86. ↑ Mookerji 1988, p. 34.
  87. ↑ Raychaudhuri, Hem Chandra; Mukherjee, Bratindra Nath (1996) [First published 1923]. Political History of Ancient India: From the Accession of Parikshit to the Extinction of the Gupta Dynasty (8th ed.). Oxford University Press(⎘ Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն). pp. 208–209. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-19-563789-2.
  88. ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D. (December 2006). "East–West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN(⎘ ISSN) 1076-156X. Retrieved 12 September 2016.
  89. ↑ Romila Thapar. A History of India: Volume 1. p. 70.
  90. ↑ Thapar 2003, pp. 178–180.
  91. ↑ Thapar, Romila (2003). The Penguin History of Early India (First ed.). Penguin Books India. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-14-302989-2.
  92. ↑ Bhandari, Shirin (5 January 2016). "Dinner on the Grand Trunk Road". Roads & Kingdoms. Retrieved 19 July 2016.
  93. ↑ Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (2004) [First published 1986], A History of India (4th ed.), Routledge, ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-415-15481-9
  94. ↑ Romila Thapar. A History of India: Volume 1. p. 78.
  95. ↑ Antonova, Bongard-Levin & Kotovsky 1979, p. 91
  96. ↑ Technology and Society by Menon, R.V.G. p. 15
  97. ↑ Sen 1999, pp. 204–205.
  98. ↑ Essays on Indian Renaissance by Raj Kumar p. 260
  99. ↑ The First Spring: The Golden Age of India by Abraham Eraly p. 655
  100. ↑ *Zvelebil, Kamil. 1973. The smile of Murugan on Tamil literature of South India. Leiden: Brill. Zvelebil dates the Ur-Tholkappiyam to the 1st or 2nd century BCE
  101. ↑ "Silappathikaram Tamil Literature". Tamilnadu.com. 22 January 2013. Archived from the original on 11 April 2013.
  102. ↑ Mukherjee, Sujit (1999). A Dictionary of Indian Literature: Beginnings-1850. Vol. 1. Orient blackswan. ISBN 978-81-250-1453-9.
  103. ↑ Cittalaiccattanar (c. 500): Manimekalai". gretil.sub.uni-goettingen.de.
  104. ↑ Stein, B. (27 April 2010), Arnold, D. (ed.), A History of India (2nd ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, p. 105, ISBN 978-1-4051-9509-6
  105. ↑ A Social History of Early India by Brajadulal Chattopadhyaya p. 259
  106. ↑ "The World Economy (GDP) : Historical Statistics by Professor Angus Maddison" (PDF). World Economy. Retrieved 21 May 2013.
  107. ↑ Maddison, Angus (2006). The World Economy – Volume 1: A Millennial Perspective and Volume 2: Historical Statistics. OECD Publishing by Organisation for Economic Co-operation and Development. p. 656. ISBN 978-92-64-02262-1.
  108. ↑ Stadtner, Donald (1975). «A Śuṅga Capital from Vidiśā». Artibus Asiae. 37 (1/2): 101–104. doi:10.2307/3250214. ISSN 0004-3648. JSTOR 3250214.
  109. ↑ K. A. Nilkantha Shastri (1970), A Comprehensive History of India: Volume 2, p. 108: "Soon after Agnimitra there was no 'Sunga empire'".
  110. ↑ Bhandare, Shailendra. "Numismatics and History: The Maurya-Gupta Interlude in the Gangetic Plain" in Between the Empires: Society in India, 300 to 400 ed. Patrick Olivelle (2006), p. 96
  111. ↑ Sircar, D. C. (2008). Studies in Indian Coins. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 9788120829732.
  112. ↑ Schreiber, Mordecai (2003). The Shengold Jewish Encyclopedia. Rockville, MD: Schreiber Publishing. էջ 125. ISBN 978-1-887563-77-2.
  113. ↑ Law, 1978, էջ 164
  114. ↑ Greatest emporium in the world, CSI, UNESCO.
  115. ↑ Collingham, 2006, էջ 245
  116. ↑ The Medical Times and Gazette, Volume 1. London: John Churchill. 1867. էջ 506.
  117. ↑ Loewe, Michael; Shaughnessy, Edward L. (1999). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC. Cambridge University Press. էջեր 87–88. ISBN 978-0-521-47030-8. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  118. ↑ Runion, Meredith L. (2007). The history of Afghanistan. Westport: Greenwood Press. էջ 46. ISBN 978-0-313-33798-7. «The Yuezhi people conquered Bactria in the second century BCE. and divided the country into five chiefdoms, one of which would become the Kushan Empire. Recognizing the importance of unification, these five tribes combined under the one dominate Kushan tribe, and the primary rulers descended from the Yuezhi.»
  119. ↑ 119,0 119,1 Liu, Xinrui (2001). Adas, Michael (ed.). Agricultural and pastoral societies in ancient and classical history. Philadelphia: Temple University Press. էջ 156. ISBN 978-1-56639-832-9.
  120. ↑ Buddhist Records of the Western World Si-Yu-Ki, (Tr. Samuel Beal: Travels of Fa-Hian, The Mission of Sung-Yun and Hwei-Sing, Books 1–5), Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd. London. 1906 and Hill (2009), pp. 29, 318–350
  121. ↑ 121,0 121,1 which began about 127 CE. "Falk 2001, pp. 121–136", Falk (2001), pp. 121–136, Falk, Harry (2004), pp. 167–176 and Hill (2009), pp. 29, 33, 368–371.
  122. ↑ 122,0 122,1 Grégoire Frumkin (1970). Archaeology in Soviet Central Asia. Brill Archive. էջեր 51–. GGKEY:4NPLATFACBB.
  123. ↑ Rafi U. Samad (2011). The Grandeur of Gandhara: The Ancient Buddhist Civilization of the Swat, Peshawar, Kabul and Indus Valleys. Algora Publishing. էջեր 93–. ISBN 978-0-87586-859-2.
