Հնդկաստանի տնտեսական պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Հնդկաստանի տնտեսական պատմությունը սկսվում է Հարապպայի քաղաքակրթությունից (մ. թ. ա. 3300-1300 թվականներ), որի տնտեսությունը, ըստ երևույթին, մեծապես կախված էր առևտրից և անդրծովյան առևտրի տեսակներից, որոնցից ուշագրավ է Հնդկաստանի և Միջագետքի միջև եղած հարաբերությունները։ Վեդայական դարաշրջանում փոխանակման համար օգտագործվում էին թանկարժեք մետաղի հաշվարկային միավորներ։ Այս առումով «Ռիգվեդա» կրոնական հիմների ժողովածուի մեջ հայտվել է «նիշկա» տերմինը[1]։ Պատմականորեն, Հնդկաստանը աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունն է եղել երեք հազարամյակների ընթացքում՝ սկսած մ. թ. ա. 1-ին հազարամյակից մինչև մոտավորապես Բրիտանական տիրապետության սկիզբը[2]։

Մ. թ. ա. մոտ 600 թվականին Մահաջանապադները հատեցին դրոշմված արծաթե մետաղադրամներ։ Այդ ժամանակաշրջանը նշանավորվեց ինտենսիվ առևտրային գործունեությամբ և քաղաքների զարգացմամբ։ Մ. թ. ա. 300 թվականին Մաուրյաների պետությունը միավորեց հնդկական ենթաաշխարհամասի մեծ մասը։ Դրա արդյունքը եղավ քաղաքական միասնությունն ու ռազմական անվտանգությունը, որոնք թույլ տվեցին ստեղծել ընդհանուր տնտեսական համակարգ և ընդլայնել առևտուրն, ինչպես նաև բարձրացնել գյուղատնտեսության արտադրողականությունը։

Մաուրյանների պետությանը հաջորդեցին դասական և վաղ միջնադարյան հնդկական թագավորությունները, այդ թվում՝ Չոլաները, Գուպտաները, Արևմտյան Գանգաները, Հարշան, Պալաները, Ռաշտրակուտաները և Հոյսալաները։ Մեր թվարկության 1-1000 թվականներին ընկած ժամանակահատվածում հնդկական ենթաաշխարհամասին բաժին էր ընկնում աշխարհի բնակչության և արտադրված արտադրանքի մեկ երրորդից մինչև մեկ չորրորդը, թեև մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն լճացող էր։ Համաձայն տնտեսական հզորության հավասարակշռության՝ Հնդկաստանը 1-18-րդ դարերում ունեցել է ամենամեծ տնտեսությունը իր բոլոր տարածաշրջաններում վերջին երկու հազարամյակների մեծ մասի ընթացքում[3]։ Ընդհուպ մինչև մեր թվարկության 1000 թվականը Հնդկաստանը զբաղեցնում էր համաշխարհային բնակչության զգալի մասը, սակայն նրա մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն ցածր էր կենսապահովման նվազագույն ցուցանիշից[4]։

Հնդկաստանը բարձր միջնադարում՝ 1000 թվականից հետո, ունեցավ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի աճ՝ հյուսիսում՝ Դելիի սուլթանության և հարավում Վիջագայանարյան կայսրության իշխանության օրոք, բայց այն չեղավ այդքան էլ արդյունավետ, որքան որ չինական Մին դինաստիայի օրոք էր մինչև 16-րդ դարը։ 17-րդ դարի վերջում Հնդկաստանի ենթաաշխարհամասի մեծ մասը միավորվեց Մեծ մոնղոլների կայսրության իշխանության հետ, որը դարձավ աշխարհի խոշորագույն տնտեսական և արտադրական իշխանությունը և արտադրում էր համաշխարհային ՀՆԱ-ի մոտ մեկ քառորդը, մինչև այն փլուզվեց և նվաճվեց հաջորդ դարում[5][6]։ Մեծ մոնղոլների կայսրության ժամանակ Հնդկաստանը արտադրական արդյունաբերությամբ աշխարհում առաջատարն էր՝ մինչև XVIII դարի կեսերը արտադրելով համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության 25 %-ը, նախքան բրիտանական տրիպատության հաստատումը[7][8]։ Մոնղոլական Բենգալը՝ կայսրության ամենահարուստ նահանգը, որին բաժին էր ընկնում Արևմուտքի սահմաններից դուրս հոլանդական ներմուծումների միայն 40 տոկոսը[9], համաշխարհային առաջատար էր գյուղատնտեսության, տեքստիլ արդյունաբերության և նավաշինության ոլորտներում, որը արդյունք դարձավ պրոտոինդուստրիալացման ի հայտ գալուն[10][11][12]։

Մեծ Մոնղոլների կայսրության անկումից հետո մայսուրցիները ձեռնամուխ եղան տնտեսական զարգացման հավակնոտ ծրագրի իրականացման, որը Մայսուր թագավորությանը հաստատեց որպես խոշոր տնտեսական տերություն՝ աշխարհում ամենաբարձր իրական աշխատավարձով և կենսամակարդակ 18-րդ դարի վերջին[13]։ Այս ժամանակահատվածում Մայսուրը առաջ անցավ հարուստ Բենգալյան Սուբահին, որը Հնդկաստանի գերիշխող տնտեսական ուժն էր՝ բարձր արդյունավետ գյուղատնտեսությամբ և տեքստիլ արդյունաբերությամբ[14]։ Մայսուրի միջին եկամուտն այդ ժամանակ ապրուստի նվազագույն ցուցանիշից հինգ անգամ բարձր էր[15]։ Մարատհական կայսրությունը նույնպես վարում էր արդյունավետ վարչական և հարկերի հավաքագրման քաղաքականություն այն բոլոր հիմնական ոլորտներում, որոնք գտնվում էին իրենց վերահսկողության տակ, և ստանում էր չաութ վասալային պետություններից[16]։

Հնդկաստանը ձեռք էր բերել դեինդուստրացման փորձ և դադարեցրել տարբեր արհեստագործական արտադրությունները բրիտանական կառավարության օրոք[7], որը արագ տնտեսական և ժողովրդագրական աճի հետ միասին Արևմտյան աշխարհում հանգեցրեց այն բանին, որ Հնդկաստանի մասնաբաժինը 1700-1950 թվականների ընթացքում համաշխարհային տնտեսության մեջ նվազեց 24,4 %-ից մինչև 4,2 %[17], իսկ 1750-1900 թվականներին համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության մեջ՝ 25 %-ից մինչև 2%[7]։ Շնորհիվ իր՝ որպես առևտրային գոտի լինելու հնագույն պատմության, և ապա իր գաղութային կարգավիճակի, գաղութային Հնդկաստանը մնաց տնտեսապես ինտեգրված աշխարհի հետ՝ առևտրի բարձր մակարդակով, ներդրումներով և միգրացիայով[18]։

Հնդկաստանի Հանրապետությունը, որը հիմնադրվեց 1947 թվականին, ընդունեց կենտրոնացված պլանավորումը իր անկախ պատմության մեծ մասի ընթացքում՝ պետական ընդարձակ սեփականությամբ, կարգավորմամբ, բյուրոկրատիայով և առևտրային արգելքներով[19][20]։ 1991 թվականի տնտեսական ճգնաժամից հետո կենտրոնական կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ տնտեսական ազատականացման՝ թույլ տալով նրան դառնալ աշխարհի ամենաարագ աճող խոշոր տնտեսություններից մեկը[19][21]։

Հարապպայի քաղաքակրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարապայի զարգացած շրջան, մ. թ. ա. 2600-1900թթ.

Հարապպայի քաղաքակրթությունը՝ հայտնի առաջին մշտական և հիմնականում քաղաքային բնակավայրը, ծաղկել է մ.թ. ա. 3500-1800 թվականների ընթացքում։ Այն տարբերվում էր զարգացած և բարգավաճ տնտեսական համակարգով։ Նրա բնակիչները զբաղվում էին հողագործությամբ, բուծում էին կենդանիներ, պատրաստում էին աշխատանքի սուր գործիքներ ու զենք՝ պղնձից, բրոնզից ու անագից, և վաճառում դրանք այլ քաղաքներում[22]։ Լավ կառուցված փողոցները, հատակագծերը, ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերը այնպիսի խոշոր քաղաքներում, ինչպիսիք են Դհոլավիրան, Հարապպան, Լոտհալը, Մոհենջո Դարոն և Ռաքհիգարխին, վկայում են քաղաքային պլանավորման իրենց գիտելիքների մասին։

Հին և միջնադարյան շրջանների բնութագրերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած նրան, որ հին Հնդկաստանը ուներ զգալի քաղաքային բնակչություն, նրա բնակչության մեծ մասը ապրում էր գյուղերում, որոնց տնտեսությունները հիմնականում մեկուսացված էին և ինքնաբավ։ Գյուղատնտեսությունը գերակշռող զբաղմունք էր և բավարարում էր գյուղի սննդի կարիքները, ինչպես նաև ապահովում էր հումք` ձեռքի այնպիսի արդյունաբերությունների համար, ինչպիսիք են տեքստիլ, սննդի արդյունաբերությունը և արհեստները։ Բացի ֆերմերներից, մարդիկ աշխատում էին որպես վարսահարդարներ, ատաղձագործներ, բժիշկներ (Այուրվեդայի թերապևտներ), ոսկերիչներ և ջուլհակներ[23]։

Կրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնը կարևոր դեր է խաղացել տնտեսական գործունեության ձևավորման գործում։

Ուխտագնացության քաղաքները, ինչպիսիք էին Իլահաբադը, Վարաասին, Նասիկը և Պուրին, հիմնականում կենտրոնացած էին գետերի շուրջ, և վերածվել էին առևտրի կենտրոնների։ Կրոնական գործառույթները, փառատոները և ուխտագնացության պրակտիկան հանգեցրին հյուրընկալության արդյունաբերության վաղ տարբերակի ձևավորման[24]։

Տնտեսությունը ջայնիզմի շրջանում գտնվում էր Մահավիրայի և նրա փիլիսոփայության ազդեցության տակ։ Նա եղավ 24 տիրտհանկարաներց վերջինը, ով տարածեց ջայնիզմը։ Ինչ վերաբերում էր տնտեսությանը, ապա այն բացատրեց «անեկանտա» (ոչ բացարձակ իշխանություն) հասկացության կարևորությունը[25]։

Ընտանեկան բիզնես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համատեղ ընտանեկան համակարգի շրջանակներում մեկ ընտանիքի անդամները միավորում էին իրենց ռեսուրսները ընտանիքի պահպանման և գործարար ձեռնարկություններում ներդրումներ կատարելու համար։ Այս համակարգն ապահովում էր հասարակության երիտասարդ անդամների ուսուցումը և աշխատանքի տեղավորումը, ինչպես նաև նրանց ընտանիքների տարեց և հաշմանդամ անձանց կողմից գործընթացների աջակցությման բարձրացումը։ Այս համակարգը թույլ չէր տալիս գյուղացիական տնտեսություններին սերնդեսերունդ բաժանվել իրարից, ինչը նպաստում էր բերք ստանալուն՝ շնորհիվ մասշտաբի առավելությունների։ Նման պատժամիջոցները ճնշում էին երիտասարդ անդամների մրցակցային ոգին և հնազանդության զգացում ներշնչում[26]։

Կազմակերպչական կառույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թարիսապալլիի ցուցանակներ, որոնք նվիրվել են Մալանկարա Նասրանիին Հարավային Հնդկաստանի Չերայի տիրակալ Ստհանու Ռավի Վարմայի կողմից։ Վկայում են այն մասին, որ Հնդկաստանի Կերալա նահանգում առևտրական գիլդիաները և կորպորացիաները շատ կարևոր դեր են խաղացել տնտեսության և հասարակական կյանքի մեջ քուլասեքհարայի ժամանակաշրջանում:[27]

Հին Հնդկաստանում ընտանեկան և անհատական ձեռնարկությունների հետ միասին գոյություն ունեին նաև կոլեկտիվ գործունեության այլ ձևեր, այդ թվում՝ գանա, պանի, պուգա, վրատա, սանգհա, նիգամա և սրենի։ Նիգաման, պանին և սրենին հաճախ վերաբերում են առևտրականներին, արհեստավորներին և տնտեսական կազմակերպություններին և, հնարավոր է, նույնիսկ մի քանի ռազմական կազմավորումների։ Մասնավորապես, սրենին շատ ընդհանրություններ ունի ժամանակակից կորպորացիաների հետ, որոնք Հնդկաստանում գործել են մ. թ. ա. 8-րդ դարից մինչև մ. թ. ա. 10-րդ դարը։ Նման կազմավորումների գործունեությունը Հին Հնդկաստանում արդեն լայնորեն տարածվել էր՝ ներառելով գրեթե բոլոր տեսակի բիզնեսները, քաղաքականությունը, ինչպես նաև տեղական կառավարումը[28]։

Սրենին առանձին իրավաբանական անձ էր, որը հնարավորություն ուներ սեփականատերերից առանձին տիրապետել սեփականությանը, ստեղծել իր սեփական կանոնները իր անդամների վարքագծի կարգավորման համար և կնքել պայմանագրեր, իր անունից հանդես գալ որպես հայցվոր կամ պատասխանող։ Հին աղբյուրները, ինչպիսիք են Մանու VIII-ի օրենքները և Չանակիայի Արտհաշաստրա օրենքները, պարունակում էին երկու կամ ավելի դատական հայցերի կանոններ, և որոշ աղբյուրներ հղում են կատարում կառավարության պաշտոնյայի (Բհանդագարիկա), ով աշխատել է որպես միջնորդ դատավոր սրենիի շուրջ վեճերում, մ.թ. ա. առնվազն 6-րդ դարից հետո[29]։ Հին Հնդկաստանում տարբեր ժամանակներում 18-150 սրենիներ ընդգրկված էին ինչպես առևտրային, այնպես էլ արհեստագործական գործունեությունների մեջ։ Մասնագիտացման այս մակարդակը վկայում է զարգացած տնտեսության մասին, որտեղ սրենին վճռորոշ դեր էր խաղում։ Որոշ սրենիներ ավելի քան 1000 անդամ ունեին։

Սրենին ուներ կենտրոնացված կառավարման զգալի աստիճան։ Սրենիի ղեկավարը ներկայացնում էր սրենիի շահերը թագավորական դատարանում և շատ գործնական հարցերում։ Սրենիի առաջնորդը կարող էր պայմանագրեր կնքել, աշխատանքային պայմաններ սահմանել և հաճախ ստանալ ավելի բարձր փոխհատուցում։ Այն վարչական մարմին էր։ Առաջնորդը հաճախ ընտրվում էր սրենիի անդամների մասնակցությամբ իրականացվող ընտրության միջոցով, ինչպես նաև կարող էր հեռացվել պաշտոնից՝ գլխավոր ժողովի կողմից։ Առաջնորդը հաճախ կառավարում էր երկուսից հինգ գործադիր պաշտոնատար անձանց, որոնք նույնպես ընտրվում էին ժողովի կողմից։

Դրամահատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դրոշմված արծաթե չափման ձուլակտորները շրջանառության մեջ են մտել մ.թ. ա. մոտ 5-րդ դարում։ Դրանք առաջին մետաղադրամներն էին՝ հատված մ.թ. ա. 6-րդ դարում Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի Մահաջանապադների կողմից, ինչպես նաև Հնդկաստանում հատված ամենավաղ մետաղադրամներն էին։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Հնդկաստանի բազմաթիվ թագավորություններ և կառավարիչներ թողարկեցին մետաղադրամներ, փոխանակումը դեռ այդքան էլ տարածված չէր[30]։ Գյուղերը վճարում էին իրենց բերքի մի մասը որպես եկամուտ, մինչդեռ իրենց արհեստավորները ստանում էին թոշակ՝ իրենց կողմից մատուցած ծառայությունների համար։ Բոլոր գյուղերը հիմնականում ինքնաբավ էին[31]։

Մաուրյանների պետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաուրյանների պետություն, մ․ թ․ ա․ մոտ 250թ․

Մաուրյանների կայսրության իշխանության օրոք (մ. թ. ա․ մոտ 321-185թթ․) կարևոր փոփոխություններ և իրադարձություններ ազդեցին հնդկական տնտեսությունը վրա։ Սա առաջին դեպքն է, երբ Հնդկաստանի մեծ մասը միավորվել էր մեկ տիրակալի իշխանության ներքո։ Կայսրության հետ գալուստը առևտրային ուղիները դարձել էր ավելի ապահով։ Այն զգալի ռեսուրսներ էր ծախսում ճանապարհների կառուցման և պահպանման համար։ Բարելավված ենթակառուցվածքները, որոնք զուգորդվում էին անվտանգության բարձրացմամբ, չափումների միասնականությամբ և մետաղադրամների օգտագործման ընդլայնմամբ՝ որպես արժույթ, նպաստեցին առևտրի ընդլայնմանը[32]։

