Չանդրագուպտա Մաուրյա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Չանդրագուպտա Մաուրյա
Ծնվել է՝մ. թ. ա. 340
ԾննդավայրՊատալիպուտրա, Հնդկաստան[1]
Մահացել է՝մ. թ. ա. 297[2] ինքնասպանություն
Վախճանի վայրՇրավանաբելագոլա, Մաուրյաների պետություն[3]
ԵրկիրՄաուրյաների պետություն
ՏոհմՄաուրյաների դինաստիա[4]
գերիշխան
ՇրջանավարտԹաքսիլա
ԵրեխաներԲինդուսարա[5]
ՀավատքՋայնիզմ[6]

Չանդրագուպտա Մաուրյա կամ Սանդրոկոտոս[7] (चन्द्रगुप्तमौर्य IAST - Chandraguptamaurya, հին հունարեն` Σανδρόκυπτος - Sandrókuptos, մ. թ. ա. 340, Պատալիպուտրա, Հնդկաստան[1] - մ. թ. ա. 297[2], Շրավանաբելագոլա, Մաուրյաների պետություն[3]), հին Հնդկաստանում Մաուրյան կայսրության հիմնադիր, թագավորել է մ.թ.ա. 321 - մ.թ.ա. 297 թվականները[8]։ Նա հիմնել է Հնդկական ենթամայրցամաքի ամենախոշոր կայսրություններից մեկը, իսկ հետո, ըստ ջայնական աղբյուրների, հրաժարվել է այդ ամենից և դարձել ջայն վանական։ Ջայնի պատմական տեքստերը պնդում են, որ Չանդրագուպտան Ջայնիզմի հետևորդ դառնալուց առաջ նախ հրաժարվել է իր հարստությունից և հզորությունից, ապա հեռացել ջայնական վանականների հետ և խաղաղությամբ ընդունել ծոմապահությամբ ինքնասպան լինելու հանգիստ մահվան ծեսը[Ն 1]։ Չանդրագուպտայի կյանքն ու ձեռքբերումները նկարագրվում են հնագույն հինդու, բուդդայական և հունական տեքստերում, սակայն մանրամասները զգալիորեն տարբերվում են ջայնական տեքստերից[10]։ Մեգասթենեսը (մ. թ. ա. 350 - 290 թթ.) չորս տարի ծառայել է նրա պալատում որպես Հունաստանի դեսպան։

Տարբեր լեգենդների համաձայն, Չանդրագուպտան, իր գլխավոր նախարար Չանակյայի (հայտնի որպես Կաութիլիա) խորհրդականի հետ միասին, ստեղծել է նոր կայսրություն, կիրառել պետականության սկզբունքներ, կազմավորել մեծ բանակ և շարունակել է ընդլայնել իր կայսրության սահմանները։ Հունական կառավարիչները, ինչպիսիք են Սելևկոս Նիկատորը, խուսափելով նրա հետ պատերազմելուց` նրա հետ ամուսնության դաշինք են կնքել և հեռացել Պարսկաստան։

Չանդրագուպտայի կայսրությունը ընդգրկում էր գրեթե ողջ Հնդկական ենթամայրցամաքը, բացառությամբ ամենահարավային շրջանները (այժմ` Թամիլ Նադու և Քերալա) և Կալինգան (այժմ` Օդիշա սանսկրիտ՝ उड़ीसा)։ Հնդկաստանի մեծ մասի միավորումից հետո Չանդրագուպտան և Չանակյան մի շարք խոշոր տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումներ են իրականացրել։ Չանդրագուպտան Պատալիպուտրայում (այժմ, ավերակներ Պատնայի մոտ) հաստատել է ուժեղ կենտրոնաձիգ վարչակարգ։ Չանդրագուպտայի Հնդկաստանն ուներ արդյունավետ, բարձր կազմակերպված կառուցվածք։ Կայսրությունը ստեղծել է այնպիսի ենթակառուցվածքներ, ինչպիսիք են` ոռոգման համակարգերը, տաճարները, հանքագործությունը և ճանապարհները, որոնք տանում էին դեպի ուժեղ տնտեսություն։