  124. ↑ Si-Yu-Ki, Buddhist Records of the Western World, (Tr. Samuel Beal: Travels of Fa-Hian, The Mission of Sung-Yun and Hwei-Sing, Books 1–5), Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd. London. 1906
  125. ↑ Los Angeles County Museum of Art; Pratapaditya Pal (1986). Indian Sculpture: Circa 500 B.C.–A.D. 700. University of California Press. էջեր 151–. ISBN 978-0-520-05991-7.
  126. ↑ «The History of Pakistan: The Kushans». kushan.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  127. ↑ «Gupta dynasty: empire in 4th century». Encyclopædia Britannica. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.
  128. ↑ «The Story of India – Photo Gallery». PBS. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.
  129. ↑ Coedes, G. (1968) The Indianized States of Southeast Asia Edited by Walter F. Vella. Translated by Susan Brown Cowing. Canberra: Australian National University Press. Introduction... The geographic area here called Farther India consists of Indonesia, or island Southeast Asia....
  130. ↑ Bernard Philippe Groslier (1962). The art of Indochina: including Thailand, Vietnam, Laos and Cambodia. Crown Publishers.
  131. ↑ Iaroslav Lebedynsky, Les Nomades, p. 172.
  132. ↑ Early History of India, p. 339, Dr V.A. Smith; See also Early Empire of Central Asia (1939), W.M. McGovern.
  133. ↑ Ancient India, 2003, p. 650, Dr V.D. Mahajan; History and Culture of Indian People, The Age of Imperial Kanauj, p. 50, Dr R.C. Majumdar, Dr A.D. Pusalkar.
  134. ↑ Gopal, Madan (1990). K.S. Gautam (ed.). India through the ages. Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. էջ 173.
  135. ↑ The precise number varies according to whether or not some barely started excavations, such as cave 15A, are counted. The ASI say "In all, total 30 excavations were hewn out of rock which also include an unfinished one", UNESCO and Spink "about 30". The controversies over the end date of excavation is covered below.
  136. ↑ Tej Ram Sharma, 1978, "Personal and geographical names in the Gupta inscriptions. (1.publ.)", p. 254, Kamarupa consisted of the Western districts of the Brahmaputra valley which being the most powerful state.
  137. ↑ Suresh Kant Sharma, Usha Sharma – 2005, "Discovery of North-East India: Geography, History, Culture, ... – Volume 3", p. 248, Davaka (Nowgong) and Kamarupa as separate and submissive friendly kingdoms.
  138. ↑ The eastern border of Kamarupa is given by the temple of the goddess Tamreshvari (Pūrvāte Kāmarūpasya devī Dikkaravasini in Kalika Purana) near present-day Sadiya. "...the temple of the goddess Tameshwari (Dikkaravasini) is now located at modern Sadiya about 100 miles to the northeast of Sibsagar" (Sircar 1990, էջեր 63–68).
  139. ↑ Barpujari, H.K., ed. (1990). The Comprehensive History of Assam (1st ed.). Guwahati, India: Assam Publication Board. OCLC 499315420.
  140. ↑ Sarkar, J.N. (1992), "Chapter II The Turko-Afghan Invasions", in Barpujari, H.K., The Comprehensive History of Assam, 2, Guwahati: Assam Publication Board, pp. 35–48
  141. ↑ «Pallava script». SkyKnowledge.com. 2010 թ․ դեկտեմբերի 30.
  142. ↑ Nilakanta Sastri, pp. 412–413
  143. ↑ Hall, John Whitney, ed. (2005) [1988]. «India». History of the World: Earliest Times to the Present Day. John Grayson Kirk. North Dighton, MA: World Publications Group. էջ 246. ISBN 978-1-57215-421-6.
  144. ↑ RN Kundra & SS Bawa, History of Ancient and Medieval India
  145. ↑ 145,0 145,1 145,2 145,3 International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania by Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda p. 507
  146. ↑ Michaels, 2004, էջ 41
  147. ↑ "Sthanvishvara (historical region, India)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 9 August 2014.
  148. ↑ Harsha (Indian emperor)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 9 August 2014.
  149. ↑ Stein, B. (27 April 2010), Arnold, D. (ed.), A History of India (2nd ed.), Oxford: Wiley-Blackwell, p. 105, ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-1-4051-9509-6
  150. ↑ Michaels 2004, p. 41
  151. ↑ Michaels 2004, p. 43
  152. ↑ Sanderson, Alexis (2009). "The Śaiva Age: The Rise and Dominance of Śaivism during the Early Medieval Period". In Einoo, Shingo (ed.). Genesis and Development of Tantrism. Institute of Oriental Culture Special Series no. 23. Tokyo: Institute of Oriental Culture, University of Tokyo. pp. 41–43. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-4-7963-0188-6.
  153. ↑ Sheridan, Daniel P. "Kumarila Bhatta", in Great Thinkers of the Eastern World, ed. Ian McGready, New York: HarperCollins, 1995, pp. 198–201. 0-06-270085-5.
  154. ↑ Sahoo, Ajaya Kumar; Kruijf, Johannes G. de (2014). Indian Transnationalism Online: New Perspectives on Diaspora. Ashgate. էջ 105. ISBN 978-1-4724-1913-2. «In other words, according to Adi Shankara's argument, the philosophy of Advaita Vedanta stood over and above all other forms of Hinduism and encapsulated them. This then united Hinduism; [...] Another of Adi Shankara's important undertakings which contributed to the unification of Hinduism was his founding of a number of monastic centers.»
  155. ↑ "Shankara", Student's Encyclopædia Britannica – India (2000), Volume 4, Encyclopædia Britannica (UK) Publishing, 978-0-85229-760-5, p. 379, Quote: "Shankaracharya, philosopher and theologian, most renowned exponent of the Advaita Vedanta school of philosophy, from whose doctrines the main currents of modern Indian thought are derived."; David Crystal (2004), The Penguin Encyclopedia, Penguin Books, p. 1353, Quote: "[Shankara] is the most famous exponent of Advaita Vedanta school of Hindu philosophy and the source of the main currents of modern Hindu thought."