Արևմտյան ափ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծովային առևտուրը վաղ ժամանակներից՝ մինչև մ. թ. ա. տասնչորսերորդ դար, լայնորեն իրականացվում էր Հարավային Հնդկաստանի և Հարավ-արևելյան և Արևմտյան Ասիայի միջև։ Ինչպես Մալաբարյան, այնպես էլ Կորոմանդելյան ափերը մ. թ. ա. առաջին դարում կարևոր առևտրային կենտրոններ էին, որոնք օգտագործվում էին ներմուծման և արտահանման համար, ինչպես նաև որպես տարանցիկ կետեր Միջերկրածովյան տարածաշրջանի և Հարավարևելյան Ասիայի միջև[33]։ Ժամանակի ընթացքում առևտրականները սկսեցին գործունեություն ծավալել պետական հովանավորություն ստացած ասոցիացիաներում։ Պատմաբաններ Տապան Ռայխաուդհուրին և Իրֆան Հաբիբը պնդում են, որ անդրծովյան առևտրի պետական հովանավորությունը դադարեց մեր թվարկության 13-րդ դարից, երբ այն հիմնականում զավթվեց տեղական պարսիկների, հրեական, սիրիական, քրիստոնեական և մուսուլմանական համայնքների կողմից (սկզբում՝ Մալաբարյան, իսկ հետագայում արդեն Կորոմանդելյան ափը)[34]։

Մետաքսի ճանապարհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ Հնդկաստանից դեպի Արևմտյան Ասիա և Արևելյան Եվրոպա առևտուրն ակտիվորեն իրականացվել է XIV-XVIII դարերում[35][36][37]։ Այս ժամանակահատվածում հնդիկ առևտրականները բնակություն են հաստատել Սուրախանիում (Ադրբեջանի Բաքու քաղաքի արվարձան)։ Վաճառականները կառուցել են հինդուիստական տաճար, ինչը խոսում է այն մասին, որ առևտուրը 17-րդ դարում եղել է ակտիվ և բարենպաստ հնդիկների համար[38][39][40][41]։

Դեպի հյուսիս՝ Սաուրաշտրա և Բենգալ ափերը խաղացել են կարևոր դեր ծովային առևտրում։ Ցամաքային առևտրի մեծ մասն իրականացվել է Խայբերի լեռնանցքով, որը Փանջաբի շրջանը միացնում էր Աֆղանստանին, իսկ հետագայում Մերձավոր Արևելքի և Կենտրոնական Ասիայի հետ[42]։ Չնայած նրան, որ շատ թագավորություններ և իշխաններ թողարկել էին մետաղադրամներ, փոխանակումը տարածված էր ամենուր։ Գյուղերը վճարում էին իրենց գյուղատնտեսական արտադրանքի մի մասը կառավարիչներին որպես եկամուտ, իսկ իրենց արհեստավորները ստանում էին բերքի մի մասը՝ կատարած ծառայությունների դիմաց[43]։

Դելիի սուլթանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դելիի սուլթանությունից (մ. թ. 1206-1526 թթ.) առաջ և դրա ընթացքում իսլամը ընկած էր կոսմոպոլիտիզմի քաղաքակրթության հիմքում։ Այն առաջարկում էր միջազգային ցանցերի լայն շրջանակ, այդ թվում՝ սոցիալական և տնտեսական։ Դրանք ընդգրկում էին Աֆրոեվրասիայի զգալի մասը, ինչը հանգեցրեց ապրանքների, ժողովուրդների, տեխնոլոգիաների և գաղափարների շրջապտույտի ավելացման։ Թեև սկզբում Դելիի սուլթանությունը կործանարար էր, այնուամենայնիվ նա պատասխանատու էր Հնդկաստանի ենթաաշխարհամասի՝ դեպի աճող համաշխարհային համակարգ ինտեգրման համար[44]։

Այդ ժամանակաշրջանը համընկավ հնդկական ենթաաշխարհամասում մեխանիկական տեխնոլոգիաների ավելի լայն օգտագործման հետ։ XIII դարից Հնդկաստանը սկսեց լայնորեն ներդնել մեխանիկական տեխնոլոգիաներ Իսլամական աշխարհից, ներառյալ ջրային անիվներ՝ ատամնանիվներով և ճախարակներով[45], թուղթ պատրաստելու տեխնոլոգիա[46] և ճախարակ[47]։ Բամբակազտիչ մեքենան հայտնագործվել է հնդկական ենթաաշխարհամասում 13-14-րդ դարերում[48] և մինչ օրս օգտագործվում է Հնդկաստանում[49]։ Ձեռքի բռնակի միացումը բամբակազտիչ մեքենային առաջին անգամ հայտնվել է հնդկական ենթաաշխարհամասում Դելիի սուլթանության ընթացքում կամ Մոնղոլական կայսրության վաղ շրջանում[50]։ Բամբակի արտադրությունը, որը հիմնականում մանում էին գյուղերում, և ապա առաքում քաղաք՝ տեքստիլային գործվածքի ձևով, Դելիի սուլթանության դարաշրջանում Հնդկաստանի ողջ տարածքում ավելի զարգացած էր ճախարակի շնորհիվ, ինչը նվազեցնում էր մանվածքի արժեքը և օգնում մեծացնել բամբակի պահանջարկը։ Ճախարակի տարածումը հանգեցրեց հնդկական բամբակյա գործվածքի արտադրության զգալի ընդլայնմանը[51]։

Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով ավելի ցածր էր Մերձավոր Արևելքում ՀՆԱ-ի ցուցանիշից՝ մ. թ. ա. 1-ին թվականից (16 %-ով ցածր) մինչև մ. թ. ա. 1000 թվականը (մոտ 40 %-ով ցածր), բայց Դելիի սուլթանության դարաշրջանի ավարտին՝ 1500 թվականին, Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով մոտեցավ Միջին Արևելքի ցուցանիշին[52]։

ՀՆԱ-ի գնահատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ տնտեսագիտության պատմաբան Անգուս Մադդիսոնի «Համաշխարհային տնտեսության ուրվագծերը, մ.թ. 1-2030 թվականներ, մակրոտնտեսական պատմության ակնարկները» գրքի, Հնդկական ենթաաշխարհամասը ամենաարդյունավետ տարածաշրջանն էր ամբողջ աշխարհում 1-1600 թվականների ընթացքում[53]։

ՀՆԱ (գնողունակության համարժեքություն)-ն 1990 թվականին միջազգային դոլարով
Տարի Գնողունակության համարժեքություն
(1990-ականների դոլարով) 		Մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ
(1990-ականների դոլարով) 		ՀՆԱ-ի միջին աճ (%) Համախառն համաշխարհային արդյունք (%) Բնակչություն Աշխարհի բնակչությունը (%) Ժամանակաշրջան
1 33,750,000,000 450 — 32.0 70,000,000 30.3 Դասական դարաշրջան
1000 33,750,000,000 450 0.0 28.0 72,500,000 27.15 Վաղ միջնադար
1500 60,500,000,000 550 0.117 24.35 79,000,000 18.0 Ուշ միջնադար
Այլընտրանքային գնահատականներ: [54] [55] [56]
1600 74,250,000,000 550 782 682 758 0.205 22.39 100,000,000 17.98 Վաղ ժամանակակից դարաշրջան
1700 90,750,000,000 550 719 622 697 0.201 24.43 165,000,000 27.36
1820 111,417,000,000 533 580 520 562 0.171 16.04 209,000,000 20.06
1870 134,882,000,000 533 526 526 510 0.975 12.14 253,000,000 19.83 Գաղութային դարաշրջան
1913 204,242,000,000 673 0.965 7.47 303,700,000 16.64
1940 265,455,000,000 686 0.976 5.9 386,800,000 16.82
1950 222,222,000,000 619 -1.794 4.17 359,000,000 14.11 Հնդկաստանի Հանրապետություն
1990 1,098,100,000,000 1,309 4.075 4.05 839,000,000 15.92

Միջնադարյան Հնդկաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշխարհի քարտեզ, մ. թ. 1700 թ.

Հնդկաստանի տնտեսությունը Մեծ մոնղոլների կայսրության, Մարատհական կայսրության և այլոց իշխանության օրոք՝ վաղ 18-րդ դարում բարգավաճում էր.[57]: Պարթասարատին հաշվարկել է, որ 1600-1800 թվականների ընթացքում միայն 28 000 տոննա ձուլակտոր (գլխավորապես Նոր Աշխարհից) ստացվել է հնդկական ենթաաշխարհամասում, ինչը կազմում է այդ ժամանակաշրջանում համաշխարհային արտադրության 20 տոկոսը[58]։

Ըստ գնահատումների՝ կայսր Աքբար Մեծի գանձարանի տարեկան եկամուտը 1600 թվականին կազմել է 17,5 միլիոն ֆունտ ստերլինգ (ի տարբերություն երկու հարյուր տարի անց (1800 թվականին) Մեծ Բրիտանիայի հարկային մուտքերի, որը կազմում էր 16 միլիոն ֆունտ ստերլինգ)։ 1600 թվականին Հարավային Ասիայի տարածաշրջանը համարվում էր աշխարհում մեծությամբ երկրորդ շրջանը Չինաստանից հետո[59]։

Պատմաբան Շիրին Մուսվին հաշվարկել է, որ 16-րդ դարի վերջին մոնղոլական Հնդկաստանում մեկ շնչի հաշվով եկամուտը 1,24 %-ով ավելի բարձր էր, քան 20-րդ դարի սկզբին բրիտանական Հնդկաստանում, թեև տարբերությունը փոքր կլիներ, եթե հաշվի առնվեր արդյունաբերական ապրանքների գնողունակության աճը։ Նա նաև կարծում է, որ երկրորդային սեկտորը Մեծ մոնղոլների տնտեսությունում ավելի բարձր տոկոս է ներդրել (18,2 տոկոս), քան 20-րդ դարի սկզբին բրիտանական Հնդկաստանի տնտեսությունում (11,2 տոկոս)[60]։

XVII դարի վերջում Մեծ Մոնհոլների կայսրությունը հասավ իր գագաթնակետին և ընդլայնվեց՝ ներառելով Հնդկական ենթաաշխարհամասի գրեթե 90 տոկոսը։ Գործողության մեջ դրվեց մաքսային և հարկային վարչարարության միասնական համակարգ։ 1700 թվականին կայսր Աուրանգզեբի գանձապետարանը հաղորդեց ավելի քան 100 միլիոն ֆունտ ստերլինգ կամ 450 միլիոն դոլար տարեկան եկամտի մասին, ինչը ավելի քան տասն անգամ գերազանցում էր Ֆրանսիայի Լյուդովիկոս XIV արքայի եկամուտներին[61], ով 7 անգամ ավելի շատ բնակչության էր վերահսկում։

1700 թվականին Մոնղոլյան Հնդկաստանը դարձավ աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունը՝ առաջ անցնելով Չինաստանի ցինյան կայսրությունից և Արևմտյան Եվրոպայից, որտեղ բնակվում էին համաշխարհային բնակչության շուրջ 24,2 տոկոսը և արտադրվում համաշխարհային արտադրության շուրջ մեկ քառորդը[62]։ XVIII դարի սկզբին Հնդկաստանը արտադրում էր համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության մոտ 25 %-ը[7]։ Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն աճեց Մեծ մոնղոլների կայսրության ժամանակ՝ գերազանցելով նախորդ 1500 տարիների աճին[63]։ Մոնղոլները պատասխանատու էին ծավալուն ճանապարհային համակարգի շինարարության[57], միասնական արժույթ ստեղծելու և երկրի միավորման համար[64]։ Մոնղոլները ընդունեցին և ստանդարտացրին ռուփի արժույթը՝ ներկայացված սուրական կայսր Շեր շահ Սուրի կողմից[65]։ Մոնղոլները հատեցին տասնյակ միլիոնավոր մետաղադրամներ՝ առնվազն 96 տոկոս մաքրությամբ, առանց մետաղադրամների վատթարացման ընդհուպ մինչև 1720-ական թվականներ[66]։ Կայսրությունը ուներ հնդկական գյուղատնտեսական և արդյունաբերական արտադրանքի համաշխարհային պահանջարկ[67]։

Քաղաքներն ու ավանները ծաղկում են Մեծ մոնղոլների կայսրության օրոք, ինչը հանգեցրեց ուրբանիզացիայի համեմատաբար բարձր աստիճանի (նրա բնակչության 15 %-ը ապրում էր քաղաքային կենտրոններում)։ Այստեղ բնակչությունը ավելի ուրբանիզացված էր, քան նույն ժամանակաշրջանում Եվրոպան և բրիտանական Հնդկաստանը՝ 19-րդ դարում[68]։ Մի շարք քաղաքներում բնակչությունը կազմում էր մեկ քառորդից մինչև կես միլիոն մարդ[68], այն դեպքում, երբ դրանցից մի քանիսում, ներառյալ Ագրան, բնակվում էր մինչև 800 հազար մարդ[69], իսկ Դաքքայում՝ ավելի քան 1 միլիոն մարդ[70]։ Աշխատուժի 64 %-ը զբաղված է առաջնային ոլորտում (ներառյալ գյուղատնտեսությունը), իսկ 36 %-ը բաժին է ընկնում երկրորդային և երրորդային հատվածներին[71]։ Աշխատուժը ուներ ավելի բարձր մասնաբաժին ոչ առաջնային ոլորտներում, քան Եվրոպան նույն ժամանակահատվածում։ 1700 թվականին գյուղատնտեսությամբ զբաղված էր Եվրոպայի աշխատուժի 65-90 %-ը, իսկ 1750 թվականին՝ 65-75 %-ը[72]։

Գյուղատնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի գյուղատնտեսական արտադրությունն աճում էր[57]։ Պարենային մշակաբույսերը ներառում էին ցորեն, բրինձ և գարի, իսկ ոչ պարենային մշակաբույսերը՝ բամբակ, ինդիգո և ափիոն։ XVII դարի կեսերին հնդիկ հողագործները սկսեցին ակտիվորեն աճեցնել Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայից բերված երկու մշակաբույսեր՝ եգիպտացորեն և ծխախոտ[57]։ Բենգալացի գյուղացիներն ուսումնասիրեցին թթի և մետաքսի աճեցման մեթոդները, ինչը Բենգալյան Սուբահին թույլ տվեց դառնալ մետաքսի խոշոր շրջան[73]։ Գյուղատնտեսությունը ավելի զարգացած էր Եվրոպայի համեմատությամբ, ինչի օրինակ կարող է ծառայել շարքացանի ավելի վաղ ընդհանուր օգտագործումը[74]։ Մեծ մոնղոլների վարչակազմը շեշտը դրել էր ագրարային բարեփոխումների վրա, որը սկսվեց ոչ մոնղոլ կայսր Շեր շահ Սուրիի օրոք։ Այն ընդունվեց նաև Աքբար Մեծի կողմից, ով նաև ավելացրեց բարեփոխումները[75]։ Մեծ մոնղոլների կառավարությունը ֆինանսավորում էր ոռոգման համակարգերի կառուցումը, ինչը բարձրացնում էր գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվությունը[57]։

Աքբարի ներկայացրած բարեփոխումներից մեկը հողային եկամուտների նոր համակարգն էր, որը կոչվում էր զաբտ։ Նա փոխարինեց հարկերի հավաքագրման համակարգը դրամական հարկման համակարգով՝ հիմնված միասնական արժույթի վրա[66]։ Եկամուտների համակարգը ավելի շատ կենտրոնացավ արժեքավոր մշակաբույսերի աճեցման ուղղությամբ, ինչպիսիք են բամբակը, ինդիգոն, շաքարավազը, փայտային մշակաբույսերը և ափիոնը, որոնց աճեցումը պետականորեն խթանվում էր՝ ուժեղացնելով աճող շուկայի պահանջարկը[76]։ Զաբտի համակարգի ազդեցության ներքո մոնղոլները իրականացրին լայնածավալ կադաստրային քարտեզագրումներ՝ գնահատելու համար ցանքատարածությունները։ Մեծ մոնղոլների պետությունը խրախուսում էր երկրում գյուղատնտեսական կուլտուրաների ավելի լայնամասշտաբ աճեցումը՝ առաջարկելով հարկային արտոնություններ նրանց, ովքեր նոր հողեր էին սկսում մշակել[77]։

Տնտեսական պատմաբաններ Իմմանուել Վալլերշտայնի, Իրֆան Հաբիբի, Պերսիվալ Սփիրի և Աշոկ Դեսայիի ներկայացրած վկայությունների համաձայն՝ մեկ շնչի հաշվով գյուղատնտեսական արտադրության ծավալը և սպառման մակարդակը 17-րդ դարում մոնղոլական Հնդկաստանում ավելի բարձր էր, քան Եվրոպայում նույն 17-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբին բրիտանական Հնդկաստանում[78]։

Արտադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

կին Դաքքայում, որը հագել է գեղեցիկ բենգալական մուսլին, նկարված է մ. թ. ա. 1789-ին

Մինչև 18-րդ դարը մոնղոլական Հնդկաստանը միջազգային առևտրի առավել կարևոր արդյունաբերական կենտրոն էր[79]։ Հիմնական ոլորտներն էին տեքստիլ արդյունաբերությունը, նավաշինությունը և պողպատի արդյունաբերությունը[57]։ Վերամշակվող արտադրանքը ներառում էր բամբակյա գործվածքներ, մանվածք, թելեր, մետաքս, մետաղական արտադրանք և այնպիսի սննդամթերք, ինչպիսիք են շաքարավազը, յուղը և կարագը։ Արդյունաբերության այս աճը հիշատակվում է որպես պրոտոինդուստրիալացման ձև, որը նման էր 18-րդ դարի Արևմտյան Եվրոպային մինչ արդյունաբերական հեղափոխությունը[80]։