Չանդրագուպտայի ու նրա տոհմի կառավարման ժամանակ Հնդկաստանում շատ կրոններ են բարգավաճել, ընդ որում բրահմայականության ավանդույթների հետ միասին ճանաչում ձեռք բերեցին բուդդիզմը, ջայնիզմը և Ajivika[11]։ Կառնատակայի Շրավանաբելագոլա քաղաքում, Չանդրագիրի բլրի վրա կանգնեցված է Չանդրագուպտա Մաուրյայի հուշարձանը։

Անուններ և կոչումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չանդրագուպտա Մաուրիայի Ժամանակակից արձան, Լեքսմինարյան տաճար, Դելի

Հույն գրող Փիլարկոսը (մ.թ.ա. 3-րդ դար), որը մեջբերում է Աթենեոսին, Չանդրագուպտային անվանում է «Սանդրոկոպտոս»։ Հետագայում հունա-հռոմեական գրողներ Ստրաբոնը, Արրիանոսը և Հուստթինոսը (մ. թ ա. 2-րդ դար) նրան անվանում են «Սանդրոկոթոս»[12]}։ Հունական և լատինական հիշատակումներում Չանդրագուպտան հայտնի է որպես Սանդրոկոտոս ( հուն․՝ Σανδράκοττος) և Անդրկոտոս ( հուն․՝ Ανδροκόττος)[13][14]։

Սանսկրիտի Մուդարակշասա պիեսում թագավորի վերաբերյալ կիրառվում են «Չանդա-սիրի», «Պիամդասանա» և «վրշալա» մակդիրներ[12]։ Պիադամսանան նման է Պիյադասիին, որը Չանդրագուպտայի թոռան` Աշոկայի էպիտետն է[15]։ «Վրիշալա» բառը հնդկական էպոսների և իրավունքի գրքերում օգտագործվում է ոչ ուղղափառ մարդկանց նկատմամբ։ Ըստ մի տեսության, այն կարող է առաջացած լինել Բասիլևս արքայական տիտղոսից, սակայն դրա մասին ոչ մի կոնկրետ փաստ չկա. հնդկական աղբյուրները կիրառում են այն մի շարք ոչ արքունի անձանց, այլ հատկապես թափառող ուսուցիչների և ասկետների մասին[16]։

Նախնիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարբեր աղբյուրներ տարբեր վկայություններ են տալիս Չանդրագուպտայի նախնիների և նրա վաղ կյանքի մասին[17]։ Մահավամսայում և այլ տեքստերում բուդդայական ավանդությունը վկայում է, որ Չանդրագուպտան վարնայի ազնվական քշատրիներից (զինվորներ - սանսկր. क्षत्रिय, kṣatriya) է սերում։ Նա նկարագրվում է որպես Մորիյա կլանի ժառանգ, որը Գաութամա Բուդդայի Շաքյա կլանի ճյուղ է[18]։ Մորիաները ստիպված էին լքել իրենց նախնիների թագավորությունը Կոսալայի Վիդուդաբհա թագավորի ներխուժումից հետո և բնակություն հաստատել մի տարածքում, որը հայտնի էր իր սիրամարգերով։ Նրանք կոչվեցին «մորիյաներ» (պալիերեն` «mora») սիրամարգերից հետո։ Maha-bodhi-vamsa ընտանիքը մայրաքաղաքն անվանել է Մորիյա որպես Moriya-nagara, և Digha -Nikaya ցեղը անվանել է տարածաշրջանը որպես Pipphali-vana[19]։ Այս լեգենդի տարբերակներից մեկը, որը նշված է բիրմայերեն տեքստերում, Moriya-Nagara-ի հիմնադրումը վերագրում է Վայշալի իշխաններին, ովքեր փախել են Adzatathat-ի ջարդերից (ենթադրաբար Աջաթաշատրու)[20]։

Ըստ Ջայնի ավանդության, Պարիշիշտափարվանում նշված է, որ Չանդրագուպտայի մայրը դուստրն էր մի համայնքի ղեկավարի, որը հայտնի էր արքունական սիրամարգերի բուծմամբ[19]։ Ջաստինը նշում է, որ Չանդրագուպտան «ծնվել էր համեստ պայմաններում, բայց ձգտում էր թագավորական իշխանության»[21]։ Որոշ պուրանական տեքստերում Մաուրյաներին նկարագրում են հիմնականում որպես շուդրաներ (ծառա, վարձու աշխատող) և օրենքից դուրս հայտարարվածներ (shudra-prayastv-odharmikah)[22]։ Մարկանդեյա պուրանան (Markandeya Purana) շարունակում է նրանց դրոշմել որպես ասուրաներ (sura ցածր ռանգի աստվածներ) կամ դևեր։ Նման բացասական որակումը կարող է պայմանավորված լինել «բուդդիզմի և ջայնիզմի նկատմամբ» Մաուրյան թագավորիների հակվածությամբ[23]։ Ըստ քաշմիրյան (Kathasaritsagara, Brihat-Katha-Manjari) ավանդապատում տեքստերի, Չանդրագուպտան Պուրվա Նանդայի որդին էր[18]։