  156. ↑ Jaffrelot, Christophe (1996). The Hindu Nationalist Movement in India. Columbia University Press. էջ 2. ISBN 978-0-231-10335-0. «The main current of Hinduism – if not the only one – which became formalized in a way that approximates to an ecclesiastical structure was that of Shankara.»
  157. ↑ Chattopadhyaya, Shyama Kumar (2000). The Philosophy of Sankar's Advaita Vedanta. New Delhi: Sarup & Sons. ISBN 978-81-7625-222-5.
  158. ↑ Edward Roer (Translator), Shankara's Introduction, p. 3, at Google Books to Brihad Aranyaka Upanishad at pp. 3–4; Quote – "[...] Lokayatikas and Bauddhas who assert that the soul does not exist. There are four sects among the followers of Buddha: 1. Madhyamicas who maintain all is void; 2. Yogacharas, who assert except sensation and intelligence all else is void; 3. Sautranticas, who affirm actual existence of external objects no less than of internal sensations; 4. Vaibhashikas, who agree with later (Sautranticas) except that they contend for immediate apprehension of exterior objects through images or forms represented to the intellect."
  159. ↑ Edward Roer (Translator), Shankara's Introduction, p. 3, at Google Books to Brihad Aranyaka Upanishad at p. 3, Կաղապար:Oclc
  160. ↑ KN Jayatilleke (2010), Early Buddhist Theory of Knowledge, 978-81-208-0619-1, pp. 246–249, from note 385 onwards; Steven Collins (1994), Religion and Practical Reason (Editors: Frank Reynolds, David Tracy), State Univ of New York Press, 978-0-7914-2217-5, p. 64; Quote: "Central to Buddhist soteriology is the doctrine of not-self (Pali: anattā, Sanskrit: anātman, the opposed doctrine of ātman is central to Brahmanical thought). Put very briefly, this is the [Buddhist] doctrine that human beings have no soul, no self, no unchanging essence."; Edward Roer (Translator), Shankara's Introduction at Google Books Katie Javanaud (2013), Is The Buddhist 'No-Self' Doctrine Compatible With Pursuing Nirvana?, Philosophy Now; John C. Plott et al. (2000), Global History of Philosophy: The Axial Age, Volume 1, Motilal Banarsidass, 978-81-208-0158-5, p. 63, Quote: "The Buddhist schools reject any Ātman concept. As we have already observed, this is the basic and ineradicable distinction between Hinduism and Buddhism".
  161. ↑ Schimmel, Annemarie Schimmel, Religionen – Islam in the Indian Subcontinent, Brill Academic Publishers, 1980, 978-90-04-06117-0, p. 4
  162. ↑ Avari, Burjor (2007). India: The Ancient Past. A History of the Indian-Subcontinent from 7000 BC to AD 1200. New York: Routledge. էջեր 204–205. ISBN 978-0-203-08850-0. «Madhyadesha became the ambition of two particular clans among a tribal people in Rajasthan, known as Gurjara and Pratihara. They were both parts of a larger federation of tribes, some of which later came to be known as the Rajputs»
  163. ↑ Kamath, 1980, էջ 93
  164. ↑ 165,0 165,1 The Dancing Girl: A History of Early India by Balaji Sadasivan p. 129
  165. ↑ Pollock, Sheldon (2006). The Language of the Gods in the World of Men: Sanskrit, Culture, and Power in Premodern India. University of California Press. էջեր 241–242. ISBN 978-0-520-93202-9.
  166. ↑ Sunil Fotedar (June 1984). The Kashmir Series: Glimpses of Kashmiri Culture – Vivekananda Kendra, Kanyakumari (p. 57).
  167. ↑ R.C. Mazumdar, Ancient India, p. 383
  168. ↑ Thapar, 2003, էջ 334
  169. ↑ 170,0 170,1 170,2 Chandra, Satish (2009). History of Medieval India. New Delhi: Orient Blackswan. էջեր 19–20. ISBN 978-81-250-3226-7.
  170. ↑ Kamath, 1980, էջեր 83, 85, 97
  171. ↑ Puttaswamy, T.K. (2012). «Mahavira». Mathematical Achievements of Pre-modern Indian Mathematicians. London: Elsevier Publications. էջ 231. ISBN 978-0-12-397913-1.
  172. ↑ Sen, 1999, էջ 380
  173. ↑ Sen, 1999, էջեր 380–381
  174. ↑ Daniélou, 2003, էջ 170
  175. ↑ The Britannica Guide to Algebra and Trigonometry by William L. Hosch p. 105
  176. ↑ Wink, André (2002) [First published 1990]. Al-Hind: The making of the Indo-Islamic World. Vol. I. Brill Academic Publishers. էջեր 283–284. ISBN 978-0-391-04173-8.
  177. ↑ Avari, 2007, էջ 204
  178. ↑ Wink, André (2002) [First published 1990]. Al-Hind: The making of the Indo-Islamic World. Vol. I. Brill Academic Publishers. էջեր 285–286. ISBN 978-0-391-04173-8.
  179. ↑ Niyogi, 1959, էջ 38
  180. ↑ Prabhu, T. L. (2019 թ․ օգոստոսի 4). Majestic Monuments of India: Ancient Indian Mega Structures. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
  181. ↑ Epigraphia Indica, XXIV, p. 43, Dr N.G. Majumdar
  182. ↑ Nitish K. Sengupta (2011). Land of Two Rivers: A History of Bengal from the Mahabharata to Mujib. Penguin Books India. էջեր 43–45. ISBN 978-0-14-341678-4.
  183. ↑ Biplab Dasgupta (2005). European Trade and Colonial Conquest. Anthem Press. էջեր 341–. ISBN 978-1-84331-029-7.
  184. ↑ Kulke, Rothermund, էջեր 112, 119
  185. ↑ History of Buddhism in India, Translation by A Shiefner
  186. ↑ 187,0 187,1 187,2 Chandra, Satish (2009). History of Medieval India. New Delhi: Orient Blackswan. էջեր 13–15. ISBN 978-81-250-3226-7.