Վաղ ժամանակակից Եվրոպան ներմուծում էր մթերքներ մոնղոլական Հնդկաստանից, մասնավորապես բամբակյա գործվածքներ, համեմունքներ, պղպեղ, ինդիգո, մետաքս և սելիտրա (զինամթերքի օգտագործման համար)[57]։ Եվրոպական նորաձևությունը, օրինակ, ավելի ու ավելի էր սկսում կախվածության մեջ գտնվել հնդկական գործվածքներից և մետաքսից։ 17-րդ դարի վերջից մինչև 18-րդ դարի սկիզբը Հնդկաստանին բաժին էր ընկնում Ասիայից Բրիտանիա ներմուծումների 95 %-ը, իսկ միայն Բենգալյան Սուբահ նահանգին բաժին է ընկնում Ասիայից Հոլանդիա ներմուծումների 40 %-ը։ Ի հակադրություն սրան, եվրոպական ապրանքների նկատմամբ պահանջարկը մոնղոլական Հնդկաստանում փոքր էր[9]։ Արտահանումը սահմանափակվում էր բրդյա որոշ արտադրանքներով, ձուլակտորներով, ապակե սպասքով, մեխանիկական ժամացույցներով, զենքով և շքեղության մի քանի այլ պարագաներով[81]։ Առևտրային անհավասարակշռությունը եվրոպացիներին ստիպեց մեծ քանակությամբ ոսկի և արծաթ արտահանել Հնդկաստան՝ Հարավային Ասիայի ներմուծումների դիմաց վճարումներ կատարելու համար[57][81]։ Հնդկական ապրանքները, հատկապես Բենգալյան Սուբահից, մեծ քանակությամբ արտահանվում էին նաև ասիական այլ շուկաներ, ինչպիսիք են Ինդոնեզիան և Ճապոնիան[82]։

Խոշորագույն արտադրական արդյունաբերությունը բամբակյա տեքստիլի արտադրությունն էր, որը ներառում էր կտորից ապրանքների, կալիկոի և մուսլինի արտադրությունը՝ հասանելի ոչ սպիտակ տարբեր գույներով։ Բամբակյա տեքստիլ արդյունաբերությունը պատասխանատու էր կայսրության միջազգային առևտրի մեծ մասի համար[57]։ Բամբակի արտադրության ամենակարևոր կենտրոնը, հատկապես Դաքքայի շրջակայքում, Բենգալյան Սուբահ նահանգն էր[83]։ Միայն Բենգալիային բաժին էր ընկնում մանածագործական իրերի ավելի քան 50 %-ի և մետաքսի մոտ 80 %-ի արտահանումը Հոլանդիա[9]։ Մեծ քանակությամբ բենգալական մետաքս և բամբակյա տեքստիլ արտահանվում էր Եվրոպա, Ինդոնեզիա և Ճապոնիա[84]։

Մոնղոլական Հնդկաստանը ուներ խոշոր նավաշինական արդյունաբերություն, հատկապես Բենգալյան Սուբահում։ Տնտեսական պատմաբան Ինդրաջիտ Ռեյը 16-17-րդ դարերի Բենգալիայի նավաշինական արտադրանքի ծավալը գնահատել է տարեկան 223 250 տոննա՝ 1769-1771 թվականներին Հյուսիսային Ամերիկայի 19 գաղութներում արտադրված 23 061 տոննայի համեմատությամբ[85]։

Բենգալյան Սուբահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բենգալյան Սուբահը Մեծ Մոնղոլների ամենահարուստ նահանգն էր։ Այն արտադրում էր կայսրության ՀՆԱ-ի կազմի մեջ մտնող արտադրանքի 50 %-ը և համաշխարհային ՀՆԱ-ի 12 %-ը[86]։ Ռեյի խոսքով՝ այն աշխարհահռչակ էր այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են տեքստիլ արտադրությունն ու նավաշինությունը[87]։ Բենգալիայի մայրաքաղաք Դաքքան կայսրության ֆինանսական մայրաքաղաքն էր, որի բնակչությունը գերազանցում էր մեկ միլիոնը։ Այն մետաքսի և բամբակյա գործվածքների, պողպատի, սելիտրայի, գյուղատնտեսական և արդյունաբերական արտադրանքի արտահանողն էր[86]։

Երկրի ներսում Հնդկաստանի մեծ մասը կախված էր բենգալական ապրանքներից, ինչպիսիք էին բրինձը, մետաքսն ու բամբակյա գործվածքները[9][84]։

Հետմոնղոլական կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

18-րդ դարի առաջին կեսին մեծ Մոնղոլների կայսրությունը անկում ապրեց, Դելին թալանվեց մեծ Մոհոլների կայսրության Նադիր շահի ներխուժման ժամանակ, գանձարանը դատարկվեց, տասնյակ հազարավոր մարդիկ սպանվեցին, իսկ հազարավոր մարդիկ իրենց անասունների հետ ստրկության հանձնվեցին։ Այս ամենը թուլացրեց կայսրությունը և հանգեցրեց հետմոնղոլական պետությունների առաջացման։ Մոնղոլներին փոխարինելու եկավ Մարատհական կայսրությունը, որը գերիշխող ռազմական ուժ ուներ Հնդկաստանի մեծ մասում, իսկ մյուս փոքր տարածաշրջանային թագավորությունները, ինչպիսիք էին Նավաբները հյուսիսում և Նիզամները հարավում, հայտարարեցին իրենց ինքնավար։ Սակայն Մեծ մոնղոլների հարկային վարչարարության արդյունավետ համակարգը հիմնականում մնաց անփոփոխ։ Ըստ Ռայհաուդհուրի Տապայի գնահատման՝ եկամուտները աճեցին մինչև 50 տոկոս և ավելի, ի հակադրություն չինական 5-6 տոկոսի, որոնք նախատեսվել էին պատերազմի ծախսերը ծածկելու համար[88]։ Նմանապես, Մադդիսոնը նույն ժամանակահատվածի համար տալիս է հետևյալ գնահատումները վերջին շրջանի մոնղոլական տնտեսության եկամուտների բաշխման վերաբերյալ.

Մոնղոլական կայսրության տնտեսության վերջին տարիների եկամուտների բաշխումը[89]
Սոցիալական խումբ Բնակչության % Ընդհանուր եկամուտների % Մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամուտ
Ազնվականություն, Զամինդարներ 1 15 15
Առևտրականներից մինչև դռնապաններ 17 37 2.2
Գյուղական տնտեսություններ 72 45 0.6
Տոհմային տնտեսություններ 10 3 0.3
Ընդամենը 100 100 1

18-րդ դարում առաջացած հետմղոլական պետությունների շարքում գերիշխող տնտեսական տերություններն էին Բենգալյան Սուբահը (Բենգալիայի Նավաբաների օրոք) և Մայսուրի հարավաինդիական թագավորությունը (Հայդեր Ալիի և Տիպու սուլթանի օրոք)։ Առաջինը ավերվեց մարատհների կողմից Բենգալիա ներխուժումների պատճառով[90][91], որոնք տասնամյակներ շարունակ վեց ներխուժումներ իրականացրին դեպի Բենգալիա։ Շատերը պնդում են, որ հարյուր հազարավոր մարդիկ սպանվեցին, արգելափակվեց առևտուրը պարսկական և Օսմանյան կայսրությունների հետ և տարածաշրջանի տնտեսությունն այն աստիճան թուլացավ, որ Բենգալիայի Նավաբը համաձայնեց մարատհների հետ հաշտության պայմանագիր կնքել[92]։ Այդ համաձայնագրով Բենգալյան Սուբահը պարտավորվեց մարատհներին վճարել 1,2 միլիոն ռուփի տուրք։

Շիվրամկրիշնան պնդում է,որ Մայսուրյան թագավորության տնտեսությունն այն ժամանակ առաջ է անցել Բենգալիայի տնտեսությունից՝ կենսապահովման ցուցանիշից հինգ անգամ բարձր իրական եկամուտով[58]՝ բնակչության մեկ շնչի հաշվով կազմելով 2000 դոլար (արտահայտված 1990 թվականի միջազգային դոլարով)[4]։ Համեմատության համար նշենք, որ Մադդիսոնը 1820 թվականի Նիդեռլանդների մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն գնահատել է 1838 դոլար և Մեծ Բրիտանիայի ՀՆԱ-ն՝ 1706 դոլար[93]։

Ջեֆրի Ջ. Ուիլյամսոնը պնդում է, որ Հնդկաստանը 18-րդ դարի երկրորդ կեսին ապաինդուստրիալացման ժամանակաշրջան ապրեց, ինչը Մեծ մոնղոլների կայսրության փլուզման անուղղակի արդյունք էր, իսկ հետագայում արդեն ապաինդուստրիալացման պատճառ դարձավ բրիտանական իշխանության հաստատումը Հնդկաստանում[7]։ Ըստ Ուիլյամսոնի, Մեծ մոնղոլների կայսրության անկումը հանգեցրեց գյուղատնտեսության արտադրողականության նվազման, ինչը իր ազդեցությունն ունեցավ սննդամթերքի գների, անվանական աշխատավարձի վրա, ապա աճեցին տեքստիլ արտադրանքի գները, որոնք կազմի մեջ էր մտնում Մեծ Բրիտանիայում Հնդկաստանի տեքստիլային շուկայի արտադրանքը, նախքան Բրիտանիայի արդյունաբերական հեղափոխությունը[94]։ Չնայած այս ամենին, հնդկական գործվածքը պահպանում էր մրցակցային առավելությունը բրիտանական տեքստիլի նկատմամբ մինչև 19-րդ դարը[95]։ Պրասաննան Փարթասարատին նշում է, որ որոշ հետմոնղոլական պետություններ անկում չապրեցին, հատկապես Բենգալիան և Մայսուրը, որոնք համեմատելի հարթությունում էին գտնվում Մեծ Բրիտանիայի հետ 18-րդ դարի վերջին[8]։

Բրիտանական տիրապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը նվաճեց Բենգալյան Սուբահը 1757 թվականին Պլասսիի ճակատամարտում։ 1765 թվականին Բենգալիայում եկամուտ հավաքելու իրավունք ստանալով՝ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը զգալի չափով դադարեցրեց ոսկու և արծաթի ներկրումը, ինչը վերջինս օգտագործում էր Մեծ Բրիտանիա ուղարկված ապրանքների դիմաց վճարելու համար մինչ այդ պահը։

Հնդկաստանից արտահանված ձուլակտորներ, ըստ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության գնահատումների (1708-1810)[96]
Տարիներ Ձուլակտորներ ( £ ) Միջին ծավալը մեկ տարվա ընթացքում
1708/9-1733/4 12,189,147 420,315
1734/5-1759/60 15,239,115 586,119
1760/1-1765/6 842,381 140,396
1766/7-1771/2 968,289 161,381
1772/3-1775/6 72,911 18,227
1776/7-1784/5 156,106 17,345
1785/6-1792/3 4,476,207 559,525
1793/4-1809/10 8,988,165 528,715

Բացի այդ, ինչպես Մեծ մոնղոլների օրոք, այպես էլ բենգալական նախագահության շրջանում հավաքված հողային եկամուտներն օգնեցին ֆինանսավորել ընկերության պատերազմները Հնդկաստանի այլ մասերում։ Հետևաբար, 1760-1800 թվականների ընթացքում Բենգալիայի դրամական զանգվածը զգալիորեն կրճատվեց։ Տեղական որոշ դրամահատարանների փակվելը, ինչպես նաև փոխարժեքների հաստատումը և մետաղադրամների ստանդարտացումը նպաստեցին տնտեսական անկմանը[97]։

1780-1860 թվականների ընթացքում Հնդկաստանը տարաբնույթ ոչ պարենային ապրանքներ արտահանողից վերածվեց հումքի արտահանողի և արդյունաբերական ապրանքների գնորդի[97]։ 1750-ական թվականներին նուրբ բամբակն ու մետաքսը Հնդկաստանից արտահանվում էին Եվրոպայի, Ասիայի և Աֆրիկայի շուկաներ, այն դեպքում, երբ 19-րդ դարի երկրորդ քառորդում Հնդկաստանի արտահանման մեծ մասը բաժին էր ընկնում հումքին, որի կազմի մեջ էին մտնում հիմնականում հում բամբակը, ափիոնը և ինդիգոն[98]։ 18-րդ դարի վերջից բամբակյա արդյունաբերությամբ զբաղվող բրիտանացիները փորձեցին ազդել իրենց կառավարության վրա, որպեսզի հնդկական ներմուծումը հարկվի և թույլ տրվի իրենց մուտք գործել Հնդկաստանի շուկաներ[98]։ 1830-ական թվականներից սկսած բրիտանական գործվածքները սկսեցին հայտնվել հնդկական շուկաներում, իսկ հետո հեղեղեցին դրանք, ընդ որում տեքստիլի ներմուծման արժեքը աճեց՝ 1850-1896 թվականներին 5,2 միլիոն ֆունտ ստերլինգից դառնալով 18,4 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ[99]։ Ստրկության վերացումը Կարիբյան պլանտացիաներին խրախուսեց կազմակերպել աշխատուժի ներմուծումը Հարավային Ասիայից[100]։

Աշխատանքի արտադրողականության հարաբերական անկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաշխարհային ՀՆԱ-ում խոշորագույն տնտեսությունների ունեցած գլոբալ ներդրումը 1-2003 թվականներին ըստ Անգուս Մադդիսոնի գնահատումների[101]: Մինչև 18-րդ դարի սկիզբը Չինաստանը և Հնդկաստանը ՀՆԱ-ի արտադրության ծավալով երկու խոշորագույն տնտեսություններն էին: (Գրաֆիկում երևում է, որ Հնդկաստանի և Չինաստանի գերիշխանությունը թերագնահատված է):

1750 թվականին Հնդկաստանին բաժին է ընկնում համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության 25 տոկոսը, իսկ 1900 թվականին այն կրճատվեց մինչև համաշխարհային արդյունաբերական արտադրության 2 տոկոսը[7]։ Մեծ Բրիտանիան փոխարինեց Հնդկաստանին՝ դառնալով աշխարհի խոշորագույն տեքստիլ արտադրողը 19-րդ դարում[95]։ Ինչ վերաբերում է ուրբանիզացիային, ապա 1600 թվականին Մոնղոլյան Հնդկաստանում բնակվում էր բնակչության ավելի շատ տոկոսը (15 տոկոս), քան 19-րդ դարում բրիտանական Հնդկաստանում[68]։

Տնտեսական որոշ պատմաբաններ պնդում էին, որ 18-րդ դարում Հնդկաստանում իրական աշխատավարձը նվազում էր և «եվրոպական մակարդակից շատ ավելի ցածր էր»[102]։ Այն վիճարկվեց ուրիշների կողմից, ովքեր պնդում էին, որ իրական աշխատավարձի նվազումը տեղի է ունեցել 19-րդ դարի սկզբին կամ, հնարավոր է, 18-րդ դարի վերջում՝ հիմնականում պայմանավորված գլոբալիզացիայի ազդեցությամբ[7]։

Քլինիգինգսմիթը և Ուիլիամսոնը[103] պնդում են, որ նախքան ռեինդուստրիալացումը Հնդկաստանը դեինդուստրիալացվել է 1750-1860 թվականների ընթացքում՝ պայմանավորված երկու շատ տարբեր պատճառներով։ Նրանք ենթադրում են, որ 1750-1810 թվականներին մոնղոլական հեգեմոնիայի կորուստը թույլ տվեց նոր բռնակալական կառավարիչներին եկամուտ ստանալ իրենց կողմից նվաճված բնակչության գյուղատնտեսությունից, քանի որ տեսնում էին, որ հարկերի և վարձավճարների պահանջարկը աճել էր արտադրության մինչև 50 %, մինչդեռ այդ ժամանակահատվածում Չինաստանում այն կազմում էր 5-6 % և հիմնականում գանձվում էր տարածաշրջանային պատերազմների ֆինանսավորման համար։ Համակցված աշխատուժի և անասունների՝ ռազմական նպատակներով օգտագործման հետ, հացահատիկի և տեքստիլի գները բարձրացվեցին անվանական աշխատավարձի հետ միասին, քանի որ բնակչությունը փորձում էր բավարարել պահանջարկը, նվազեցնել հնդկական արհեստների մրցունակությունը և ազդել տարածաշրջանային տեքստիլ առևտրի վրա։ Այնուհետև, 1810- 1860 թվականներին, Մեծ Բրիտանիայի գործարանային համակարգի ընդլայնումը ամբողջ աշխարհում հանգեցրեց տեքստիլ արտադրանքի գների հարաբերական նվազման՝ աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման հաշվին։ Այս միտումը Հնդկաստանում ընդլայնվեց, քանի որ միաժամանակյա տեղի ունեցավ տրանսպորտային հեղափոխություն, ինչի արդյունքում կտրուկ նվազեցին տրանսպորտային ծախսերը, իսկ ենթաաշխարհամասում, որտեղ մետաղական ճանապարհներ չկային, մեխանիկական տրանսպորտի ներդրմամբ հարված հասցվեց արհեստագործական արտադրությանը, բայց միաժամանակ կայունացավ գյուղատնտեսական ոլորտը։