Mudrarakshasa- ն օգտագործում է «վրիշալա» և «կուլա-հինա» տերմինները Չանդրագուպտային նկարագրելու համար։ Վրիշալա բառը նշանակում է «շուդրայի որդի»։ Դրանից ելնելով, որոշ գիտնականներ եզրակացնում են, որ Չանդրագուպտան առաջացել է շուդրայից։ Սակայն պատմաբան Մուկերջին դեմ է այս տեսությանը, պնդելով, որ «վրիշալա» տերմինը օգտագործվում է միայն Չանդրագուպտայի թշնամիների կողմից։ Պիեսի մեկ այլ հատվածում «վրիշալա» տերմինը օգտագործվում է «թագավորներից լավագույնը» իմաստով, և պիեսի մի քանի նախադասություններում Չանակյայի կողմից այն օգտագործվում է որպես փաղաքշական տերմին։ Մուկերջին նաև պնդում է, որ «կուլա-հինա» տերմինը պիեսում օգտագործվում է այն իմաստով, թե Չանդրագուպտան սերում է համեստ ընտանիքից, բայց ոչ «ցածր կամ դեգրադացված» տոհմի ընտանիքից[24]։ Մուկերջին նշում է նաև, որ այդ Մուդրարաքշասան շատ ավելի ուշ աղբյուր է, և, հետևաբար, պետք է համարել պակաս վստահելի։ Օրինակ, ի տարբերություն նախորդ աղբյուրների (օրինակ, պուրանների), որը Նանդերի դինաստիան որակում էր որպես ցածր կարգավիճակ ունեցող, Մուդրարաքշասան պնդում է, որ նանդերը «փառապանծ տոհմ» էին[25]։

18-րդ դարում Մուդրարաքշասայի վերաբերյալ մեկնաբանող Dhundiraja- ը պնդում է, որ Չանդրագուպտան Մաուրյայի որդին էր, իշխան։ Մաուրյան Սարավաթհա-սիդխի թագավորի որդին էր իր կրտսեր թագուհի Մուրայից, որը «Վրիշալա» -ի դուստրն էր, այսինքն, շուդրա էր։ Նանդայի ինը թագավորները նույնպես Սարավաթխա-սիդխի որդիներն էին, սակայն նրա ավագ թագուհի Սանանդայից, որը քշատրիյա ծագում ուներ[26]։ Սարավաթխա-սիդխին թագավորական բանակը ղեկավարելու համար իր Նանդա որդիներից նախընտրեց Մաուրյային, սակայն Նանդայի որդիները սպանեցին Մաուրյային ու նրա բոլոր որդիներին, բացի Չանդրագուպտայից։ Վերջինս կարողացավ փախչել և դարձավ Նանդերի թշնամի[27]։

Ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնագույն տեքստերից ոչ մեկը չի նշում, թե երբ է Չանդրագուպտան ծնվել։ Եվ քանի որ, Պլուտարքոսը պնդում է, որ ինքը երիտասարդ էր, երբ ենթադրում է, որ տեսել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու ներխուժումը Հնդկաստան (մ.թ.ա. 326-325 թթ.), հետևաբար նա պետք է ծնված լիներ մ.թ.ա. 350 թվականից հետո[28]։ Պատմաբաններ Իրֆան Հաբիբը և Վիվեկանանդ Ջխան մ. թ. ա. 322-298 թվականներն են նշում որպես Չանդրագուպտայի թագավորության ժամանակաշրջան[29]։