  187. ↑ 188,0 188,1 Sen, 1999, էջ 278
  188. ↑ PN Chopra; BN Puri; MN Das; AC Pradhan, eds. (2003). A Comprehensive History Of Ancient India (3 Vol. Set). Sterling. էջեր 200–202. ISBN 978-81-207-2503-4.
  189. ↑ History of Ancient India: Earliest Times to 1000 A.D. by Radhey Shyam Chaurasia p. 237
  190. ↑ Kulke, Rothermund, էջ 116
  191. ↑ Keay 2000, էջ. 215: The Cholas were in fact the most successful dynasty since the Guptas ... The classic expansion of Chola power began anew with the accession of Rajaraja I in 985.
  192. ↑ «The Last Years of Cholas: The decline and fall of a dynasty». En.articlesgratuits.com. 2007 թ․ օգոստոսի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  193. ↑ K. A. Nilakanta Sastri, A History of South India, p. 158
  194. ↑ Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations by Tansen Sen p. 229
  195. ↑ History of Asia by B.V. Rao p. 297
  196. ↑ Indian Civilization and Culture by Suhas Chatterjee p. 417
  197. ↑ 198,0 198,1 A Comprehensive History of Medieval India: by Farooqui Salma Ahmed, Salma Ahmed Farooqui p. 24
  198. ↑ Ancient Indian History and Civilization by Sailendra Nath Sen pp. 403–405
  199. ↑ World Heritage Monuments and Related Edifices in India, Band 1 by ʻAlī Jāvīd pp. 132–134
  200. ↑ History of Kannada Literature by E.P. Rice p. 32
  201. ↑ Bilhana by Prabhakar Narayan Kawthekar, p. 29
  202. ↑ Asher, Talbot, էջ 47
  203. ↑ Metcalf, Metcalf, էջ 6
  204. ↑ Asher, Talbot, էջ 53
  205. ↑ Jamal Malik (2008). Islam in South Asia: A Short History. Brill Publishers. p. 104. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-9004168596.
  206. ↑ William Hunter (1903), A Brief History of the Indian Peoples, p. 124, at Google Books, 23rd Edition, pp. 124–127
  207. ↑ Ramananda Chatterjee (1961). The Modern Review. Vol. 109. Indiana University. էջ 84.
  208. ↑ 209,0 209,1 Delhi Sultanate, Encyclopædia Britannica
  209. ↑ Asher, Talbot, էջեր 50–52
  210. ↑ «CNG: eAuction 329. India, Post-Gupta (Ganges Valley). Vardhanas of Thanesar and Kanauj. Harshavardhana. Circa AD 606–647. AR Drachm (13 mm, 2.28 g, 1h)». cngcoins.com.
  211. ↑ 212,0 212,1 212,2 Asher, Talbot, էջեր 50–51
  212. ↑ Ludden, 2002, էջ 67
  213. ↑ «Timur – conquest of India». Gardenvisit. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  214. ↑ Elliot & Dawson. The History of India As told By Its Own Historians Vol III. էջեր 445–446.
  215. ↑ History of Classical Sanskrit Literature: by M. Srinivasachariar p. 211
  216. ↑ Eaton, 2005, էջեր 28–29
  217. ↑ Sastri, 2002, էջ 239
  218. ↑ South India by Amy Karafin, Anirban Mahapatra p. 32
  219. ↑ Kamath, 1980, էջեր 170–171
  220. ↑ Sastri, 1955, էջ 317
  221. ↑ The success was probably also due to the peaceful nature of Muhammad II Bahmani, according to Sastri 1955, էջ. 242
  222. ↑ From the notes of Portuguese Nuniz. Robert Sewell notes that a big dam across was built the Tungabhadra and an aqueduct 15 miles (24 km) long was cut out of rock (Sastri 1955, էջ. 243).
  223. ↑ Bowman, John Stewart, ed. (2000). Columbia Chronologies of Asian History and Culture. Columbia University Press. p. 271. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 0-231-11004-9.
  224. ↑ Bowman, John Stewart, ed. (2000). Columbia Chronologies of Asian History and Culture. Columbia University Press. էջ 271. ISBN 0-231-11004-9.
  225. ↑ From the notes of Persian Abdur Razzak. Writings of Nuniz confirms that the kings of Burma paid tributes to Vijayanagara empire. (Sastri 1955, էջ. 245)
  226. ↑ Kamath, 1980, էջ 173
  227. ↑ From the notes of Abdur Razzak about Vijayanagara: a city like this had not been seen by the pupil of the eye nor had an ear heard of anything equal to it in the world (Hampi, A Travel Guide 2003, p. 11)
  228. ↑ From the notes of Duarte Barbosa. (Kamath 1980, էջ. 189)
  229. ↑ Wagoner, Phillip B. (1996 թ․ նոյեմբեր). «Sultan among Hindu Kings: Dress, Titles, and the Islamicization of Hindu Culture at Vijayanagara». The Journal of Asian Studies. 55 (4): 851–880. doi:10.2307/2646526. JSTOR 2646526. S2CID 163090404.
  230. ↑ Kamath, 1980, էջեր 188-189
  231. ↑ Fritz, John M.; Michell, George (2015) [First published 2011]. Hampi Vijayanagara. Jaico Publishing House. էջ 50. ISBN 978-8 1-8495-602-3.
  232. ↑ Wagoner, Phillip B. (2001). «Architecture and Royal Authority under the Early Sangamas». In Fritz, John. M.; Michell, George (eds.). New Light on Hampi: Recent Research at Vijayanagara. Marg Publications. էջ 14. ISBN 81-85026-53-X.