Անգուս Մադդիսոնը հայտարարեց[104], որ դա ջախջախիչ հարված էր գեղեցիկ մուսլինների, թանկարժեք իրերի, շքեղ հագուստի և կոշիկի, դեկորատիվ սրերի և զենքի արտադրողներին։ Նա ենթադրեց, որ այդ ապրանքների ներքին շուկան կազմում էր մոնղոլների ազգային եկամտի մոտ 5 տոկոսը, իսկ տեքստիլ արտահանման շուկան, հավանաբար, 1,5 տոկոս էր։

Ամիա Բագչիի գնահատումները։

Գանգեթ Բիհարի բնակչությունը ըստ տարբեր զբաղվածություն ունեցող անձանց (%)[103][105]
Զբաղվածություն 1809–1813 1901
Մանողներ 10.3 –
Մանողներ / Ջուլհակներ 2.3 1.3
Արդյունաբերական այլ ձեռնարկություններ 9.0 7.2
Ընդամենը 21.6 8.5

Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության տիրապետության շրջանը (1764-1857)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս ժամանակահատվածում արագ ընդլայնվող կայսրությունում Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը սկսեց հարկային վարչարարության բարեփոխումները, որոնք զբաղեցնում էին ավելի քան 250 միլիոն ակր (1 000 000 ք․կմ) կամ հնդկական տիրապետության 35 տոկոսը։ Անուղղակի կառավարում հաստատվեց պրոտեկտորատների և բուֆերային նահանգների նկատմամբ։

Ռեյը (2009 թվականին) բարձրացրեց երեք հիմնական հարցեր՝ Բենգալիայում 19-րդ դարի բամբակյա տեքստիլ արդյունաբերության վերաբերյալ․ երբ այս արդյունաբերությունը սկսեց անկում ապրել, որն էր նրա անկման աստիճանը 19-րդ դարի սկզբին և որոնք են այն գործոնները, որոնք հանգեցրել են դրան։ Քանի որ արտադրության մասին տվյալներ չկան, այդ իսկ պատճառով Ռեյն օգտագործել է արդյունաբերության շուկայական ցուցանիշները և դրա հումքի սպառումը։ Նա վիճարկեց այն կարծիքը, որ արդյունաբերության շարունակական անկումը սկսվել է 18-րդ դարի վերջին կամ 19-րդ դարի սկզբին։ Անկումը փաստացի սկսվել է 1820-ականների կեսերին։ Անկման տեմպեր սկզբում իհարկե եղել են, սակայն ճգնաժամը վրա է հասել 1860 թվականին, այն ժամանակ, երբ 563 000 աշխատողներ կորցրել են իրենց աշխատանքը։ Ըստ Ռեյի գնահատումների՝ 1850 թվականին արդյունաբերությունը կրճատվել է մոտ 28 տոկոսով։ Նա համաձայն է, որ բրիտանական խտրական քաղաքականությունը, անկասկած, ճնշել է ոլորտի արտահանումը, սակայն Ռեյը ենթադրում է, որ դրա անկումը ավելի լավ բացատրվում է Մեծ Բրիտանիայում տեխնոլոգիական նորարարություններով[106]։

Այլ պատմաբաններ նշում են, որ գաղութացումը եղել է Հնդկաստանի ապաինդուստրիալացման և Մեծ Բրիտանիայի արդյունաբերական հեղափոխության գլխավոր գործոնը[107][108][109][110]։ 1757 թվականի նվաճումից հետո Բենգալիայում կուտակված կապիտալը աջակցություն էր բրիտանական արդյունաբերության ներդրումներին, ինչպիսիք են արդյունաբերական հեղափոխության ընթացքում տեքստիլ արտադրությունը։ Այն նաև մեծացրեց բրիտանական հարստությունը՝ նպաստելով Բենգալիայում ապաինդուստրիալացմանը[107][108][109]։ Գաղութացումը ստիպեց հնդկական մեծ շուկան բացել բրիտանական ապրանքների առջև, որոնք կարող էին վաճառվել Հնդկաստանում առանց հարկերի և տուրքերի, ի տարբերություն տեղական արտադրողների, որոնք հարկվում էին բարձր դրույքաչափերով։ Մեծ Բրիտանիայում պրոտեկցիոնիստական քաղաքականությունը, ինչպիսին բարձր սակագներն են, սահմանափակում էիր հնդկական տեքստիլի վաճառքը։ Հում բամբակը ներկրվում էր բրիտանական գործարաններից առանց մաքսատուրքերի, որոնք գործվածք էին արտադրում և վերավաճառվում Հնդկաստանի շուկայում։ Բրիտանական տնտեսական քաղաքականությունը Հնդկաստանին տվել էր մենաշնորհային դիրք իր խոշոր շուկայի և բամբակի ռեսուրսների վրա[95][111][112]։ Հնդկաստանը ծառայում էր բրիտանական արտադրողների համար որպես հումքի կարևոր մատակարար, ինչպես նաև բրիտանական արդյունաբերական ապրանքների համար խոշոր գրավիչ շուկա[113]։

Հնդկական գործվածքը պահպանում էր մրցակցային առավելությունը բրիտանական տեքստիլի նկատմամբ մինչև 19-րդ դարը, երբ Բրիտանիան, ի վերջո, առաջ անցավ Հնդկաստանից՝ որպես աշխարհի խոշորագույն բամբակյա գործվածք արտադրող[95]։ 1811 թվականին Բենգալիան դեռևս Ամերիկայի և Հնդկական Օվկիանոսի բամբակյա գործվածքների խոշոր արտահանողն էր։ Սակայն բենգալյան արտահանումը կրճատվեց 19-րդ դարի սկզբներին, քանի որ բրիտանական ներմուծումը Բենգալիա 1811-1840 թվականներին 25 տոկոսից աճեց մինչև 93 տոկոս[114]։ 1820 թվականին Հնդկաստանը առաջին տեղից ընկավ և դարձավ աշխարհում մեծությամբ երկրորդ տնտեսությունը Չինաստանից հետո[59]։

Ինդուստրացման բացակայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբանների մոտ հարց է առաջացել, թե ինչու Հնդկաստանը չկարողացավ ինդուստրանալ 19-րդ դարում։ Քանի որ բամբակի համաշխարհային արդյունաբերությունը տեխնոլոգիական հեղափոխություն ապրեց 18-րդ դարում, իսկ հնդկական արդյունաբերությունը արգելափակվեց «թռչող մաքոքի» կիրառումից հետո, ինդուստրացումը սկսվեց միայն 19-րդ դարի վերջում։ Որոշ պատմաբաններ ենթադրում էին, որ դա պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ Հնդկաստանը այդ ժամանակահատվածում համարվում էր հիմնականում ցածր աշխատավարձներով գյուղատնտեսական երկիր, և պնդում էին, որ անվանական աշխատավարձը Մեծ Բրիտանիայում ավելի բարձր էր, ուստի բամբակյա արտադրողները խթան ունեին հայտնագործել և գնել նոր, թանկարժեք և տնտեսող աշխատանքային տեխնոլոգիաներ։ Նրանց կարծիքով, այն պատճառով, որ աշխատավարձի մակարդակը Հնդկաստանում ցածր էր, արտադրողները նախընտրում էին ընդլայնել արտադրությունը ավելի շատ աշխատողներ վարձելով, քան ներդրումներ կատարելով[115]։

Տնտեսական պատմաբանները, որոնցից էր Պրասաննան Պարտասարատին, քննադատել է այս փաստարկը, նշելով այն եկամուտների տվյալները, որոնք ցույց են տալիս, որ 18-րդ դարին Բենգալիայում և Մայսուրայում իրական աշխատավարձը ավելի բարձր է եղել, քան Մեծ Բրիտանիայում[7][8]։ Փոխարենը, Պարտասարատին պնդում է, որ հնդկական տեքստիլի գները Հնդկաստանում ցածր էին սննդամթերքի գների ավելի ցածր լինելու պատճառով, ինչը գյուղատնտեսության ավելի բարձր արտադրողականության արդյունք էր։ Մեծ Բրիտանիայի համեմատ արծաթե մետաղադրամների մեկ ունցիայի գները կազմում էին Մայսուրի գների մոտ կեսը և Բենգալիայի՝ մեկ երրորդը, ինչը հանգեցրել էր հնդկական մանածագործական արտադրատեսակների համար արծաթե մետաղադրամների գների նվազմանը, որը նրանց տալիս էր գնային առավելություն համաշխարհային շուկաներում[8]։ Ըստ Իմմանուել Վալլերշտայնի, Իրֆան Հաբիբի, Պերսիվալ Սփիրի և Աշոկ Դեսայի վկայությունների, մեկ շնչի հաշվով գյուղատնտեսական արտադրանքը և սպառման չափանիշները 17-րդ դարում Մոնղոլական Հնդկաստանում ավելի բարձր էին, քան Եվրոպայում 17-րդ դարում և Բրիտանական Հնդկաստանում 20-րդ դարի սկզբին[78]։

Սթիվեն Բրոդբերին և Բիսնուպրիա Գուպտան տվել են հետևյալ համեմատական գնահատականները 1600-1871 թվականների ընթացքում Հնդկաստանի և Մեծ Բրիտանիայի բնակչության թվաքանակի և մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ցուցանիշների համար (1990 թվականի միջազգային դոլարի հաշվարկով)[54][116][117]։

Տարի Հնդկաստան ($) Մեծ Բրիտանիա ($) Հարաբերակցությունը (%) Հնդկաստանի բնաչություն (միլիոն) Մեծ Բրիտանիայի բնակչություն (միլիոն)
1600 782 1,104 72 142 5
1650 736 904 83 142 5.8
1700 719 1,477 49.3 164 8.8
1751 661 1,678 39.9 190 9.2
1801 639 2,142 32.6 207 16.3
1851 586 2,721 21.9 232 27.5
1871 526 3,629 14.5 256 31.6

Սակայն Պարտասարատին քննադատել է Բրոդբերիի և Գուպտայի կողմից հաշվարկված այս գնահատականները[7][58]։ Ըստ նրա, տեքստիլ արդյունաբերության աշխատողները Բենգալիայում և Մայսուրայում ավելի շատ էին վաստակում, քան Անգլիայում, իսկ Անգլիայում գյուղատնտեսական աշխատանքները պետք է ավելի շատ ժամում պետք է կատարվեին, որպեսզի վաստակեին նույնքան, որքան Մայսուրայում[8]։ Մյուսները, ինչպիսիք են Անդրե Գանդերը, Ռոբերտ Ա. Դենեմարկը, Կեննեթ Պոմերանզը և Ամիյա Կումար Բագչին քննադատում են նաև այն գնահատականները, որոնք ցույց են տալիս մեկ շնչին ընկնող եկամուտների ցածր աճի տեմպեր և ՀՆԱ-ի ցուցանիշները Ասիայում (հատկապես Չինաստանում և Հնդկաստանում) մինչև 19-րդ դարը, մատնացույց անելով հետագա ուսումնասիրությունները, որոնք հայտնաբերել են այս ընթացքում Չինաստանում և Հնդկաստանում մեկ շնչին ընկնող եկամուտների՝ զգալիորեն ավելի բարձր աճի տեմպեր[118]։

Տնտեսական պատմաբան Սաշի Շիվրամկրիշնան 18-րդ դարի վերջին մեկ շնչի հաշվով Մայսուրի միջին եկամուտը հինգ անգամ ավելի բարձր է գնահատել կենսապահովման նվազագույն ցուցանիշից[58], այսինքն՝ 400 դոլարից հինգ անգամ բարձր (արտահայտված 1990 թվականի միջազգային դոլարով) կամ մեկ շնչի հաշվով 2000 դոլար[4]։ Համեմատության համար նշենք, որ մեկ շնչին ընկնող ամենաբարձր ազգային եկամուտը 1820 թվականին Նիդեռլանդներում կազմել է 1838 դոլար և 1706 դոլար՝ Մեծ Բրիտանիայում[93]։ Ըստ տնտեսական պատմաբան Փոլ Բայրոչի, 1750 թվականին Հնդկաստանի և Չինաստանի ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով ավելի բարձր էր, քան Եվրոպայում[119][120]։ 1750 թվականին, Բայրոչը Արևմտյան աշխարհի մեկ շնչի համար համախառն ազգային արտադրանքը գնահատեց 182 ԱՄՆ դոլար 1960 թվականի դոլարի գներով (որը հավասար է 804 դոլարի 1990 թվականի դոլարի գներով) և ոչ Արևմտյան աշխարհի մեկ շնչի համար համախառն ազգային արտադրանքը՝ 188 ԱՄՆ դոլար (որը հավասար է 830 դոլարի 1990 թվականի դոլարի գներով), որոնք առաջ են անցել ինչպես Չինաստանի, այնպես էլ Հնդկաստանի կողմից[121]։ Նա տալիս է նաև այլ գնահատականներ. Անգլիայի համար՝ 150-190 դոլար 1700 թվականին և 160-210 դոլար Հնդկաստանի համար 1800 թվականին[122]։ Բայրոչը հաշվարկել է, որ միայն 1800 թվականից հետո արևմտաեվրոպական մեկ շնչի հաշվով եկամուտը առաջ մղվեց[123]։

Հնդկական հրետանային գործարանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1787 թվականին Իշապորում հիմնադրվեց սև վառոդի գործարան, որի արտադրությունը սկսվեց 1791 թվականին (այժմ դա Իշապորի հրաձգային գործարանն է, որը սկսել է գործել 1904 թվականից)։ 1801 թվականին Կալկաթայում հիմնադրվեց թնդանոթների և արկերի գործարան, որի արտադրությունն էլ սկսվեց արդեն 1802 թվականի մարտի 18-ին։ Մինչև 1947 թվականի Հնդկաստանի անկախացումը այստեղ կային տասնութ հրետանային գործարաններ[124]։

Բրիտանական տիրապետություն (1858–1947)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Բրիտանական Հնդկաստան

Մեծ մոնղոլների դինաստիայի պաշտոնական փլուզումը ազդարարեց Հնդկաստանի հպատակների նկատմամբ բրիտանական վերաբերմունքի փոփոխության մասին։ Մեծ Բրիտանիայի տիրապետության ժամանակ սկսվեցին լուրջ երկաթուղային նախագծեր, իսկ պետական պաշտոններն ու երաշխավորված կենսաթոշակները առաջին անգամ պետական ծառայության ներգրավեցին մեծ թվով հնդիկների բարձրագույն կաստայից։ 1875 թվականից սկսած բրիտանական բամբակի արտահանումները կլանեցին հնդկական շուկայի 55 տոկոսը[125]։ 1850-ական թվականներին Բոմբեյում բացվեցին բամբակյա առաջին գործարանները, որոնք մարտահրավեր նետեցին արհեստագործական տնային համակարգին, որի հիմքում ընկած էր ընտանեկան աշխատանքը[126]։

Ռուփիի անկումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արծաթի գինը / փոխարժեքը։ 1871-1872 և 1892-1893 թվականներին
Ժամանակաշրջան Արծաթի գինը (մեկ տրոյական ունցիայի դիմաց ֆունտով) Ռուփիի փոխարժեքի կուրսը (ֆունտով)
1871–1872 60½ 23 ⅛
1875–1876 56¾ 21⅝
1879–1880 51¼ 20
1883–1884 50½ 19½
1887–1888 44⅝ 18⅞
1890–1951 47 11/16 18⅛
1891–1892 45 16¾
1892–1893 39 15
Աղբյուր։ B.E. Dadachanji. History of Indian Currency and Exchange, 3rd enlarged ed.