Հռոմեական տեքստերի համաձայն, Չանդրագուպտան իշխանության է եկել Ալեքսանդրի Հնդկաստան ներխուժումից կարճ ժամանակ անց, և հարձակվողի մահից անմիջապես հետո (օրինակ, մ.թ.ա. 323 թվականին) հարձակվեց Ալեքսանդրի պրեֆեկտների վրա։ Այս տեքստերը նաև նշում են, որ Սելևկիոս Նիկատորը պայմանագիր է կնքել Չանդրագուպտայի հետ մինչև Իփսուսի ճակատամարտը (մ.թ.ա. 301 թ.)[30]։ Տեքստերը Չանդրագուպտայի թագավորության վերջը չեն նշում, սակայն ըստ հնդկական լեգենդի նա թագավորել է 24 տարի[31]։

Ըստ բուդդայական ավանդազրույցի, Չանդրագուպտայի հուղարկավորությունը եղել է Գաութամա Բուդդայի մահից 162 տարի անց։ Բուդդայի մահը տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 544 թվականին, ըստ Շրի Լանկյան ավանդության, և մ.թ.ա. 486 թվականինին ըստ կանտոնյան (չինական) ավանդության։ Այսպիսով, բուդդայական ավանդության համաձայն, Չանդրագուպտան գահ բարձրացել է մ.թ.ա. 382 թվականին կամ մ.թ.ա. 324 թվականին։ Պատմական վկայությունները չեն համապատասխանում մ.թ.ա. 382-ին, սակայն մ.թ.ա. 324 թվականը կարելի է համաձայնեցնել համեմատաբար ժամանակակից հունա-հռոմեական տեքստերում տրված տվյալների հետ[32]։

Ըստ 12-րդ դարի Ջայնի հեղինակների տեքստերի, ինչպիսիք են Հեմաչանդրայի Պարիշիշտափարվան և Բխադրեշվարայի Կահավալին (Bhadreshvara Kahavali), Չանդրագուպտան գահ է բարձրացել Մահավիրայի մահից 155 տարի անց։ 14-րդ դարի ջայն գրող Մերութունգան իր Վիչարաշրենի (Vicharashreni) ժամանակագրությունում հղումներ է կատարում այլ աղբյուրներից, որոնցում ասվում է, որ գահակալությունը տեղի է ունեցել Մահավիրայի մահից 215 տարի հետո։ Մերութունգայի ժամանակագրության համաձայն, այդ օրը համապատասխանում է մ.թ.ա. 313 թվականին։ Սակայն Մահավիրայի մահվան օրն էլ հենց բանավեճի առարկա է, և ջայնական հեղինակների տվյալների համաձայնեցվածության բացակայությունը կասկածի տակ է դնում Մերութունգայի ամսաթվերի ճշմարտացիությունը։ Ավելին, այդ օրը չի համընկնում բուդդայական վկայությունների հետ[32]։

Վաղ տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ սինհալյան բուդդայական ավանդության, Չանդրագուպտայի հայրը, ով Մորիյա կլանի գլխավորն էր, սպանվեց պատերազմում, երբ նրա կինը հղի էր։ Վերջինս իր եղբայրների ուղեկցությամբ փախավ Փուպպա-փուրա քաղաքից (Puppha-pura կամ Pushpa-pura, բառացիորեն «ծաղիկ քաղաք»)։ Այս քաղաքը նույնականացվում է Պատալիպուտրա քաղաքի հետ, որը նաև հայտնի է որպես Կուսումա-փուրա (նաև նշանակում է «ծաղիկ քաղաք»)։ Նրա անվտանգությունն ապահովելու համար Չանդրագուպտայի մորեղբայրները նրան տեղափոխեցին մի կովանոց, որտեղ նա սովորեց հովվություն անել։ Երբ Չանդրագուպտան մեծացավ, կովարածը նրան վաճառեց մի որսորդի, որը նրան գնեց իր խոշոր եղջերավոր անասունները պահելու համար[33][20]։