  233. ↑ Kamath, 1980, էջ 189
  234. ↑ History of Science and Philosophy of Science by Pradip Kumar Sengupta p. 91
  235. ↑ Medieval India: From Sultanat to the Mughals-Delhi Sultanat (1206–1526) by Satish Chandra pp. 188–189
  236. ↑ Art History, Volume II: 1400–present by Boundless p. 243
  237. ↑ Eaton, 2005, էջեր 100–101
  238. ↑ 239,0 239,1 Kamath, 1980, էջ 185
  239. ↑ Vijaya Ramaswamy (2007). Historical Dictionary of the Tamils. Scarecrow Press. էջեր li–lii. ISBN 978-0-8108-6445-0.
  240. ↑ Eaton, 2005, էջեր 101–115
  241. ↑ Singh, Pradyuman (2021 թ․ հունվարի 19). Bihar General Knowledge Digest. Prabhat Prakashan. ISBN 9789352667697.
  242. ↑ Surendra Gopal (2017). Mapping Bihar: From Medieval to Modern Times. Taylor & Francis. էջեր 289–295. ISBN 978-1-351-03416-6.
  243. ↑ Surinder Singh; I. D. Gaur (2008). Popular Literature and Pre-modern Societies in South Asia. Pearson Education India. էջեր 77–. ISBN 978-81-317-1358-7.
  244. ↑ Gordon Mackenzie (1990) [First published 1883]. A manual of the Kistna district in the presidency of Madras. Asian Educational Services. էջեր 9–10, 224–. ISBN 978-81-206-0544-2.
  245. ↑ 246,0 246,1 246,2 246,3 Sen, Sailendra (2013). A Textbook of Medieval Indian History. Primus Books. էջեր 116–117. ISBN 978-93-80607-34-4.
  246. ↑ Lectures on Rajput history and culture by Dr. Dasharatha Sharma. Publisher: Motilal Banarsidass, Jawahar Nagar, Delhi 1970. 0-8426-0262-3.
  247. ↑ Farooqui Salma Ahmed, A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century, (Dorling Kindersley Pvt. Ltd., 2011)
  248. ↑ Eaton, 2005, էջ 88
  249. ↑ The Five Kingdoms of the Bahmani Sultanate
  250. ↑ Majumdar, R. C., ed. (1974). The Mughul Empire. The History and Culture of the Indian People. Vol. VII. Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan. p. 412
  251. ↑ Majumdar, Ramesh Chandra; Pusalker, A.D.; Majumdar, A.K., eds. (1960). The Delhi Sultanate. The History and Culture of the Indian People. Vol. VI. Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan. էջ 367. «[Describing the Gajapati kings of Orissa] Kapilendra was the most powerful Hindu king of his time, and under him Orissa became an empire stretching from the lower Ganga in the north to the Kaveri in the south.»
  252. ↑ Williams, 2004, էջեր 83–84, the other major classical Indian dances are: Bharatanatyam, Kathak, Odissi, Kathakali, Kuchipudi, Cchau, Satriya, Yaksagana and Bhagavata Mela
  253. ↑ Devi, 1990, էջեր 175–180
  254. ↑ Massey, 2004, էջ 177
  255. ↑ 256,0 256,1 Schomer & McLeod (1987), էջ. 1.
  256. ↑ Johar, Surinder (1999). Guru Gobind Singh: A Multi-faceted Personality. MD Publications. էջ 89. ISBN 978-81-7533-093-1.
  257. ↑ Schomer & McLeod (1987), էջեր. 1–2.
  258. ↑ Lance Nelson (2007), An Introductory Dictionary of Theology and Religious Studies (Editors: Orlando O. Espín, James B. Nickoloff), Liturgical Press, 978-0-8146-5856-7, pp. 562–563
  259. ↑ SS Kumar (2010), Bhakti – the Yoga of Love, LIT Verlag Münster, 978-3-643-50130-1, pp. 35–36
  260. ↑ Wendy Doniger (2009), Bhakti, Encyclopædia Britannica; The Four Denomination of Hinduism Himalayan Academy (2013)
  261. ↑ Schomer & McLeod (1987), էջ. 2.
  262. ↑ Novetzke, Christian (2007). «Bhakti and Its Public». International Journal of Hindu Studies. 11 (3): 255–272. doi:10.1007/s11407-008-9049-9. JSTOR 25691067. S2CID 144065168.
  263. ↑ Singh, Patwant (2000). The Sikhs. Alfred A Knopf Publishing. p. 17. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 0-375-40728-6.
  264. ↑ Louis Fenech and WH McLeod (2014), Historical Dictionary of Sikhism, 3rd Edition, Rowman & Littlefield, 978-1-4422-3600-4, p. 17
  265. ↑ William James (2011), God's Plenty: Religious Diversity in Kingston, McGill Queens University Press, 978-0-7735-3889-4, pp. 241–242
  266. ↑ Mann, Gurinder Singh (2001). The Making of Sikh Scripture. United States: Oxford University Press. էջ 21. ISBN 978-0-19-513024-9.
  267. ↑ Asher, Talbot, էջ 115
  268. ↑ Robb, 2001, էջեր 90–91
  269. ↑ «India before the British: The Mughal Empire and its Rivals, 1526–1857». University of Exeter.
  270. ↑ Flores, Jorge (2018 թ․ հունիսի 5). Unwanted Neighbours: The Mughals, the Portuguese, and Their Frontier Zones. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-909368-7.
  271. ↑ «The Islamic World to 1600: Rise of the Great Islamic Empires (The Mughal Empire)». University of Calgary. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  272. ↑ Jeroen Duindam (2015), Dynasties: A Global History of Power, 1300–1800, p. 105, Cambridge University Press
  273. ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (2006 թ․ դեկտեմբեր). «East-West Orientation of Historical Empires» (PDF). Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  274. ↑ Maddison, Angus (2003): Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics, OECD Publishing, 92-64-10414-3, p. 261
  275. ↑ Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, էջ 2, ISBN 978-1-139-49889-0
  276. ↑ Jeffrey G. Williamson, David Clingingsmith (2005 թ․ օգոստոս). «India's Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries» (PDF). Harvard University. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 18-ին.