(Bombay: D.B. Taraporevala Sons & Co, 1934), p. 15

Ֆրանս-պրուսական պատերազմում տարած հաղթանակից հետո (1870-1871 թվականներ) Գերմանիան Ֆրանսիայից ստացավ հսկայական շահույթ 200 000 000 ֆունտ ստերլինգի չափով, իսկ հետո միացավ Մեծ Բրիտանիայի ոսկու ստանդարտին։ Ֆրանսիան, ԱՄՆ-ն և արդյունաբերական զարգացած այլ երկրներ հետևեցին Գերմանիայի օրինակին՝ ընդունելով ոսկին 1870-ական թվականներին։ Այնպիսի երկրներից, որոնցից էին Ճապոնիան, որը չուներ անհրաժեշտություն այն ընդունելու, և Հնդկաստանը, որը ենթարկվում էր կայսերական քաղաքականությանը, մնացին հիմնականում արծաթե ստանդարտի համակարգում։ Այդ ժամանակ արծաթի ու ոսկու վրա հիմնված տնտեսությունները կտրուկ ցրվեցին։ Ամենից շատ տուժեցին արծաթե տնտեսությունները, որոնք հիմնականում առևտուր էին անում ոսկե տնտեսությունների հետ։ Արծաթի պաշարները չափերով աճում էին, ինչը հանգեցնում էր ոսկու արժեքի հարաբերական աճին։ Հնդկաստանի վրա արծաթի ազդեցությունը խորն էր, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ իր առևտրի մեծ մասը Մեծ Բրիտանիայի և ոսկու վրա հիմնված այլ երկրների հետ էր։ Քանի որ արծաթի գինը նվազում էր, նվազում էր նաև ռուփիի փոխանակային արժեքը ֆունտ ստերլինգի նկատմամբ։

Գյուղատնտեսություն և արդյունաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1890-1910 թվականներին Հնդկաստանի տնտեսությունն աճում էր տարեկան մոտ 1 տոկոսով, ինչը համապատասխանում էր բնակչության աճին[127]։ Սրա արդյունքը եղավ այն, որ ոչ մի փոփոխություն եկամուտների մակարդակով տեղի չունեցավ։ Գյուղատնտեսությունը դեռևս գերակշռում էր, իսկ գյուղացիների մեծ մասը ապրում էր կենսապահովման ցածր մակարդակի վրա։

Ձեռնարկատեր Ջամսեթջի Թաթան (1839-1904) իր արդյունաբերական կարիերան սկսեց 1877 թվականին «Կենտրոնական Հնդկաստանի մանածագործական, ջուլհակագործության և արտադրական ընկերություն»-ով, որը գտնվում էր Բոմբեյում։ Մինչ հնդկական մյուս գործարանները արտադրում էին էժան կոպիտ մանվածք (իսկ ավելի ուշ արդեն գործվածք)՝ օգտագործելով տեղական կարճ կեռ բամբակը և Մեծ Բրիտանիայից ներկրված պարզ սարքավորումները, Թաթան շատ ավելի լավ արտադրանք էր թողարկում՝ ներմուծելով թանկարժեք բամբակ Եգիպտոսից և Միացյալ Նահանգներից ավելի բարդ սարքավորումներ ձեռք բերելով, որոնց միջոցով ստացվում էր ավելի բարակ մանվածք, որը կարող էր մրցակցել Մեծ Բրիտանիայից ներկրվող ապրանքների հետ[128]։

1890-ական թվականներին Թաթան սկսեց ընդլայնման ծրագրեր ծանր արդյունաբերության մեջ՝ օգտագործելով հնդկական ֆինանսավորումը։ Կայսրությունը չտրամադրեց կապիտալ, բայց իմանալով ԱՄՆ-ի և Գերմանիայի նկատմամբ Մեծ Բրիտանիայի նվազող դիրքորոշումը պողպատե արդյունաբերության մեջ, նա ցանկացավ հիմնել պողպատե գործարաններ Հնդկաստանում, ուստի Թաթային առաջարկվեց գնել ցանկացած ավելցուկային պողպատ, որը վերջինս չէր կարողանա այլ կերպ վաճառել[129]։

Երկաթուղիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի երկաթուղային քարտեզ, 1871 թվական
Հնդկաստանի երկաթուղային քարտեզ, 1909 թվական

Բրիտանացի ներդրողները 19-րդ դարի վերջին կառուցեցին ժամանակակից երկաթուղային համակարգ, որը դարձավ տվյալ ժամանակահատվածում աշխարհում մեծությամբ չորրորդը և հայտնի էր շինարարության և սպասարկման իր ուրույն որակով[130]։ Կառավարությունը աջակցեց այդ ծրագիրը՝ գիտակցելով վերջինիս արժեքը ռազմական օգտագործման և տնտեսական աճի տեսանկյունից։ Երկաթուղին սկզբում մասնավոր սեփականություն էր և կառավարվում էր բրիտանացի ադմինիստրատորների, ինժեներների և որակավորված վարպետների կողմից։ Սկզբում միայն մասնագիտական ցածր հմտություններով աշխատողներն էին հնդկացիներ[131]։

Երկաթուղային համակարգի ծրագիրն առաջին անգամ մշակվել է 1832 թվականին։ Առաջին գնացքը անցել է այսպես կոչված Կարմիր բլուրներից մինչև Չենայի Չինտադրիպետ կամուրջը, որը բացվեց 1837 թվականին[132]։ Այն կոչվում էր «Կարմիր լեռնային երկաթուղի» և օգտագործվում էր բեռնափոխադրումների համար։ 1830-1840-ական թվականներին կառուցվեցին ևս մի քանի կարճ գծեր, որոնք իրար հետ չմիացվեցին և օգտագործվում էին բեռների տեղափոխման համար։ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերությունը (իսկ ավելի ուշ նաև գաղութային կառավարությունը) խրախուսում էր մասնավոր ներդրողների կողմից աջակցվող նոր երկաթուղային ընկերություններին այն սխեմայի շրջանակներում, որն տրամադրում էր հողը և երաշխավորում տարեկան մինչև հինգ տոկոս եկամտաբերություն շահագործման առաջին տարիներին։ Ընկերությունները պետք է կառուցեին և շահագործեին գծեր 99-ամյա վարձակալության շրջանակներում, ընդ որում կառավարությունը պահպանում էր դրանք ավելի շուտ գնելու հնարավորությունը[132]։ 1854 թվականին գեներալ-նահանգապետ Լորդ Դալհաուզին ստեղծեց մայրուղային գծերի ցանցի կառուցման մի ծրագիր, որը իրար էր միացնում հիմնական շրջանները։ Ստեղծվեցին մի շարք նոր երկաթուղային ընկերություններ, ինչը հանգեցրեց ոլորտի արագ ընդլայնման[133]։

1853 թվականին բացվեց առաջին ուղևորատար երկաթուղային գիծը՝ Մումբայ քաղաքի Բորի Բանդերից մինչև Թանա, որն ընդգրկում էր 34 կմ (21 մղոն) հեռավորություն[134]։ Այս ցանցի երթուղու երկարությունը 1860-1880 թվականներին ավելացավ 1349 կմ-ից (838 մղոն) մինչև 25 495 կմ (15 842 մղոն)՝ հիմնականում տարածվելով դեպի Մումբայ, Մադրաս և Կալկաթա նավահանգստային քաղաքներ[135]։ Երկաթուղու շինարարության մեծ մասն իրականացվում էր հնդկական ընկերությունների կողմից՝ բրիտանացի ինժեներների ղեկավարությամբ։ Համակարգը ամուր էր կառուցված։ Մի քանի խոշոր իշխանական նահանգներ կառուցել էին իրենց սեփական երկաթուղային համակարգերը, և այս ցանցը տարածվել էր ամբողջ Հնդկաստանում[132]։ Մինչև 1900 թվականը Հնդկաստանը ուներ երկաթուղային ծառայությունների մի ամբողջական շարք` դիվերսիֆիկացված տիրապետմամբ և կառավարմամբ, և աշխատում էր մետրային, լայն, ինչպես նաև նեղ շղթաներով[136]։

Հեդրիկը պնդում է, որ ինչպես կայսրության գծերը, այնպես էլ մասնավոր ընկերությունները վարձում էին միայն եվրոպացի ղեկավարների, շինարարների, ինժեներների և նույնիսկ շահագործող անձնակազմի, օրինակ՝ լոկոմոտիվային ինժեներների։ Կառավարության քաղաքականությունը պահանջում էր, որ երկաթուղային պայմանագրերի հայտերը ներկայացվեին Լոնդոնի հնդկական ներկայացուցչություն, որի պատճառով փակվում էին հնդկական ընկերությունների մեծ մասը։ Երկաթուղային ընկերությունները ձեռք են բերել Մեծ Բրիտանիայի սարքավորումների եւ պահեստամասերի մեծ մասը։ Երկաթուղային վերանորոգման արհեստանոցներ Հնդկաստանում գոյություն ունեին, բայց նրանց հազվադեպ էր թույլատրվում արտադրել կամ վերանորոգել լոկոմոտիվներ։ «Թաթա Սթիլ» ընկերությունը առաջինն էր, որը ստացավ ռելսերի պատվերներ 1920-ական թվականներին[137]։ Քրիստենսենը (1996) դիտարկել է գաղութային նպատակները, տեղական կարիքները, կապիտալի, ծառայությունների և մասնավոր-հանրային հատվածների շահերի հիմնախնդիրները։ Նա եկել է այն եզրակացությանը, որ երկաթուղիների կախվածությունը պետությունից խոչընդոտում է հաջողությանը, քանի որ երկաթուղային ծախսերը պետք է անցնեն բյուջեի կազմման նույն բյուրոկրատական գործընթացով, ինչ մյուս բոլոր պետական ծախսերը։ Այսպիսով, երկաթուղային ծախսերը չէին կարողանում բավարարել երկաթուղիների կամ նրանց ուղևորների կարիքները[138]։

1951 թվականին քառասուներկու առանձին երկաթուղային համակարգեր, այդ թվում ՝ երեսունևերկու գծեր, որոնք պատկանում էին հին հնդկական թագավորական նահանգներին, միավորվեցին «Հնդկական երկաթուղիներ» անվան տակ։ Գոյություն ունեցող երկաթուղային համակարգերը մնացան հօգուտ գոտիների 1951 թվականին, և 1952 թվականին ընդհանուր առմամբ ի հայտ եկան վեց գոտիներ[136]։

Իմպերիալիզմի տնտեսական հետևանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս քարտեզը ցույց է տալիս Հնդկաստանի մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի փոփոխությունը 1820-2015 թվականներին: Տվյալների աղբյուրը պրոֆեսոր Անգուս Մադիսոնի աղյուսակներն են (2010 թվական): Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն տարբեր տարիների համար և բնակչության տվյալները կարելի է ներբեռնել որպես աղյուսակ այստեղից [1]։ 2015 թվականի գնահատականը վերցված են Արժույթի միջազգային հիմնադրամի տվյալներից:

Դեռևս շարունակվում են Հնդկաստանի վրա բրիտանական իմպերիալիզմի թողած տնտեսական հետևանքների ազդեցության մասին քննարկումները։ Առաջին անգամ այդ հարցը բարձրացվել է Էդմոնդ Բյորկի կողմից, ով 1780-ական թվականներին կատաղի գրոհեց Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության դեմ՝ պնդելով, որ Ուորեն Հաստինգսը և այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ ավերել են հնդկական տնտեսությունն ու հասարակությունը, և այն շարունակել է Ռոմեշ Չանդեր Դաթը 19-րդ դարում։ Հնդիկ պատմաբան Ռաջատ Կանտա Ռեյը (1998) շարունակել է այդ դատողությունների ուղին, հայտարարելով, որ 18-րդ դարում բրիտանական կառավարումն ընդունել է կողոպուտի ճանապարհը և աղետ է դարձել ավանդական տնտեսության համար։ Ըստ հյուծման տնտեսական տեսության, որը մեծապես աջակցվել է Ռեյի կողմից, անգլիացիները սպառեցին պարենի և փողի պաշարները և հարկադրեցին բարձր հարկեր, որոնք դարձան սարսափելի սովի պատճառ 1770 թվականին։ Այն խլեց Բենգալիայի բնակչության մեկ երրորդի կյանքը[139]։ Ռեյը նաև պնդում է, որ Բրիտանական Հնդկաստանը չկարողացավ առաջարկել անհրաժեշտ օժանդակություններ, տեխնոլոգիաների փոխանակում և հովանավորչական շրջանակներ, որոնք թույլ կտային Բրիտանական Հնդկաստանին կրկնել հենց Բրիտանիայի ինդուստրացումը, մինչև իր անկախացումը[140]։

Բրիտանացի պատմաբան Պ. Ջ. Մարշալը վերաիմաստավորել է այն տեսակետը, որ մեծ մոնղոլների դարաշրջանի բարգավաճումը իր տեղը զիջեց աղքատությանը և անարխիային։ Նա պնդում էր, որ բրիտանական իշխանության զավթումը անցյալի նկատմամբ կտրուկ խախտում չէր։ Բրիտանական վերահսկողությունը փոխանցվեց հիմնականում տարածաշրջանային տիրակալներին և պահպանվեց ընդհանուր առմամբ բարեկեցիկ տնտեսության շրջանում 18-րդ դարում՝ բացառությամբ հաճախակի և մահացու հացադուլների։ Մարշալը նշում է, որ անգլիացիները եկամուտներն ավելացել են տեղական հարկային ադմինիստրատորների միջոցով և պահպանել են մեծ մոնղոլների հարկային հին դրույքաչափերը։ Հնդկական ազգայնական մեկնաբանության փոխարեն, որտեղ բրիտանացիներին բնութագրում են որպես օտար ագրեսորներ, որոնք բռնազավթել են իշխանությունը կոպիտ ուժով և աղքատացրել տարածաշրջանը, Մարշալը ներկայացնում է բրիտանական ազգայնական մեկնաբանությունը։ Այս տեսակետի համաձայն բրիտանացիները լիովին վերահսկողություն չունեին։ Նրանք հիմնականում վերահսկում էին հնդկական հասարակությունը, քանի որ իշխանությունը պահելու նրանց ունակությունը կախված էր հնդկական էլիտաների հետ համագործակցությունից։ Մարշալը խոստովանել է, որ իր մեկնաբանության մեծ մասը մերժվում է բազմաթիվ պատմաբանների կողմից[141]։

Գաղութային բում (1910-1930)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանական գաղութային իշխանությունը ստեղծեց ինստիտուցիոնալ միջավայր, որը կայունացրեց հնդկական հասարակությանը։ Նրանք ստեղծեցին երկաթուղիների, հեռագրական կապի և ժամանակակից իրավական լավ զարգացած համակարգեր։ Կառուցվեցին լայնածավալ ոռոգման համակարգեր, որոնք խթան էին հանդիսանում արտահանելու նպատակով հումքի մշակման, հնդկական արդյունաբերության համար, մասնավորապես՝ ջուտ, բամբակ, շաքարավազ, սուրճ և թեյ[142]։

«Թաթա Սթիլ» ընկերությունը, որը ղեկավարում էր Դորաբջի Թաթան, 1908 թվականին Բիհարում բացեց իր գործարանը։ Այն դարձավ չուգունի և պողպատի առաջատար արտադրող Հնդկաստանում՝ 1945 թվականին ունենալով 120 000 աշխատակիցներ[143]։ «Թաթա Սթիլ»-ը դարձել է տեխնիկական հմտության, կառավարման իրավասության, ձեռնարկատիրական տաղանդի խորհրդանիշ և արդյունաբերական աշխատողների բարձր վարձատրությամբ ընկերությունը ողջ Հնդկաստանում[144]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ երկաթուղին օգտագործվում էր Մումբայից և Կարաչիից Մեծ Բրիտանիա, Միջագետք և Արևելյան Աֆրիկա զորքեր ու հացահատիկ տեղափոխելու համար։ Մեծ Բրիտանիայից սարքավորումների և պահեստամասերի մատակարարման կրճատմամբ տեխնիկական սպասարկումը դարձավ շատ ավելի բարդ. կարևորագույն աշխատողները հարկադրորեն անցան ծառայության բանակում, արհեստանոցները վերազինվեցին հրետանու արտադրության համար, լոկոմոտիվները և մեքենաները ուղարկվեցին Մերձավոր Արևելք։ Երկաթուղին հազիվ թե կարողանար արձագանքել պահանջարկի հանկարծակի աճին[145]։ Պատերազմի ավարտին երկաթուղիների վիճակը վատացավ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ երկաթուղիների շարժակազմն ուղղվեց Մերձավոր Արևելք, իսկ երկաթուղային արտադրամասերը կրկին վերածվեցին զենքի արհեստանոցների[136][146] In the Second World War the railways' rolling stock was diverted to the Middle East, and the railway workshops were again converted into munitions workshops.[147]։

Այդ ժամանակ գաղութատիրական վարչությունները սկսեցին խրախուսել ոչ թագավորական մասնավոր հարստությունները։ Բիրլայի և Սահու Ջայնի տները հակամարտության մեջ մտան Մարտին Բեռնի, Բերդ Հեյլգերսի և Էնդրյու Յուլի տների դեմ։ 1925 թվականին երկրի բնակչությանը մոտ մեկ իններորդ մասը կազմում էին քաղաքային բնակիչները։

Տնտեսական անկում (1930-1950)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական բումի 20-ամյա ցիկլը ավարտվեց 1929 թվականին Մեծ դեպրեսիայով, որն ուղղակի ազդեցություն ունեցավ Հնդկաստանի վրա՝ համեմատաբար փոքր ազդեցություն թողնելով ժամանակակից երկրորդային հատվածի վրա։ Գաղութային ադմինիստրացիան արեց շատ չնչին գործողություններ՝ թեթևացնելու համար պարտքային սթրեսը[148]։ Ամենավատ հետևանքներն էր գնանկումը, որը գյուղացիների համար ավելացրեց պարտքային բեռը[149]։ 1929-1934 թվականներին տնտեսական արտադրության ընդհանուր ծավալը նվազում չունեցավ։ Ամենից շատ տուժեց Բենգալիայում գտնվող ջութի արտադրության հատվածը, որը արտաքին առևտրի կարևոր տարր էր. այն ծաղկում է 1920-ական թվականներին, սակայն ունեցավ նվազման միտում 1930-ական թվականներին[150]։ Զբաղվածությունը նույնպես նվազեց, սակայն գյուղատնտեսության և մանր արդյունաբերության ոլորտներում եղան աճի տեմպեր[151]։ Արդյունաբերության ամենահաջողված նոր ճյուղը դարձավ շաքարը, որը սկսեց արագորեն աճել 1930-ականներին[152][153]։

1940 թվականին ոսկու և արծաթի հարաբերակցությունը հասավ առավելագույնին՝ 100-1: Անգլիայի բանկը հաղորդում է, որ 1947 թվականի հուլիսի 14-ին Հնդկաստանի Կենտրոնական բանկը ունեցել է 1160 մլն ֆունտ դրական մնացորդ, և որ Բրիտանական Հնդկաստանը պահպանել է առևտրային հավելուրդը Միացյալ Թագավորության հետ Բրիտանական տիրապետության ողջ ժամանակահատվածում[154]։

Հնդկաստան։ Ստերլինգի աղբյուրները 1939-1946 (£ միլիոն)
Ժամանակահատված Առևտրային հաշվեկշիռ և մաքուր պահուստներ Ռազմական ծախսեր Այլ աղբյուրներ Ընդամենը
Սեպտեմբեր 1939 – Մարտ 1940 65 2 13 80
1940–41 57 30 6 93
1941–42 73 146 6 225
1942–43 92 244 7 343
1943–44 105 289 3 397
1944–45 92 308 2 402
1945–46 70 282 3 355
Ընդամենը 554 1,301 40 1,895

Աղբյուրը։ Indian sterling balances, p. 2, 15 Jan.1.1947, Bank of England (BoE), OV56/55.