Ջաստինի խոսքերով, Չանդրագուպտան («Սանդրոկոտոս») վիրավորել է Նանդայի թագավորին («Նանդրում» կամ «Նանդրուս») իր անհարգալից վերաբերմունքով, որի պատճառով թագավորը հրամայել է սպանել նրան[21]։ Չանդրագուպտան փախել է, և դարձել ապստամբ[34]։ Ջասթինի աշխատության որոշ տպագիր հրատարակություններ սխալմամբ «Alexandrum» է գրված «Nandrum»-ի փոխարեն։ Այս սխալը շտկել է բանասեր Ջ. Մ. ՄաքՔրինդլը (John Watson McCrindle) 1893 թվականի թարգմանության մեջ։ 20-րդ դարում պատմաբաններ Հեմ Չանդրա Ռայչաուդհուրին և Ռ. Ս. Մաջումդարը ճիշտ են համարել «Ալեքսանդրում» տարբերակը, և դրա հիման վրա Ջաստինը հղում է անում, որ Չանդրագուպտայի և Ալեքսանդր Մեծի («Ալեքսանդրում») հանդիպումը կայացել է։ Սակայն դա հավաստի չէ. նախորդ դարի պատմաբան Ալֆրեդ վոն Գութշմիդի ուսումնասիրությունը հստակորեն հաստատեց, որ «Նանդրում»-ը ճիշտ տարբերակն է, քանի որ համապատասխանում է բազմաթիվ ձեռագրերին. ընդամենը մեկ անկատար ձեռագրի լուսանցքում է հանդիպում «Ալեքսանդրում» տարբերակը[35]։

Ջաստինը հիշատակում է մի երկու միջադեպի մասին, որոնք վերաբերում են կենդանիների հետ Չանդրագուպտայի հանդիպմանը։ Առաջին միջադեպում, երբ Նանդրումից փախչելուց հետո Չանդրագուպտան քնած էր, մի մեծ առյուծ մոտեցավ նրան, լիզելով` նրբորեն արթնացրեց, հետո հեռացավ։ Երկրորդ միջադեպում, երբ Չանդրագուպտան պատրաստվում էր Ալեքսանդրի գեներալների հետ պատերազմելուն, նրա մոտ եկավ մի հսկայական վայրի փիղ, դարձավ ձեռնասուն` հնազանդվեց և ծառայեց նրան պատերազմում[36]։ Ըստ Ռեյչաուդհուրի, այս պատմությունները ենթադրում են, որ Ջաստինը տեղյակ էր բուդդիստական լեգենդներին, որտեղ հիշատակվում է Չանդրագուպտայի կապը մի որսորդի հետ[20]։

Հանդիպում Չանակիայի հետ (Կաուտիլյա)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին հնդկական աղբյուրները ենթադրում են, որ Չանդրագուպտայի ուսուցիչ Չանակյան կարևոր դերակատարում է ունեցել Նանդա տոհմի տապալման գործում[29]։ Ըստ բուդդայական ավանդության, Չանակյան ծնունդով Թաքսիլա քաղաքից («Takkasila») է եղել, և Պատալիպուտրա էր եկել ուսման ձգտումով[37]։ Երբ Դհանա Նանդան (Dhana Nanda), տիրակալ Պատալիպութրայի Նանդայի տիրակալության թագավորը վիրավորեց նրան իր տգեղ ֆիզիկական արտաքինի համար, Չանակյան երդվեց ոչնչացնել Նանդա տոհմը[38]։ Դրանից հետո նրան բախտ վիճակվեց հանդիպել Չանդրագուպտային, ով խաղում էր այլ տղաների հետ և թագավորի դեր էր կատարում, իսկ մյուս տղաները նրա ենթականերն էին։ Խաղի մեջ կար նաև ձևական դատավարություններ, և Չանդրագուպտան պետք է արդարադատություն հաստատեր։ Չանակյան նրան տեսավ այդ ձևական դատերից մեկում և տպավորված լինելով Չանդրագուպտայի առաջնորդության հատկանիշներով, գնեց նրան` վճարելով նրա որսորդ խորթ-հորը 1000 կարշափանա (մետաղադրամ)։ Կաուտիլյան Չանդրագուպտային տարավ Տակսիլա, որը ճանաչված էր որպես կրթական վայր, և տղան 8-9 տարի բազմակողմանի կրթություն ստացավ[33]։

Մուդրարաքշասայում նաև նշված է, որ թագավորից ստացած վիրավորանքից հետո Չանակյան երդվել էր Նանդայի տոհմը ոչնչացնել[38]։ Հունա-հռոմեացի գրող Պլուտարքոսը Ալեքսանդրի կյանքը աշխատությունում նշում է, որ Չանդրագուպտան («Անդրակոտոս») հանդիպեց Ալեքսանդրին երբ երիտասարդ էր, իսկ հետագայում հայտարարեց, որ Նանդա թագավորը այնքան հեղինակազուրկ է, որ Ալեքսանդրը հեշտությամբ կարող է նվաճել Հնդկաստանը[34][39]։