  277. ↑ Richards, John F. (1995) [First published 1993]. The Mughal Empire. Cambridge University Press. էջ 190. ISBN 978-0-521-56603-2.
  278. ↑ Richards, John F. (1995) [First published 1993]. The Mughal Empire. Cambridge University Press(⎘ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն). p. 190. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-521-56603-2.
  279. ↑ Abraham Eraly (2007). The Mughal World: Life in India's Last Golden Age. Penguin Books. էջ 5. ISBN 978-0-14-310262-5.
  280. ↑ Maddison, Angus (2003): Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics, OECD Publishing, 9264104143, pages 259–261
  281. ↑ Giorgio Riello, Tirthankar Roy (2009). How India Clothed the World: The World of South Asian Textiles, 1500–1850. Brill Publishers. էջ 174. ISBN 9789047429975.
  282. ↑ 283,0 283,1 Audrey Truschke (2017). Aurangzeb: The Life and Legacy of India's Most Controversial King. Stanford University Press. էջեր 56, 58. ISBN 978-1-5036-0259-5.
  283. ↑ Hasan, Farhat (1991). «Conflict and Cooperation in Anglo-Mughal Trade Relations during the Reign of Aurangzeb». Journal of the Economic and Social History of the Orient. 34 (4): 351–360. doi:10.1163/156852091X00058. JSTOR 3632456.
  284. ↑ Vaugn, James (2017 թ․ սեպտեմբեր). «John Company Armed: The English East India Company, the Anglo-Mughal War and Absolutist Imperialism, c. 1675–1690». Britain and the World. 11 (1).
  285. ↑ Royina Grewal (2007). In the Shadow of the Taj: A Portrait of Agra. Penguin Books India. էջեր 220–. ISBN 978-0-14-310265-6.
  286. ↑ Dupuy, R. Ernest and Trevor N. Dupuy (1993). The Harper Encyclopedia of Military History (4th ed.). Harper Collins Publishers. էջ 711.
  287. ↑ «Iran in the Age of the Raj». avalanchepress.com. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  288. ↑ Catherine Ella Blanshard Asher; Cynthia Talbot (2006). India before Europe. Cambridge University Press. էջ 265. ISBN 978-0-521-80904-7.
  289. ↑ A Popular Dictionary of Sikhism: Sikh Religion and Philosophy, p. 86, Routledge, W. Owen Cole, Piara Singh Sambhi, 2005
  290. ↑ Khushwant Singh, A History of the Sikhs, Volume I: 1469–1839, Delhi, Oxford University Press, 1978, pp. 127–129
  291. ↑ Shivaji and his Times (1919) – J.N. Sarkar
  292. ↑ An Advanced History of India, Dr. K.K. Datta, p. 546
  293. ↑ Pearson, M.N. (1976 թ․ փետրվար). «Shivaji and the Decline of the Mughal Empire». The Journal of Asian Studies. 35 (2): 221–235. doi:10.2307/2053980. JSTOR 2053980. S2CID 162482005.
  294. ↑ Capper, J. (1918). Delhi, the Capital of India. Asian Educational Services. էջ 28. ISBN 978-81-206-1282-2. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  295. ↑ Sen, S.N. (2010). An Advanced History of Modern India. Macmillan India. էջ 1941. ISBN 978-0-230-32885-3. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  296. ↑ «Maratha empire | History, Definition, Map, & Facts | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). 2023 թ․ դեկտեմբերի 1. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 21-ին.
  297. ↑ Ghazi, Mahmood Ahmad (2002). Islamic Renaissance in South Asia 1707–1867: The Role of Shāh Walī Allāh and His Successors. Islamic Research Institute. էջեր 129–130. ISBN 969-408-232-3.
  298. ↑ Mehta, Jaswant Lal (2005). Advanced Study in the History of Modern India, 1707–1813. New Dawn Press. էջ 204. ISBN 978-1-932705-54-6. «The Maratha Governor of Trichinopoly»
  299. ↑ Sailendra Nath Sen (2010). An Advanced History of Modern India. Macmillan India. էջ 16. ISBN 978-0-230-32885-3.
  300. ↑ N.G. Rathod (1994). The Great Maratha Mahadaji Scindia. Sarup & Sons. էջ 8. ISBN 978-81-85431-52-9.
  301. ↑ 302,0 302,1 Naravane, M.S. (2014). Battles of the Honorourable East India Company. A.P.H. Publishing Corporation. էջ 63. ISBN 978-81-313-0034-3.
  302. ↑ Singh, Gulcharan (1981 թ․ հուլիս). «Maharaja Ranjit Singh and the Principles of War». USI Journal. 111 (465): 184–192.
  303. ↑ Grewal, J.S. (1990). The Sikhs of the Punjab. The New Cambridge History of India. Vol. II.3. Cambridge University Press. էջեր 101, 103–104. ISBN 978-0-521-26884-4. «Aggrandisement which made him the master of an empire ... the British recognized Ranjit Singh as the sole sovereign ruler of the Punjab and left him free to ... oust the Afghans from Multan and Kashmir ... Peshawar was taken over ... The real strength of Ranjit Singh's army lay in its infantry and artillery ... these new wings played an increasingly decisive role ... possessed 200 guns. Horse artillery was added in the 1820s ... nearly half of his army in terms of numbers consisted of men and officers trained on European lines ... In the expansion of Ranjit Singh's dominions ... vassalage proved to be nearly as important as the westernized wings of his army.»
  304. ↑ Sen, S. N. (2006 թ․ օգոստոսի 15). History Modern India. New Age International. ISBN 9788122417746 – via Google Books.
  305. ↑ Chaudhury, Sushil; Mohsin, KM (2012). «Sirajuddaula». In Islam, Sirajul; Jamal, Ahmed A. (eds.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (Second ed.). Asiatic Society of Bangladesh. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  306. ↑ Singh, Vipul (2009). Longman History & Civics (Dual Government in Bengal). Pearson Education India. էջեր 29–. ISBN 978-8131728888.