Նոր անկախացած, բայց թույլ միութենական կառավարության գանձապետարանը 1950 թվականին հայտարարեց 334 միլիոն ֆունտ ստերլինգ տարեկան եկամտի մասին։ Ի հակադրություն, Հայդարաբադ նահանգից Նիզամ Ասաֆ Շահ 7-րդը, ինչպես լայնորեն հաղորդվում է, ունեցել է գրեթե 668 միլիոն ֆունտ[155]։ 1950 թվականին երկրի շուրջ մեկ վեցերորդը կազմում էին քաղաքային բնակիչները[156]։ Մեկ ԱՄՆ դոլարը փոխանակվում էր 4,79 ռուփիով։

Բրիտանական տիրապետության ազդեցությունը աշխատանքի արտադրողականության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից տնտեսական պատմաբանները մեղադրում են գաղութային կառավարմանը՝ Հնդկաստանի տնտեսության անմխիթար վիճակի համար, քանի որ Հնդկաստանի արդյունաբերության մեջ ներդրումները սահմանափակվել են` այն գաղութային տերություն դառնալուց հետո[157][158]։ Բրիտանական տիրապետության ներքո Հնդկաստանի տեղական արտադրական արդյունաբերությունը նվազում էր[95][111][112]։ Հնդկաստանում Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության կառավարման ժամանակահատվածում պարենային մշակաբույսերի արտադրությունը կրճատվեց, տիրում էր զանգվածային աղքատություն և սով[159]։ Բրիտանական տիրապետության տնտեսական քաղաքականությունը հանգեցրեց մանվածագործական և ջուլհակագործության ոլորտներում կտրուկ անկման[160], օրինակ, մանվածագործական արտադրությունը 1850-1900 թվականներին 419 մլն ֆունտից կրճատվեց մինչև 240 մլն ֆունտ[7]։ Արդյունքն եղավ կապիտալի զգալի արտահոսքը Հնդկաստանից Անգլիա, որը հանգեցրեց եկամուտների ավելի շատ և զանգվածային արտահոսքի, քան հնդկական տնտեսության համակարգված արդիականացման որևէ այլ շրջանում[161]։

Կասկած չկա, որ Բրիտանական կայսրության հանդեպ մեր պահանջները ամուր հիմք են ունեցել։ Ինչպես ցույց է տվել Քեմբրիջի պատմաբան Անգուս Մադդիսոնի վիճակագրական քրտնաջան աշխատանքը, համաշխարհային եկամուտների մեջ Հնդկաստանի բաժինը 1700 թվականին կրճատվել է 22,6 տոկոսից՝ տվյալ ժամանակահատվածում գրեթե հավասարվելով Եվրոպայի 23,3 տոկոս մասնաբաժնին, իսկ 1952 թվականին հասնել է ընդամենը 3,8 տոկոսի։ Իսկապես, 20-րդ դարի սկզբին «բրիտանական թագի ամենապայծառ մարգարիտը» աշխարհի ամենաաղքատ երկիրն էր բնակչության մեկ շնչին ընկնող եկամտի մակարդակով։

Հնդկաստանի Հանրապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աճի տեմպերը Հնդկաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրաֆիկում ներկայացված են Հարավային Ասիայի և Հարավային Կորեայի տնտեսությունների մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ցուցանիշները: Համեմատեք Հնդկաստանը (նարնջագույն) Հարավային Կորեայի հետ (դեղին): Նրանք երկուսն էլ սկսել են մոտավորապես նույն մակարդակի եկամուտներից 1950 թվականին:

«Աճի հինդուիստական տեմպեր» արտահայտությունն օգտագործվում է Հնդկաստանի՝ մինչև 1991 թվականը տնտեսության աճի ցածր տարեկան տեմպերը նշելու համար։ 1950-ականներից մինչև 1980-ական թվականներն այն մնացել է 3,5 տոկոսի մակարդակում, մինչդեռ մեկ շնչին ընկնող եկամուտների աճը կազմել է տարեկան միջինում 1,3 տոկոս[163]։ Նույն ժամանակահատվածում Հարավային Կորեան աճել է 10 տոկոսով, իսկ Թայվանը՝ 12 տոկոսով[164]։

Սոցիալիստական բում (1950-1970)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև անկախություն ձեռք բերելը հարկային մուտքերի զգալի մասը կազմում էր հողի հարկը։ Դրանից հետո հողի հարկի մասնաբաժինը եկամուտներում անշեղորեն նվազեց[165]։

Անկախացումից հետո ժառանգած տնտեսական խնդիրները խորացան Բրիտանական Հնդկաստանի բաժանման հետ կապված ծախսերով, որի արդյունքում շուրջ 2-4 մլն փախստականներ լքեցին Հնդկաստանը և տեղափոխվեցին Պակիստան։ Փախստականների վերաբնակեցումն իրենից զգալի տնտեսական բեռ էր ներկայացնում։ Բաժանումը Հնդկաստանին առանձնացրեց լրացուցիչ տնտեսական գոտիների։ Բրիտանացիների օրոք ջուտն ու բամբակը աճեցվում էին Բենգալիայի արևելյան մասում (Արևելյան Պակիստան, 1971 թվականից հետո Բանգլադեշ), բայց վերամշակումը տեղի էր ունենում հիմնականում Բենգալիայի արևմտյան մասում, որը դարձավ Արևմտյան Բենգալիայի հնդկական նահանգը։ Անկախության ձեռքբերումից հետո Հնդկաստանը ստիպված եղավ վերափոխել այն հողերը, որոնք նախկինում օգտագործվում էին պարենամթերքի արտադրության նպատակով՝ բամբակ և ջուտ աճեցնելու համար[166]։

Աճը շարունակվեց նաև 1950-ական թվականներին, ընդ որում աճի տեմպերը այնքան դրական չէին, որքան ակնկալում էին Հնդկաստանի քաղաքական գործիչները[167]։

Վարչապետ Ջավահառլալ Ներուի պաշտոնավարման ժամկետի ավարտին Հնդկաստանը պարենամթերքի լուրջ պակաս զգաց։

1950 թվականից սկսած Հնդկաստանը բախվեց առևտրային հաշվեկշռի դեֆիցիտի, որն աճեց 1960-ականներին։ Հնդկաստանի կառավարությունը բյուջեի մեծ դեֆիցիտ ուներ և այդ պատճառով չէր կարող պարտք վերցնել միջազգային կամ մասնավոր հատվածներից։ Արդյունքում կառավարությունը թողարկեց Հնդկաստանի պահուստային բանկի պարտատոմսեր, ինչը մեծացրեց դրամական զանգվածը, որն էլ հանգեցրեց գնաճի։ 1965 թվականին հնդկա-պակիստանյան պատերազմը ԱՄՆ-ին և Պակիստանին բարեկամ այլ երկրներին ստիպեց հետ կանչել Հնդկաստանի արտաքին օգնությունները, ինչը պահանջեց արժեզրկում։ Հնդկաստանին պարտադրվեց ազատականացնել առևտուրը՝ մինչև օգնությունը նորից տրամադրվի։ Պատասխանը քաղաքականապես ոչ պոպուլյար արժեզրկման քայլ էր, որն ուղեկցվեց ազատականացմամբ։ Պաշտպանության ծախսերը 1965-1966 թվականներին կազմեցին ծախսերի 24,06 տոկոսը, ինչը 1965-ից մինչև 1989 թվականն ընկած ժամանակաշրջանում ամենաբարձր ցուցանիշն է։ Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն 1960-ականներին աճեց և դարձավ 33 % ՝ հասնելով աճի իր գագաթնակետին 1970-ականներին՝ 142 %: 1980-ականներին նկատվեց դանդաղում մինչև 41 %, և արդեն 1990-ականներին այն դարձավ 20 %[168]։

1951-1979 ֆինանսական տարիներին տնտեսությունը միջինում աճեց 3.1 %-ով (մեկ տարվա ընթացքում), կամ 1.0 %-ով բնակչության մեկ շնչի հաշվով[169]։ Այս ընթացքում արդյունաբերությունը աճեց տարեկան միջինում 4,5 %-ի համեմատություն գյուղատնտեսության 3.0 % աճի[170][171]։

ՀՆԱ-ն շուկայական գներով[172]
Տարի Համախառն ներքին արդյունք (մլն ռուփի) ₹ ԱՄՆ դոլար Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%)
1950 100,850 4.79 3.12
1955 110,300 4.79 2.33
1960 174,070 4.77 2.88
1965 280,160 4.78 3.26

Տնտեսական անկում (1970-1990)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական բումի 20-ամյա ցիկլը ավարտվեց 1971 թվականին Նիքսոնի շոկով։ 1975 թվականին Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն (արտահայտված 1990 թվականի ԱՄՆ դոլարով) կազմել է 545 մլրդ դոլար, ԽՍՀՄ-ում՝ 1561 մլրդ դոլար, Ճապոնիայում՝ 1266 մլրդ դոլար, ԱՄՆ-ում՝ 3517 մլրդ դոլար[173]։

Տարի Համախառն ներքին արդյունք Արտահանում Ներմուծում ₹ ԱՄՆ դոլար Ինֆլյացիայի ինդեքս (2000=100) Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%))
1970 462,490 7.56 2.23
1975 842,210 8.39 2.18
1980 1,380,334 90,290 135,960 7.86 18 2.08
1985 2,729,350 149,510 217,540 12.36 28 1.60

1975 թվականին վարչապետ Ինդիրա Գանդին երկրում արտակարգ դրություն հայտարարեց և կասեցրեց Սահմանադրության գործողությունը։ 1975 թվականին երկրի մոտ մեկ հինգերորդ բնակչությունը կազմում էին քաղաքային բնակիչները[174]։

Պողպատ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վարչապետ Ջավահառլալ Ներուն սոցիալիզմի կողմնակից էր և որոշեց, որ Հնդկաստանը պողպատի առավելագույն արտադրության կարիք ունի։ Այդ պատճառով նա ստեղծեց «Հնդկական պողպատ» ընկերությունը ընկերությունը և 1950-ականներին բացեց երեք մետաղագործական գործարան[175]։

Կապիտալիստական բում (1990-2010)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական ազատականացումը Հնդկաստանում 1990-ականներին և 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում հանգեցրեց խոշոր տնտեսական փոփոխությունների։

ՀՆԱ-ն և արտաքին առևտուրը շուկայական գներով՝ գնահատված[176] Վիճակագրության և ծրագրերի իրականացման նախարարության կողմից (միլիոն, հնդկական ռուփի)[177]
Տարի Համախառն ներքին արդյունք Արտահանում Ներմուծում ₹ ԱՄՆ դոլար Ինֆլյացիայի ինդեքս (2000=100) Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%)
1990 5,542,706 406,350 486,980 17.50 42 1.56
1995 11,571,882 1,307,330 1,449,530 32.42 69 1.32
2000 21,774,130 2,781,260 2,975,230 44.94 100 1.26
2005 36,933,690 7,120,870 8,134,660 44.09 121 1.64

2000 թվականին երկրի բնակչության մոտ մեկ քառորդը կազմում էին քաղաքային բնակիչները[178]։

Ծառայությունների շուկաները, որոնց վրա դրված են կարգավորման և այլ խոչընդոտների շատ ավելի քիչ բեռ, ավելի հաջող են դարձել, քան դեռևս կարգավորվող ոլորտները: Օրինակ, աշխարհահռչակ աութսորսինգ բիզնես գործընթացները Հնդկաստանում շատ թույլ են կարգավորվում[19]։

Հնդկական պողպատաձուլական արդյունաբերությունը սկսեց ընդլայնվել դեպի Եվրոպա 21-րդ դարում։ 2007 թվականի հունվարին հնդկական «Թաթա»-ն 11,3 մլրդ դոլարով գնեց պողպատի եվրոպական արտադրող «Կորուս Գրուպ»-ին։ 2006 թվականին «Միթթալ Սթիլ»-ը (հիմնված Լոնդոնում, սակայն հնդկական կառավարմամբ) 34,3 մլրդ դոլարով ձեռք բերեց «Արսելոր» ընկերությունը, որպեսզի դառնա աշխարհի խոշորագույն արտադրողը՝ ստեղծելով համաշխարհային արտադրության 10 %-ը[179]։

Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն 2007 թվականին գնահատվեց ԱՄՆ-ի ՀՆԱ-ի մոտավորապես 8 տոկոսը։ Կառավարությունը ստեղծեց Հնդկաստանի տարբեր շրջանները Դելիին, Չեննային, Մումբային և Կալկաթային միացնող ոսկե քառանկյուն ճանապարհային ցանց։ Նախագիծը, որը ավարտվեց 2012 թվականի հունվարին, դարձավ անկախ Հնդկաստանի ամենահավակնոտ ենթակառուցվածքային նախագիծը[180][181]։

Առաջին կարգի բնակչության 3 տոկոսը նախկինի պես վաստակում է ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը։

Տնտեսական անկում (2010-ից մինչ այսօր)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական բումի 20-ամյա ցիկլը ավարտվեց 2012 թվականին։ Աշխատանքի արտադրողականությունը լճացավ, իսկ տնտեսական ակտիվությունը դեռևս սահմանափակվում է վատ ենթակառուցվածքներով, ինչպիսիք են խարխուլ ճանապարհները, էլեկտրաէներգիայի պակասը և ծանր արդարադատական համակարգը[182]։

ՀՆԱ-ն և արտաքին առևտուրը շուկայական գներով՝ գնահատված Վիճակագրության և ծրագրերի իրականացման նախարարության կողմից[183] (միլիոն, հնդկական ռուփի)
Տարի Համախառն ներքին արդյունք Արտահանում Ներմուծում ₹ ԱՄՆ դոլար IԻնֆլյացիայի ինդեքս (2000=100) Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ (%)
2010 77,953,140 17,101,930 20,501,820 45.83 185 2.01
2012 100,020,620 23,877,410 31,601,590 54.93 219 2.90

Գնողունակության համարժեքության հետ համեմատելու համար մեկ ԱՄՆ դոլարը փոխարկվում է 9,46 ռուփիով։ Չնայած 2009 թվականից ի վեր իրական ՀՆԱ-ի աճը ոչ պակաս է, քան շարունակական 5 տոկոսը, հնդկական տնտեսությունը խրվել է բյուրոկրատական խոչընդոտների մեջ։ Դա հաստատվեց Համաշխարհային բանկի զեկույցում, որը հրապարակվել է 2006 թվականի վերջին։ Այստեղ Պակիստանը (74-րդ տեղում) զգալիորեն առաջ է անցել Հնդկաստանից (134-րդ տեղում)՝ բիզնեսի վարման ինդեքսով[184]։