Կայսրության ստեղծում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Մաուրյաների պետություն
Chanakya
Չանյակյան Չանդրագուպտայի համար գուրու է եղել, որի հետ նա սովորել է մանկուց, և որի հետ նա ստեղծել է կայսրություն: Այս նկարը 1915 թվականին Չանակյայի գեղարվեստական դիմանկարն է:

Չանդրագուպտա Մաուրյան Հին Հնդկաստանում հիմնադրել է Մաուրյան կայսրությունը[40][41]։

Բանակի ձևավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ բուդդայական Մահավամսա Թիքա տեքստի, Տաքսիլայում Չանդրագուպտայի կրթության ավարտից հետո, նա և Չանաքյան ձեռնարկեցին տարբեր տեղերից զինվորներ հավաքագրելու գործը։ Չանակյան Չանդրագուպտային կարգեց այդ բանակի ղեկավար[42]։ Ջայնական Parishishtaparvan տեքստում ասվում է, որ այս բանակը աճեց օգտագործելով մետալուրգիայից ( dhatu-vada ) ստացած հարստությունը[43]։ Ըստ Ջաստինի, Չանդրագուպտան Ալեքսանդրի փախչելուց հետո կազմակերպեց զինված մարդկանց մարմին։ Ժամանակակից որոշ թարգմանություններում այդ մարդկանց բնորոշում են որպես թալանչիներ, սակայն Ջաստինի կողմից օգտագործված բնօրինակ արտահայտությունը կարող է նշանակել վարձկան զինվոր, որսորդ կամ ավազակ[44]։

Նանդյան կայսրության նվաճում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չանդրագուպտայի բանակը մ.թ.ա. 322-ին նվաճեց Նանդայի մայրաքաղաք Պատալիպութրան[21]։ Չանդրագուպտայի արշավի պատմականորեն հավաստի մանրամասները անհասանելի են, և դարեր անց գրված լեգենդները հակասական են։ Բուդիստական տեքստերի համաձայն, օրինակ, Միլինդապանհայում (Milindapanha), Մագադխան ղեկավարում էր չար Նանդա դինաստիան, որը Չանդրագուպտան հեշտությամբ նվաճեց Չանակյայի խորհրդով` վերականգնելով դհարման[45][46]։ Հինդուի և Ջայնի արձանագրությունների համաձայն, պայքարը կատաղի էր, քանի որ Նանդա տոհմն ուներ լավ կրթված, հզոր բանակ։ Չանդրագուպտան և Չանակյան կազմակերպեցին արշավներ և առաջին հերթին ստեղծեցին ահարկու բանակ[47][46]։

Ըստ Mahavamsa Tika- ի, Չանդրագուպտայի բանակը թալանեց սահմանամերձ շրջաններում գտնվող գյուղերը, այնուհետև մտավ Նանդայի մայրաքաղաք Պատլիպուտրա, բայց պարտվեց։ Նա հասկացավ իր սխալը, երբ տեսավ, թե ինչպես մի կին սաստում էր մի երեխայի միայն կերակուրի կենտրոնից ուտելու համար` թողնելով եզրերինը։ Նա երեխային ասում էր, որ ինքն իրեն պահում է Չանդրագուպտայի նման, որը փորձում է ներխուժել մայրաքաղաք` նախքան սահմանային շրջաններ գրավելը։ Ընդունելով իր սխալը, Չանրագուպտան սկսեց նոր արշավ Նանդա կայսրության սահմաններում, աստիճանաբար, դեպի մայրաքաղաք տանող ճանապարհին տարբեր տարածքներ նվաճելով։ Այնուամենայնիվ, նա սխալվեց, երբ իր իշխանությունը ստանձնեց առանց գրաված տարածքներն ամրապնդելու, որոնց տիրակալները կցանկանային հետ գրավել իշխանությունը և թիկունքից կհարձակվեին իր բանակի վրա[48]։ Նա հետո վերանայեց իր ռազմավարությունը` գրավյալ տարածքներում հիմնելով կայազորներ, և, վերջապես, պաշարեց Նանդայի մայրաքաղաք Պաթալիպուտրան, որտեղ նա սպանեց Դհանա Նանդա արքային[49]։