  307. ↑ Madhya Pradesh National Means-Cum-Merit Scholarship Exam (Warren Hasting's system of Dual Government). Upkar Prakashan. 2009. էջեր 11–. ISBN 978-81-7482-744-9.
  308. ↑ Black, Jeremy (2006), A Military History of Britain: from 1775 to the Present, Westport, Conn.: Greenwood Publishing Group, p. 78, ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-0-275-99039-8
  309. ↑ «Treaty of Amritsar» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  310. ↑ Rai, Mridu (2004). Hindu Rulers, Muslim Subjects: Islam, Rights, and the History of Kashmir. Princeton University Press. էջեր 27, 133. ISBN 978-0-691-11688-4.
  311. ↑ Indian History. Allied Publishers. 1988. էջեր C-114. ISBN 978-81-8424-568-4.
  312. ↑ Karl J. Schmidt (2015 թ․ մայիսի 20). An Atlas and Survey of South Asian History. Routledge. էջեր 138–. ISBN 978-1-317-47681-8.
  313. ↑ Glenn Ames (2012). Ivana Elbl (ed.). Portugal and its Empire, 1250–1800 (Collected Essays in Memory of Glenn J. Ames).: Portuguese Studies Review, Vol. 17, No. 1. Trent University Press. էջեր 12–15 with footnotes, context: 11–32.
  314. ↑ Praval, K. C. (2009) [First published 1987]. Indian Army after Independence. New Delhi: Lancer. էջ 214. ISBN 978-1-935501-10-7.
  315. ↑ Koshy, M.O. (1989). The Dutch Power in Kerala, 1729–1758. Mittal Publications. էջ 61. ISBN 978-81-7099-136-6.
  316. ↑ Koshy, M.O. (1989). The Dutch Power in Kerala, 1729–1758. Mittal Publications. էջ 61. ISBN 978-81-7099-136-6.
  317. ↑ Markovits, Claude, ed. (2004) [First published 1994 as Histoire de l'Inde Moderne]. A History of Modern India, 1480–1950 (2nd ed.). London: Anthem Press. էջեր 271–. ISBN 978-1-84331-004-4.
  318. ↑ 319,0 319,1 319,2 Brown 1994, էջ. 67
  319. ↑ Markovits, Claude, ed. (2004) [First published 1994 as Histoire de l'Inde Moderne]. A History of Modern India, 1480–1950 (2nd ed.). London: Anthem Press. pp. 271–. ISBN(⎘ Գրքի միջազգային ստանդարտ համար) 978-1-84331-004-4.
  320. ↑ 321,0 321,1 Brown 1994, էջ. 68
  321. ↑ Ludden 2002, էջ. 133
  322. ↑ Saul David, p. 70, The Indian Mutiny, Penguin Books 2003
  323. ↑ 324,0 324,1 Pochhammer, Wilhelm von (1981), India's road to nationhood: a political history of the subcontinent, Allied Publishers, ISBN 978-81-7764-715-0
  324. ↑ "Law Commission of India – Early Beginnings"
  325. ↑ Suresh Chandra Ghosh (1995). «Bentinck, Macaulay and the introduction of English education in India». History of Education. 24 (1): 17–25. doi:10.1080/0046760950240102.
  326. ↑ I.D. Derbyshire (1987). «Economic Change and the Railways in North India, 1860–1914». Modern Asian Studies. 21 (3): 521–545. doi:10.1017/S0026749X00009197. JSTOR 312641. S2CID 146480332.
  327. ↑ Robb, Peter (1981 թ․ նոյեմբեր). «British Rule and Indian 'Improvement'». Economic History Review. 34 (4): 507–523. doi:10.2307/2595587. JSTOR 2595587.
  328. ↑ 329,0 329,1 S.A. Wolpert, Morley and India, 1906–1910, (1967)
  329. ↑ Harjinder Singh Dilgeer. Shiromani Akali Dal (1920–2000). Sikh University Press, Belgium, 2001.
  330. ↑ The History of the Indian National Congress, B. Pattabhi Sitaramayya (1935)
  331. ↑ Nitish Sengupta (2001). History of the Bengali-speaking People. UBS Publishers' Distributors. էջեր 210–213. ISBN 978-81-7476-355-6. «Producing in about three quarters of a century so many creative stalwarts in literature, art, music, social and religious reform and also trading and industry ... The Bengal Renaissance can be said to have started with Raja Ram Mohan Roy (1775–1833) and ended with Rabindranath Tagore (1861–1941) ... On the whole, it remained an elitist movement restricted to Hindu bhadralok (gentry) and zamindars.»
  332. ↑ Kopf, David (1994 թ․ դեկտեմբեր). «Amiya P. Sen. Hindu Revivalism in Bengal 1872». American Historical Review (Book review). 99 (5): 1741–1742. doi:10.2307/2168519. JSTOR 2168519.
  333. ↑ Kopf, David (1994 թ․ դեկտեմբեր). «Amiya P. Sen. Hindu Revivalism in Bengal 1872». American Historical Review (Book review). 99 (5): 1741–1742. doi:10.2307/2168519. JSTOR 2168519.
  334. ↑ Sharma, Mayank (2012 թ․ հունվար). «Essay on 'Derozio and the Young Bengal Movement'». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  335. ↑ Davis, Mike. Late Victorian Holocausts. 1. Verso, 2000. 1-85984-739-0 p. 7
  336. ↑ Datta, Rajat (2000). Society, economy, and the market : commercialization in rural Bengal, c. 1760-1800. New Delhi: Manohar Publishers & Distributors. էջեր 262, 266. ISBN 81-7304-341-8. OCLC 44927255.
  337. ↑ «Plague». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 5-ին.. World Health Organisation.
  338. ↑ Colin Clark (1977). Population Growth and Land Use. Springer Science+Business Media. էջ 64. ISBN 978-1-349-15775-4.
  339. ↑ 340,0 340,1 340,2 "Reintegrating India with the World Economy". Peterson Institute for International Economics.
  340. ↑ . World Health Organisation.