ՀՆԱ-ն անկախությունից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի ՀՆԱ-ի աճը (2004-2005 թվականների գներով)
Հնդկաստանի ՀՆԱ-ի պատմությունը անկախացումից հետո[185]
Տարի Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն ներկայիս գներով
 Հնդկաստանի ՀՆԱ-ն 2004-2005 թվականների գներով
 Իրական աճ
1950–51 10,036 279,618
1951–52 10,596 286,147 2.33%
1952–53 10,449 294,267 2.84%
1953–54 11,378 312,177 6.09%
1954–55 10,689 325,431 4.25%
1955–56 10,861 333,766 2.56%
1956–57 12,965 352,766 5.69%
1957–58 13,255 348,500 −1.21%
1958–59 14,827 374,948 7.59%
1959–60 15,574 383,153 2.19%
1960–61 17,049 410,279 7.08%
1961–62 17,992 423,011 3.10%
1962–63 19,238 431,960 2.12%
1963–64 21,986 453,829 5.06%
1964–65 25,686 488,247 7.58%
1965–66 26,895 470,402 −3.65%
1966–67 30,613 475,190 1.02%
1967–68 35,976 513,860 8.14%
1968–69 37,938 527,270 2.61%
1969–70 41,722 561,630 6.52%
1970–71 44,382 589,787 5.01%
1971–72 47,221 595,741 1.01%
1972–73 51,943 593,843 −0.32%
1973–74 63,658 620,872 4.55%
1974–75 74,930 628,079 1.16%
1975–76 79,582 684,634 6.00%
1976–77 85,545 693,191 1.25%
1977–78 97,633 744,972 7.47%
1978–79 104,930 785,965 5.50%
1979–80 114,500 745,083 −5.20%
1980–81 136,838 798,506 7.17%
1981–82 160,214 843,426 5.63%
1982–83 178,985 868,092 2.92%
1983–84 209,356 936,270 7.85%
1984–85 230,526 973,357 3.96%
1985–86 262,717 1,013,866 4.16%
1986–87 292,924 1,057,612 4.31%
1987–88 332,068 1,094,993 3.53%
1988–89 396,295 1,206,243 8.16%
1989–90 456,540 1,280,228 6.13%
1990–91 531,814 1,347,889 5.29%
1991–92 613,528 1,367,171 1.43%
1992–93 703,723 1,440,504 5.36%
1993–94 805,486 1,522,344 5.68%
1994–95 955,386 1,619,694 6.39%
1995–96 1,118,586 1,737,741 7.29%
1996–97 1,301,788 1,876,319 7.97%
1997–98 1,447,613 1,957,032 4.30%
1998–99 1,668,739 2,087,828 6.68%
1999–00 1,858,205 2,254,942 8.00%
2000–01 2,000,743 2,348,481 4.15%
2001–02 2,175,260 2,474,962 5.39%
2002–03 2,343,864 2,570,935 3.88%
2003–04 2,625,819 2,775,749 7.97%
2004–05 2,971,464 2,971,464 7.05%
2005–06 3,390,503 3,253,073 9.48%
2006–07 3,953,276 3,564,364 7.57%
2007–08 4,582,086 3,896,636 5.32%
2008–09 5,303,567 4,158,676 3.08%
2009–10 6,108,903 4,516,071 4.59%
2010–11 7,248,860 4,918,533 6.91%
2011–12 8,391,691 5,247,530 6.69%
2012–13 9,388,876 5,482,111 4.47%
2013–14 10,472,807 5,741,791 4.74%