Ըստ նմանատիպ լեգենդի, որը հիշատակված է Parishishtaparvan- ում, Չանակյան և Չանդրագուպտան հասկացան, որ Նանդայի թագավորության վրա հարձակվել են այնպիսի երեխայի նման, որն այրվել էր տաք կերակուրի կենտրոնից ուտելով, այն եզրից ուտելու փոխարեն։ Այնուհետև Չանաքիան դաշինք կազմեց Հիմավաթկուտա թագավորության Պարվաթակա թագավորի հետ։ Դրանից հետո Չանդրագուպտայի և Չանաքյայի բանակն աստիճանաբար նվաճեց Նանդայի տարածքները և վերջապես ներխուժեց Նանդա մայրաքաղաք Պաթալիպութրա։ Նանդա թագավորը պարտվեց, բայց նրան թույլ տվեցին իր երկու կանանց և դստեր հետ ողջ-ողջ հեռանալ Պաթալիպութրայից[50]։ Նրա դուստրը, սակայն, սիրահարվեց Չանդրագուպտային և ամուսնացավ նրա հետ[19]։

Բուդդայական աղբյուրներից Միլինդայի հարցեր (Questions of Milinda) կանոնիկ մեկնաբանություններով աշխատությունում հիշատակված է, որ Բհադասալան Նանդայի գեներալ էր նվաճման ընթացքում[51]։

Մուդրարակշասայում Չանդրագուպտայի հաղթանակը գեղարվեստակացված է. այնտեղ ասված է, որ Չանդրագուպտան նախ գրավեց Փենջաբը, այնուհետև Չանակյայի խորհրդով դաշինք կնքեց Փարվատակա անունով տեղական թագավորի հետ և շարժվեց դեպի Նանդա կայսրություն[52]։ Չանդրագուպտան պաշարեց Մագադհայի մայրաքաղաք Կուսումապուրան (ներկայումս Պաթնա)` օգտագործելով նվաճված տարածքներից վարձկաններին և կիրառելով պարտիզանական պատերազմական մեթոդներ[51][53]։ Պատմաբան Պ.Ա. Բհաթաչարյան ասում է, որ կայսրությունը ստեղծվեց Մագադհայի նախնական միավորումից հետո մյուս շրջանների աստիճանական նվաճմամբ[54]։

Նանդա դինաստիայի տապալումից և Գանգեսյան հարթավայրերի ռեսուրսների տիրապետումից հետո Չանդրագուպտան կիրառեց Չանակյայի ռազմավարությունը[55]։ Կայսրությունն ընդարձակելու և ամրապնդելու համար Չանդրագուպտան, ամենայն հավանականությամբ է դաշինք է կնքել Ռաջպուտանայի (Rajputana) Սիմհապուրա (Simhapura) թագավորի և Կալինգայի (Kalinga - ժամանակակից Օդիշա - Odisha) թագավորի հետ[56]։

Հյուսիս-արևմտյան շրջանների նվաճում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Eastern Satraps
Չանդրագուպտան հաղթեց մնացած Մակեդոնյան սատրապությունները Հնդկաստան ենթամայրցամաքի հյուսիս-արևմուտքում, մոտ մ.թ.ա. 317 թվականին

Հույները Ալեքսանդր Մեծի ղեկավարության ներքո արշավեցին դեպի Հնդկաստան` մ.թ.ա. 327-325 թվականներին ներխուժելով հյուսիս-արևմտյան Հնդկաստան։ Ալեքսանդրը մ.թ.ա. 325 թվականին հեռացավ Հնդկաստանից, իր նոր գրաված տարածքները հույն կառավարիչների և տեղացի վասալների հսկողության ներքո թողնելով[57]։

Հնդկաստանի հաշվետվություններում չի հիշատակվում հույների հանդեպ Չանդրագուպտայի թշնամանքը («Յավանաս» կամ «Յոնաս» հնդկական գրականության մեջ)։ Նրանք միայն հիշատակում են Նանդա թագավորին որպես իրենց հիմնական մրցակից։ Սակայն Ջաստինը նշում է Չանդրագուպտային որպես հյուսիս-արևմտյան Հնդկաստանում Ալեքսանդրի հետևորդների մրցակից[29]։ Ջաստինն ասում է, որ Ալեքսանդրի մահից հետո հնդիկներն իրենց ղեկավարներին մահվան դատապարտեցին, և Սանդրոկոտոսն էր (նույնականացվում է Չանդրագուպտայի հետ) առաջնորդը, որը Հնդկաստանը ազատեց հունական իշխանությունից[21]։