  341. ↑ Pati 1996, p. 31
  342. ↑ Pati 1996, էջ. 31
  343. ↑ Jamal Malik (2008). Islam in South Asia: A Short History. Brill Publishers. էջ 104. ISBN 978-9004168596.
  344. ↑ «Participants from the Indian subcontinent in the First World War». Memorial Gates Trust. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  345. ↑ «Commonwealth War Graves Commission Annual Report 2007–2008 Online». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  346. ↑ Sumner, 2001, էջ 7
  347. ↑ Müller, 2009, էջ 55
  348. ↑ 349,0 349,1 Fay 1993, էջ. viii
  349. ↑ Müller 2009, p. 55
  350. ↑ Sarkar 1989, էջ. 410
  351. ↑ Bandyopadhyay 2004, էջ. 426
  352. ↑ Arnold 1991, էջեր. 97–98
  353. ↑ Devereux (2000, էջ. 6)
  354. ↑ "Census Of India 1931". archive.org. 1933.
  355. ↑ «Census Of India 1931». archive.org. 1933.
  356. ↑ Markovits, Claude (2004). A history of modern India, 1480–1950. Anthem Press. էջեր 386–409. ISBN 978-1-84331-004-4.
  357. ↑ 358,0 358,1 India Awakening and Bengal, N.S. Bose, 1976, p. 237
  358. ↑ Modern India, Bipin Chandra, p. 76
  359. ↑ British Paramountcy and Indian Renaissance, Part–II, Dr. R.C. Majumdar, p. 466
  360. ↑ R, B.S.; Bakshi, S.R. (1990). Bal Gangadhar Tilak: Struggle for Swaraj. Anmol Publications Pvt. Ltd. ISBN 978-81-7041-262-5. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  361. ↑ 362,0 362,1 Chandra, Bipan; Mukherjee, Mridula; Mukherjee, Aditya; Mahajan, Sucheta; Panikkar, K.N. (2016) [First published 1987]. India's Struggle for Independence (Revised and updated ed.). Penguin Books. էջ 128. ISBN 978-0-14-010781-4.
  362. ↑ Albert, Sir Courtenay Peregrine. The Government of India. Clarendon Press, 1922. p. 125
  363. ↑ Bond, Brian (1963 թ․ հոկտեմբեր). «Amritsar 1919». History Today. Vol. 13, no. 10. էջեր 666–676.
  364. ↑ Qasmi, Ali Usman; Robb, Megan Eaton (2017). Muslims against the Muslim League: Critiques of the Idea of Pakistan (անգլերեն). Cambridge University Press. էջ 2. ISBN 978-1-108-62123-6.
  365. ↑ Haq, Mushir U. (1970). Muslim politics in modern India, 1857–1947 (անգլերեն). Meenakshi Prakashan. էջ 114. «This was also reflected in one of the resolutions of the Azad Muslim Conference, an organization which attempted to be representative of all the various nationalist Muslim parties and groups in India.»
  366. ↑ 367,0 367,1 Ahmed, Ishtiaq (2016 թ․ մայիսի 27). «The dissenters». The Friday Times (անգլերեն). «However, the book is a tribute to the role of one Muslim leader who steadfastly opposed the Partition of India: the Sindhi leader Allah Bakhsh Soomro. Allah Bakhsh belonged to a landed family. He founded the Sindh People's Party in 1934, which later came to be known as 'Ittehad' or 'Unity Party'. ... Allah Bakhsh was totally opposed to the Muslim League's demand for the creation of Pakistan through a division of India on a religious basis. Consequently, he established the Azad Muslim Conference. In its Delhi session held during April 27–30, 1940 some 1400 delegates took part. They belonged mainly to the lower castes and working class. The famous scholar of Indian Islam, Wilfred Cantwell Smith, feels that the delegates represented a 'majority of India's Muslims'. Among those who attended the conference were representatives of many Islamic theologians and women also took part in the deliberations ... Shamsul Islam argues that the All-India Muslim League at times used intimidation and coercion to silence any opposition among Muslims to its demand for Partition. He calls such tactics of the Muslim League as a 'Reign of Terror'. He gives examples from all over India including the NWFP where the Khudai Khidmatgars remain opposed to the Partition of India.»
  367. ↑ 368,0 368,1 368,2 368,3 Ali, Afsar (2017 թ․ հուլիսի 17). «Partition of India and Patriotism of Indian Muslims». The Milli Gazette (անգլերեն).
  368. ↑ Philip Ziegler, Mountbatten(1985) p. 401.
  369. ↑ 370,0 370,1 Symonds, Richard (1950). The Making of Pakistan. London: Faber and Faber. էջ 74. OCLC 1462689. «At the lowest estimate, half a million people perished and twelve millions became homeless.» Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> թեգ. «symonds2» անվանումը սահմանվել է մի քանի անգամ, սակայն տարբեր բովանդակությամբ:
  370. ↑ Abid, Abdul Majeed (2014 թ․ դեկտեմբերի 29). «The forgotten massacre». The Nation. «On the same dates [4 and 5 March 1947], Muslim League-led mobs fell with determination and full preparations on the helpless Hindus and Sikhs scattered in the villages of Multan, Rawalpindi, Campbellpur, Jhelum and Sargodha. The murderous mobs were well supplied with arms, such as daggers, swords, spears and fire-arms. (A former civil servant mentioned in his autobiography that weapon supplies had been sent from NWFP and money was supplied by Delhi-based politicians.)»
  371. ↑ Srinath Raghavan (2013). 1971. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-73129-5.
  372. ↑ Hardy, Adam (1995). Indian Temple Architecture: Form and Transformation : the Karṇāṭa Drāviḍa Tradition, 7th to 13th Centuries. Abhinav Publications. p. 39. ISBN 978-81-7017-312-0.
  373. ↑ Le, Huu Phuoc (2010). Buddhist Architecture. Grafikol. p. 238. ISBN 978-0-9844043-0-8.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հնդկաստանի_պատմություն&oldid=9826789» էջից