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Mukherjee, Money and Social Changes in India, 2012, էջ 412
  2. ↑ Paul Bairoch (1995). Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. էջ 95. ISBN 978-0-226-03463-8.
  3. ↑ «Power of Data Visualisation».
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Angus Maddison (2007). The World Economy Volume 1: A Millennial Perspective Volume 2: Historical Statistics. Academic Foundation. էջ 260. ISBN 9788171886135.
  5. ↑ «The World Economy (GDP) : Historical Statistics by Professor Angus Maddison» (PDF). World Economy. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 21-ին.
  6. ↑ Maddison, Angus (2006). The World Economy – Volume 1: A Millennial Perspective and Volume 2: Historical Statistics. OECD Publishing by Organisation for Economic Co-operation and Development. էջ 656. ISBN 9789264022621.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 Jeffrey G. Williamson, David Clingingsmith (2005 թ․ օգոստոս). «India's Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries» (PDF). Harvard University. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 18-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, էջ 38, ISBN 978-1-139-49889-0
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Om Prakash, "Empire, Mughal", History of World Trade Since 1450, edited by John J. McCusker, vol. 1, Macmillan Reference US, 2006, pp. 237–40, World History in Context, accessed 3 August 2017
  10. ↑ József Böröcz (2009 թ․ սեպտեմբերի 10). The European Union and Global Social Change. Routledge. էջ 21. ISBN 9781135255800. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 26-ին.
  11. ↑ Ishat Pandey (2017). The Sketch of The Mughal Empire. Lulu Publishers. ISBN 9780359221202.
  12. ↑ Sanjay Subrahmanyam (1998). Money and the Market in India, 1100–1700. Oxford University Press. ISBN 9780521257589.
  13. ↑ Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, էջ 207, ISBN 978-1-139-49889-0
  14. ↑ Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, ISBN 978-1-139-49889-0
  15. ↑ Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, էջ 45, ISBN 978-1-139-49889-0
  16. ↑ S. A. A. Rizvi, p. 263 of A Cultural History of India (1975), edited by A. L. Basham
  17. ↑ Maddison, 2003
  18. ↑ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. էջ 250. ISBN 9781107507180.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 «Economic survey of India 2007: Policy Brief» (PDF). OECD. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հունիսի 6-ին.
  20. ↑ «Industry passing through phase of transition». The Tribune. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 24-ին.
  21. ↑ Pandit, Ranjit V. (2005). «Why believe in India». McKinsey. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 3-ին.
  22. ↑ Marshall, John (1996). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. էջ 481. ISBN 9788120611795.
  23. ↑ Chopra, Pran Nath (2003). A Comprehensive History Of Ancient India (3 Vol. Set). Sterling. էջ 73. ISBN 9788120725034.
  24. ↑ Ārya, Samarendra Nārāyaṇa (2004). History of Pilgrimage in Ancient India: Ad 300–1200. Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Limited. էջեր 3, 74.
  25. ↑ Mahaprajna, Acharya (2001). Anekant: Views And Issues (First ed.). Ladnun, India: Jain Vishwa Bharati University, Ladnun, India. էջ 46.
  26. ↑ Sarien, R. G. (1973). Managerial styles in India: proceedings of a seminar. էջ 19.
  27. ↑ M. K. Kuriakose, History of Christianity in India: Source Materials, (Bangalore: United Theological College, 1982), pp. 10–12. Kuriakose gives a translation of the related but later copper plate grant to Iravi Kortan on pp. 14–15. For earlier translations, see S. G. Pothan, The Syrian Christians of Kerala, (Bombay: Asia Publishing House, 1963), pp. 102–105.
  28. ↑ Khanna, 2005
  29. ↑ Jataka IV.
  30. ↑ «The Chera Coins». Tamilartsacademy.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 28-ին.
  31. ↑ Ghosh, Amalananda (1990). An Encyclopaedia of Indian Archaeology. BRILL. էջ 12. ISBN 9789004092648.
  32. ↑ Ratan Lal Basu & Rajkumar Sen, Ancient Indian Economic Thought, Relevance for Today 81-316-0125-0, Rawat Publications, New Delhi, 2008.
  33. ↑ Raychaudhuri & Habib 2004, էջեր. 17–18
  34. ↑ Raychaudhuri & Habib 2004, էջեր. 40–41
  35. ↑ Hanway, Jonas (1753), An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea, Sold by Mr. Dodsley, «... The Persians have very little maritime strength ... their ship carpenters on the Caspian were mostly Indians ... there is a little temple, in which the Indians now worship»
  36. ↑ Stephen Frederic Dale (2002), Indian Merchants and Eurasian Trade, 1600–1750, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-52597-8, «... The Russian merchant, F.A. Kotov ... saw in Isfahan in 1623, both Hindus and Muslims, as Multanis.»
  37. ↑ Scott Cameron Levi (2002), The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550–1900, BRILL, ISBN 978-90-04-12320-5, «... George Forster ... On the 31st of March, I visited the Atashghah, or place of fire; and on making myself known to the Hindoo mendicants, who resided there, I was received among these sons of Brihma as a brother»(չաշխատող հղում)
  38. ↑ Abraham Valentine Williams Jackson (1911), From Constantinople to the home of Omar Khayyam: travels in Transcaucasia and northern Persia for historic and literary research, The Macmillan company
  39. ↑ George Forster (1798), A journey from Bengal to England: through the northern part of India, Kashmire, Afghanistan, and Persia, and into Russia, by the Caspian-Sea, R. Faulder, «... A society of Moultan Hindoos, which has long been established in Baku, contributes largely to the circulation of its commerce; and with the Armenians they may be accounted the principal merchants of Shirwan ...»
  40. ↑ James Justinian Morier (1818), A Second Journey through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, between the Years 1810 and 1816, A. Strahan
  41. ↑ United States Bureau of Foreign Commerce (1887), Reports from the consuls of the United States, 1887, United States Government, «... Six or 7 miles southeast is Surakhani, the location of a very ancient monastery of the fire-worshippers of India ...»
  42. ↑ Raychaudhuri & Habib 2004, էջեր. 10–13
  43. ↑ Datt & Sundharam 2009, էջ. 14
  44. ↑ Asher, C. B.; Talbot, C (2008 թ․ հունվարի 1), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, էջեր 50–52, ISBN 978-0-521-51750-8
  45. ↑ Pacey, Arnold (1991) [1990]. Technology in World Civilization: A Thousand-Year History (First MIT Press paperback ed.). Cambridge MA: The MIT Press. էջեր 26–29.
  46. ↑ Habib, Irfan (2011). Economic History of Medieval India, 1200–1500. Pearson Education India. էջ 96. ISBN 9788131727911.
  47. ↑ Pacey, Arnold (1991) [1990]. Technology in World Civilization: A Thousand-Year History (First MIT Press paperback ed.). Cambridge MA: The MIT Press. էջեր 23–24.
  48. ↑ Irfan Habib (2011), Economic History of Medieval India, 1200–1500, page 53, Pearson Education
  49. ↑ Lakwete, Angela (2003). Inventing the Cotton Gin: Machine and Myth in Antebellum America. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. էջեր 1–6. ISBN 9780801873942.
  50. ↑ Irfan Habib (2011), Economic History of Medieval India, 1200–1500, pages 53–54, Pearson Education
  51. ↑ Irfan Habib (2011), Economic History of Medieval India, 1200–1500, page 54, Pearson Education
  52. ↑ Angus Maddison (2010). «Statistics on World Population, GDP and Per Capita GDP, 1–2008 AD». University of Groningen.
  53. ↑ Maddison, Angus (2007 թ․ դեկտեմբերի 6). Contours of the world economy, 1–2030 AD: essays in macro-economic history. Oxford University Press. էջ 379. ISBN 978-0-19-922720-4.
  54. ↑ 54,0 54,1 Broadberry, Stephen; Gupta, Bishnupriya (2010). «Indian GDP before 1870: Some preliminary estimates and a comparison with Britain» (PDF). Warwick University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  55. ↑ Broadberry, Stephen; Gupta, Bishnupriya (2015). «India and the great divergence: an Anglo-Indian comparison of GDP per capita, 1600–1871». Explorations in Economic History. 55: 58–75. doi:10.1016/j.eeh.2014.04.003. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  56. ↑ Bolt, Jutta; Inklaar, Robert (2018). «Maddison Project Database 2018». University of Groningen. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 57,4 57,5 57,6 57,7 57,8 Schmidt, Karl J. (2015 թ․ մայիսի 20). An Atlas and Survey of South Asian History. Routledge. ISBN 978-1-317-47681-8.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, էջ 45, ISBN 978-1-139-49889-0
  59. ↑ 59,0 59,1 Maddison, Angus (2006). The world economy, Volumes 1–2. OECD Publishing. էջ 638. doi:10.1787/456125276116. ISBN 978-92-64-02261-4. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  60. ↑ Moosvi, Shireen (2015) [First published 1989]. The Economy of the Mughal Empire c. 1595: A Statistical Study (2nd ed.). Oxford University Press. էջեր 432–433. doi:10.1093/acprof:oso/9780199450541.001.0001. ISBN 978-0-19-908549-1.
  61. ↑ Harrison, Lawrence; Berger, Peter L. (2006). Developing cultures: case studies. Routledge. էջ 158. ISBN 9780415952798.
  62. ↑ Maddison, 2003, էջ 259
  63. ↑ Maddison, 2003, էջ 257
  64. ↑ Richards, 1996, էջ 185–204
  65. ↑ Picture of original Mughal rupiya introduced by Sher Shah Suri Արխիվացված 16 Մայիս 2008 Wayback Machine
  66. ↑ 66,0 66,1 Richards, 2003, էջ 27
  67. ↑ Richards, 1996, էջ 73–74
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Eraly, Abraham (2007). The Mughal World: Life in India's Last Golden Age. Penguin Books India. ISBN 978-0-14-310262-5.
  69. ↑ Habib, Kumar, էջ 171
  70. ↑ Social Science Review. Registrar, Dhaka University. 1997.
  71. ↑ Yazdani, Kaveh (2017 թ․ հունվարի 10). India, Modernity and the Great Divergence: Mysore and Gujarat (17th to 19th C.). BRILL. ISBN 978-90-04-33079-5.
  72. ↑ Cipolla, Carlo M. (2004). Before the Industrial Revolution: European Society and Economy 1000–1700. Routledge.
  73. ↑ Richards, 1996, էջ 190
  74. ↑ Habib, Kumar, էջ 230
  75. ↑ Ignacio Pichardo Pagaza; Demetrios Argyriades (2009). Winning the Needed Change: Saving Our Planet Earth : a Global Public Service. IOS Press. էջ 129. ISBN 978-1-58603-958-5.
  76. ↑ Richards, 1996, էջ 174
  77. ↑ Richards, 2003, էջ 28
  78. ↑ 78,0 78,1 Suneja, Vivek (2000). Understanding Business: A Multidimensional Approach to the Market Economy. Psychology Press. էջ 13. ISBN 9780415238571.
  79. ↑ Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, էջ 2, ISBN 978-1-139-49889-0
  80. ↑ Lex Heerma van Voss; Els Hiemstra-Kuperus; Elise van Nederveen Meerkerk, eds. (2010). «The Long Globalization and Textile Producers in India». The Ashgate Companion to the History of Textile Workers, 1650–2000. Ashgate Publishing. էջ 255. ISBN 9780754664284.
  81. ↑ 81,0 81,1 Boyajian, James C. (2008). Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640. JHU Press. էջ 51. ISBN 9780801887543. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  82. ↑ Richards, 1996, էջ 20
  83. ↑ Eaton, Richard M. (1996 թ․ հուլիսի 31). The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760. University of California Press. էջ 202. ISBN 978-0-520-20507-9.
  84. ↑ 84,0 84,1 Richards, 1996, էջ 202
  85. ↑ Indrajit Ray (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857). Routledge. էջ 174. ISBN 978-1-136-82552-1.
  86. ↑ 86,0 86,1 Khandker, Hissam (2015 թ․ հուլիսի 31). «Which India is claiming to have been colonised?». The Daily Star (Op-ed). Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 6-ին.
  87. ↑ Indrajit Ray (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857). Routledge. էջեր 57, 90, 174. ISBN 978-1-136-82552-1.
  88. ↑ Raychaudhuri, Tapan (1983). The Cambridge Economic History of India, II: The mid-eighteenth-century background. Cambridge University Press. էջ 17.
  89. ↑ Branko, Milanovic; Peter H., Lindert; Jeffrey G., Williamson (2007 թ․ նոյեմբեր). «Measuring ancient inequality». World Bank. World Bank: 1–88. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  90. ↑ Kirti N. Chaudhuri (2006). The Trading World of Asia and the English East India Company: 1660–1760. Cambridge University Press. էջ 253. ISBN 9780521031592.
  91. ↑ P. J. Marshall (2006). Bengal: The British Bridgehead: Eastern India 1740-1828. Cambridge University Press. էջ 73. ISBN 9780521028226.
  92. ↑ Kumar, D (1983). The Cambridge Economic History of India: Volume 2, C.1757-c.1970. CUP. էջ 296. ISBN 085802070X. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  93. ↑ 93,0 93,1 Maddison, Angus (2007), Contours of the World Economy, 1–2030 AD. Essays in Macro-Economic History, Oxford University Press, 978-0-19-922721-1, p. 382, table A.7
  94. ↑ Jeffrey G. Williamson (2011). Trade and Poverty: When the Third World Fell Behind. MIT Press. էջ 91.
  95. ↑ 95,0 95,1 95,2 95,3 95,4 Broadberry, Stephen; Gupta, Bishnupriya (2005). «Cotton textiles and the great divergence: Lancashire, India and shifting competitive advantage, 1600–1850» (PDF). International Institute of Social History. Department of Economics, University of Warwick. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  96. ↑ Sashi Sivramkrishna (2016 թ․ սեպտեմբերի 13). In Search of Stability: Economics of Money, History of the Rupee. Taylor & Francis. էջեր 91–. ISBN 978-1-351-99749-2.
  97. ↑ 97,0 97,1 Robb, 2004, էջեր 131–34
  98. ↑ 98,0 98,1 Peers 2006, էջեր. 48–49
  99. ↑ Farnie 1979, էջ. 33
  100. ↑ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. էջ 252. ISBN 9781107507180.
  101. ↑ Data table in Maddison A (2007), Contours of the World Economy I-2030AD, Oxford University Press, 978-0199227204
  102. ↑ de Vries, Jan (2012). «Review». American Historical Review. 117 (5): 1534.
  103. ↑ 103,0 103,1 Clingingsmith, David; Williamson, Jeffrey G. «India's Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries» (PDF). Trinity College Dublin. Harvard University. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  104. ↑ Madison, Angus (2001). The World Economy: A Millennial Perspective. OECD. ISBN 978-92-64-18998-0. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  105. ↑ Bagchi, Amiya (1976). «Deindustrialization in India in the Nineteenth Century: Some Theoretical Implications». Journal of Development Studies. 12 (October): 135–64.
  106. ↑ Indrajit Ray (2009 թ․ նոյեմբեր). «Identifying the woes of the cotton textile industry in Bengal: Tales of the nineteenth century». The Economic History Review. 62 (4): 857–92. doi:10.1111/j.1468-0289.2009.00444.x. JSTOR 27771525.
  107. ↑ 107,0 107,1 Junie T. Tong (2016 թ․ ապրիլի 15). Finance and Society in 21st Century China: Chinese Culture Versus Western Markets. CRC Press. էջ 151. ISBN 978-1-317-13522-7.
  108. ↑ 108,0 108,1 The Islamic World: Abba - Hist. 1. Oxford University Press. 2004. էջ 190. ISBN 978-0-19-516520-3.
  109. ↑ 109,0 109,1 Indrajit Ray (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757-1857). Routledge. էջեր 7–10. ISBN 978-1-136-82552-1.
  110. ↑ Shombit Sengupta, Bengals plunder gifted the British Industrial Revolution, The Financial Express, 8 February 2010
  111. ↑ 111,0 111,1 James Cypher (2014). The Process of Economic Development. Routledge.
  112. ↑ 112,0 112,1 Paul Bairoch (1995). Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. էջ 89. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 3-ին.
  113. ↑ Henry Yule, A. C. Burnell (2013). Hobson-Jobson: The Definitive Glossary of British India. Oxford University Press. էջ 20.
  114. ↑ Giorgio Riello, Tirthankar Roy (2009). How India Clothed the World: The World of South Asian Textiles, 1500–1850. Brill Publishers. էջ 174.
  115. ↑ Griffin, Emma. «Why was Britain first? The industrial revolution in global context». Վերցված է 2013 թ․ մարտի 9-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  116. ↑ Broadberry, Stephen; Gupta, Bishnupriya (2009). «Indian GDP before 1870: Some preliminary estimates and a comparison with Britain» (PDF). Warwick University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  117. ↑ Hitchcock, John. «Population of Great Britain & Ireland 1570–1931». GenDocs. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  118. ↑ Frank, Andre Gunder; Denemark, Robert A. (2015). Reorienting the 19th Century: Global Economy in the Continuing Asian Age. Routledge. էջեր 83–85.
  119. ↑ Paul Bairoch (1995). Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. էջեր 95–104. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 3-ին.
  120. ↑ Jochnick, Chris; Preston, =Fraser A. (2006). Sovereign Debt at the Crossroads: Challenges and Proposals for Resolving the Third World Debt Crisis. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-516801-3.{{cite book}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  121. ↑ Paul Bairoch (1995). Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. էջ 104. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 3-ին.
  122. ↑ Fernand Braudel (1982). Civilization and Capitalism, 15th–18th Century. Vol. 3. University of California Press. էջ 534.
  123. ↑ John M. Hobson (2004). The Eastern Origins of Western Civilisation. Cambridge University Press. էջեր 75–76.
  124. ↑ «Indian Ordnance Factories: Gun and Shell Factory». Ofb.gov.in. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 17-ին.
  125. ↑ B. R. Tomlinson, The economy of modern India, 1860–1970 (1996)
  126. ↑ Judith Brown, Modern India: The Origins of an Asian Democracy (Oxford University Press, 1994) p. 12
  127. ↑ B. R. Tomlinson, The Economy of Modern India, 1860–1970 (1996) p. 5
  128. ↑ F. H. Brown and B. R. Tomlinson, "Tata, Jamshed Nasarwanji (1839–1904)", in Oxford Dictionary of National Biography (2004) accessed 28 Jan 2012 doi:10.1093/ref:odnb/36421
  129. ↑ Vinay Bahl, "The Emergence of Large-Scale Steel Industry in India Under British Colonial Rule, 1880–1907," Indian Economic and Social History Review, (Oct 1994) 31#4 pp. 413–60
  130. ↑ Ian J. Kerr (2007). Engines of change: the railroads that made India. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-98564-6.
  131. ↑ Derbyshire, 1987, էջեր 521–45
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 R.R. Bhandari (2005). Indian Railways: Glorious 150 years. Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. էջեր 1–19. ISBN 978-81-230-1254-4.
  133. ↑ Thorner, Daniel (2005). «The pattern of railway development in India». In Kerr, Ian J. (ed.). Railways in Modern India. New Delhi: Oxford University Press. էջեր 80–96. ISBN 978-0-19-567292-3.
  134. ↑ Babu, T. Stanley (2004). A shining testimony of progress. Indian Railway Board. էջ 101. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  135. ↑ Hurd, John (2005). «Railways». In Kerr, Ian J. (ed.). Railways in Modern India. New Delhi: Oxford University Press. էջեր 147–172–96. ISBN 978-0-19-567292-3.
  136. ↑ 136,0 136,1 136,2 R.R. Bhandari (2005). Indian Railways: Glorious 150 years. Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. էջեր 44–52. ISBN 978-81-230-1254-4.
  137. ↑ Daniel R. Headrick, The tentacles of progress: technology transfer in the age of imperialism, 1850–1940, (1988) pp. 8–82
  138. ↑ R. O. Christensen, "The State and Indian Railway Performance, 1870–1920: Part I, Financial Efficiency and Standards of Service," Journal of Transport History (Sept. 1981) 2#2, pp. 1–15
  139. ↑ Rajat Kanta Ray (1998). «Indian Society and the Establishment of British Supremacy, 1765–1818». In P. J. Marshall (ed.). The Oxford History of the British Empire. Vol. Volume II: The Eighteenth Century. Oxford University Press. էջեր 508–29. ISBN 978-0-19-164735-2. {{cite book}}: |volume= has extra text (օգնություն)
  140. ↑ Ray, Rajat K. «Industrialization in India: Growth and Conflict in the Private Corporate Sector, 1914–1947». Oxford University Press. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 17-ին.
  141. ↑ P.J. Marshall, "The British in Asia: Trade to Dominion, 1700–1765," in The Oxford History of the British Empire: vol. 2, The Eighteenth Century" ed. by P. J. Marshall, (1998), pp. 487–507
  142. ↑ B. H. Tomlinson, "India and the British Empire, 1880–1935," Indian Economic and Social History Review, (Oct 1975), 12#4 pp. 337–80
  143. ↑ Nomura, Chikayoshi (2011). «Selling steel in the 1920s: TISCO in a period of transition». Indian Economic and Social History Review. 48: 83–116. doi:10.1177/001946461004800104.
  144. ↑ Vinay Bahl, Making of the Indian Working Class: A Case of the Tata Iron & Steel Company, 1880–1946 (1995)
  145. ↑ Daniel R. Headrick, The tentacles of progress: technology transfer in the age of imperialism, 1850–1940, (1988) pp. 78–79
  146. ↑ Awasthi, Aruna (1994). History and development of railways in India. New Delhi: Deep & Deep Publications. էջեր 181–246.
  147. ↑ Wainwright, A. Marin (1994). Inheritance of Empire. Westport, CT: Greenwood Publishing Group. էջ 48. ISBN 978-0-275-94733-0.
  148. ↑ K. A. Manikumar, A colonial economy in the Great Depression, Madras (1929–1937) (2003) pp. 138–39
  149. ↑ Dietmar Rothermund, An Economic History of India to 1991 (1993) p. 95
  150. ↑ Omkar Goswami, "Agriculture in Slump: The Peasant Economy of East and North Bengal in the 1930s," Indian Economic & Social History Review, July 1984, Vol. 21 Issue 3, p. 335–64
  151. ↑ Colin Simmons, "The Great Depression and Indian Industry: Changing Interpretations and Changing Perceptions," Modern Asian Studies, May 1987, Vol. 21 Issue 3, pp. 585–623
  152. ↑ Dietmar Rothermund, An Economic History of India to 1991 (1993) p. 111
  153. ↑ Dietmar Rothermund, India in the Great Depression, 1929–1939 (New Delhi, 1992).
  154. ↑ Abreu, Marcelo (2015). «India as a creditor: sterling balances, 1940–1953». Econ Papers. Department of Economics PUC-Rio (Brazil). Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  155. ↑ «His Fortune on TIME». Time.com. 1959 թ․ հունվարի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  156. ↑ «One-sixth of Indians were urban by 1950». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 1-ին.
  157. ↑ Booker, M. Keith (1997). Colonial Power, Colonial Texts: India in the Modern British Novel. University of Michigan. էջեր 153–54. ISBN 9780472107803.
  158. ↑ T.R. Jain; V.K. Ohri. Statistics for Economics and indian economic development. VK publications. էջ 15. ISBN 9788190986496.
  159. ↑ Roy, Tirthankar (2006). The Economic History of India 1857–1947. Oxford University Press. էջեր 158–60. ISBN 978-0-19-568430-8.
  160. ↑ Kumar, 2005, էջ 538–40
  161. ↑ Kumar, 2005, էջ 876–77
  162. ↑ «Of Oxford, economics, empire, and freedom». The Hindu. Chennai. 2005 թ․ հոկտեմբերի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  163. ↑ Redefining The Hindu Rate Of Growth. The Financial Express
  164. ↑ «Industry passing through phase of transition». The Tribune India. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 3-ին.
  165. ↑ «One Polity, Many Countries: Economic Growth in India, 1873–2000» (PDF). Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  166. ↑ Chatterji (2010). The Spoils of Partition. Cambridge University Press. ISBN 9781139468305.
  167. ↑ Philip A. Lawn; Matthew Clarke (2008). Sustainable Welfare in the Asia-Pacific: Studies Using the Genuine Progress Indicator. էջ 195. ISBN 9781847205018. «Despite a considerable improvement in rate of growth of India's real GDP in the 1950s, the performance of the Indian economy did not meet the expectations of India's political leaders.»
  168. ↑ Economics, Business, and the Environment — GDP: GDP per capita, current US dollars
  169. ↑ see table 16, Appendix[պարզաբանել]
  170. ↑ A.P. Thakur; Sunil Pandey (2009). 21st Century India: View and Vision. Global Vision Publishing House. էջ 52.
  171. ↑ ^ Lawrence H. Officer, "Exchange rate between the United States dollar and forty other countries, 1913–1999." Economic History Services, EH.Net, 2002. URL: «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2006 թ․ հունիսի 10-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  172. ↑ «Macro Economic Aggregates and Population» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2003 թ․ մարտի 29-ին.
  173. ↑ Angus Maddison, The World Economy: A Millennial Perspective (2001) pp. 274–75, 298
  174. ↑ «One-fifth of Indians were urban by 1975». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 1-ին.
  175. ↑ Sankar Ghose (1993). Jawaharlal Nehru: A Biography. Allied Publishers. էջ 550. ISBN 9788170233695.
  176. ↑ «World Economic and Financial Surveys – World Economic Outlook Database». www.imf.org. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  177. ↑ ^ Lawrence H. Officer, "Exchange rate between the United States dollar and forty other countries, 1913–1999." Economic History Services, EH.Net, 2002. URL: «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2006 թ․ հունիսի 10-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  178. ↑ «One-fourth of Indians were urban by 2000». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 1-ին.
  179. ↑ Isobel Doole; Robin Lowe (2008). International Marketing Strategy: Analysis, Development and Implementation. Cengage Learning EMEA. էջ 226. ISBN 978-1844807635.
  180. ↑ «Govt declares Golden Quadrilateral complete». The Indian Express. 2012 թ․ հունվարի 7.
  181. ↑ «National Highways Development Project Map». National Highways Institute of India. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  182. ↑ «businessanticorruption | Judicial System». Business-anti-corruption.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 28-ին.
  183. ↑ «Ministry of Statistics and Program Implementation | Government Of India». mospi.nic.in (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  184. ↑ «Rankings – Doing Business – The World Bank Group». Doing Business. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 28-ին.
  185. ↑ «GDP at Factor Cost» (PDF). report. Planning Commission (Govt. of India). 2014 թ․ մայիսի 31. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 6-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 1947 թվականը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Anstey, Vera. The economic development of India (4th ed. 1952), 677pp; thorough scholarly coverage; focus on 20th century down to 1939
  • Bowen, H. V. Business of Empire: The East India Company and Imperial Britain, 1756–1833 (2006), 304pp
  • Balachandran, G., ed. India and the World Economy, 1850–1950 Oxford University Press, 2005. 0-19-567234-8.
  • Chattopadhyaya, D. P., & Chaudhuri, B. B. (2005). Economic history of India from eighteenth to twentieth century. New Delhi: Centre for Studies in Civilizations.
  • Chaudhuri, K. N.Trade and Civilization in the Indian Ocean: An Economic History from the Rise of Islam to 1750 (1985)
  • Derbyshire, I. D. (1987), «Economic Change and the Railways in North India, 1860–1914», Population Studies, 21 (3): 521–45, doi:10.1017/s0026749x00009197, JSTOR 312641
  • Deyell, John S. 2019. "Indian Kingdoms 1200–1500 and the Maritime Trade in Monetary Commodities." in Currencies of the Indian Ocean World, 49-69. Springer.
  • Dutt, Romesh C. The Economic History of India under early British Rule, first published 1902, 2001 edition by Routledge, 978-0-415-24493-0
  • Farnie, DA (1979), The English Cotton Industry and the World Market, 1815–1896, Oxford, UK: Oxford University Press. Pp. 414, ISBN 978-0-19-822478-5
  • Ludden, David, ed. New Cambridge History of India: An Agrarian History of South Asia (1999).
  • Habib, Irfan; Kumar, Dharma; Raychaudhur, Tapan, eds. (1987). The Cambridge Economic History of India (PDF). Vol. 1. Cambridge University Press. էջ 171.
  • Habib, Irfan. Agrarian System of Mughal India (1963, revised edition 1999).
  • Habib, Irfan. Atlas of the Mughal Empire: Political and Economic Maps (1982).
  • Habib, Irfan. Indian Economy, 1858–1914 (2006).
  • Kumar, Dharma, ed. (2005). The Cambridge Economic History of India. Cambridge University Press. ISBN 978-81-250-2731-7.
  • Kumar, Prakash. Indigo Plantations and Science in Colonial India (Cambridge University Press, 2012) 334 pp
  • Lal, Deepak. The Hindu Equilibrium: India c. 1500 B.C.–2000 A.D. (2nd ed. 2005).
  • Lal, K. S. (1995). Growth of scheduled tribes and castes in medieval India. New Delhi: Aditya Prakashan.
  • Lal, K. S. (1999). Theory and practice of Muslim state in India. New Delhi: Aditya Prakashan.
  • Lockwood, David. ‘’The Indian Bourgeoisie: A Political History of the Indian Capitalist Class in the Early Twentieth Century’’ (I.B. Tauris, 2012) 315 pages; focus on Indian entrepreneurs who benefited from the Raj, but ultimately sided with the Indian National Congress.
  • Majumdar, R. C. (2010). Corporate life in ancient India. Charleston, SC: Bibliolife.
  • Mahajan, Nupam P. (1999) India's First Coinage. Retrieved 24 February 2005.
  • Micklethwait, John & Wooldridge, Adrian (2003). The Company: a short history of a revolutionary idea. Modern library chronicles. 0-679-64249-8.
  • Jawaharlal Nehru, The Discovery of India (1946)
  • Peers, Douglas M. (2006), India under Colonial Rule 1700–1885, Harlow and London: Pearson Longmans. Pp. xvi, 163, ISBN 978-0582317383.
  • Sarkar, Jadunath, Economics of British India, Kolkata: Sarkar.
  • Raychaudhuri, Tapan and Irfan Habib, eds. The Cambridge Economic History of India: Volume 1, c. 1200–c. 1750 (1982).
  • Roy, Tirthankar. The Economic History of India 1857–1947 (2002, 2006, 2011).
  • Roy, Tirthankar. India in the World Economy from Antiquity to the Present (2012).
  • Roy, Tirthankar (Summer 2002), «Economic History and Modern India: Redefining the Link», The Journal of Economic Perspectives, 16 (3): 109–30, doi:10.1257/089533002760278749, JSTOR 3216953
  • Simmons, Colin (1985), «'De-Industrialization', Industrialization and the Indian Economy, c. 1850–1947», Modern Asian Studies, 19 (3): 593–622, doi:10.1017/s0026749x00007745, JSTOR 312453
  • Tomlinson, B. R. The Economy of Modern India, 1860–1970 (The New Cambridge History of India) (1996) excerpt and text search
  • Tomlinson, B. H. "India and the British Empire, 1880–1935," Indian Economic and Social History Review, (Oct 1975), 12#4 pp. 337–80
  • Max Weber, The Religion of India: The Sociology of Hinduism and Buddhism
  • Yazdani, Kaveh. India, Modernity and the Great Divergence: Mysore and Gujarat (17th to 19th C.) (Leiden: Brill), 2017. xxxi + 669 pp. online review

Տեղեկագրքեր և վիճակագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1947 թվականից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Bardhan, Pranab. Awakening Giants, Feet of Clay: Assessing the Economic Rise of China and India by (Princeton University Press; 2010) 172 pages;
  • Datt, Ruddar & Sundharam, K.P.M. (1965). Indian Economy (51st Revised ed. (2005)). S.Chand. 81-219-0298-3.
  • Das, Gurcharan. India Unbound: The Social and Economic Revolution from Independence to the Global Information Age (2002).
  • Kumar, Dharma; Desai, Meghnad, eds. (1983). The Cambridge Economic History of India: c. 1751–c. 1970. Vol. 2.

Frankel, Francine R. India's Political Economy, 1947–1977: The Gradual Revolution (1978).

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հնդկաստանի_տնտեսական_պատմություն&oldid=9805792» էջից