Մ.թ.ա. 323-321 թվականներին, Ալեքսանդրի նահանջից մի քանի տարիների ընթացքում Չանդրագուպտայի բանակը պարտության մատնեց ենթամայրցամաքի հույն ղեկավարներ ունեցող հյուսիս-արևմտյան մի քանի քաղաքներ[58]։ Չանդրագուպտայի վարձկանները հավանաբար սպանեցին Ալեքսանդրի երկու նահանգապետերին` Նիկանորին և Փիլիպոսին[59][21]։ Նա, հավանաբար, կռվում էր Ալեքսանդրի սատրապների դեմ, այդ թվում Էուդեմոսի (Εὔδημος), որը հեռացավ մոտ մ.թ.ա. 317-ին և Պեիթհոնին (Πείθων ), ով կառավարվում էր Ինդոս գետի մոտակայքում տեղակայված քաղաքները մինչև 316 մ.թ.ա. թվականին Բաբելոն մեկնելը։

Պատերազմի և ամուսնության դաշինք Սելևկիոսի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդր Մակեդոնյան գեներալ Սելևկիոսը, որը մ.թ.ա. 312 թ.-ին հիմնադրեց Սելևկյան Թագավորությունը Բաբելոն մայրաքաղաքով, գրավեց Ալեքսանդրի նախկին կայսրության մեծ մասը Ասիայում և արևելյան տարածքները մինչև Բակտրիա և Ինդոս իր իշխանության տակ վերցրեց[60][61]։ Մ.թ.ա. 305 թվականին նա կոնֆլիկտ ունեցավ Չանդրագուպտայի (հունարեն Սանդրոկոտոս) հետ[62]։

Մշտապես դավեր հյուսելով ուժեղ բանակներ և լրջագույն խորհուրդներ ունեցող հարևան ժողովուրդների համար, նա ձեռք բերեց Մեսոպոտամիան, Հայաստանը, Սելևկյան Կապադովկիան, Պերսիսը, Պարթևստանը, Բակտրիան, Արաբիան, Թապուրիան, Սողդիանան, Արագոսիան, Հիրկանիան և այլ հարակից տարածքներ, որոնք ենթարկվեցին Ալեքսանդրին հասնելով Ինդոս գետը, այնպես, որ դրանից հետո նրա կայսրության սահմանները ամենաընդարձակն էին Ասիայում։ Փռյուգիայից մինչև Ինդոս ընկած տարածքները ենթարկվում էին Սելևկիոսին։ Նա անցավ Ինդոսը և պատերազմ սկսեց Հնդկաստանի թագավոր Սանդրոկոտոսի [ Մաուրյայի ] հետ, որը բնակվում էր գետի հոսանքի այդ մասում, մինչև նրանք համաձայնության եկան և ամուսնության պայմանագիր կնքեցին։ Այս սխրագործություններից որոշները տեղի ունեցան նախքան Անտիգոնոսի մահը, իսկ որոշները` նրանից հետո։
-

Always lying in wait for the neighboring nations, strong in arms and persuasive in council, he acquired Mesopotamia, Armenia, 'Seleucid' Cappadocia, Persis, Parthia, Bactria, Arabia, Tapuria, Sogdia, Arachosia, Hyrcania, and other adjacent peoples that had been subdued by Alexander, as far as the river Indus, so that the boundaries of his empire were the most extensive in Asia after that of Alexander. The whole region from Phrygia to the Indus was subject to Seleucus. He crossed the Indus and waged war with Sandrocottus [Maurya], king of the Indians, who dwelt on the banks of that stream, until they came to an understanding with each other and contracted a marriage relationship. Some of these exploits were performed before the death of Antigonus and some afterward.

Appian History of Rome, The Syrian Wars 55

Ըստ R. C. Majumdar և D. D. Kosambi- ի, կարծես, Սելևկիոսի սպասելիքները չարդարացան, երբ նա Հնդկաստանի արևմտյան մեծ տարածքները զիջեց Չանդրագուպտային։ Մաուրյա կայսրությանը միացան Արախոզիան (Arachosia) (Քանդահար), Գեդրոսիան (Γεδρωσία, Բելուջիստան) և Պարոպամիսադան (Paropamisadae, Գանդհարա)[63][64][Ն 2]։

Marriage
«Չանդրա Գուպտա Մաուրյան զվարճացնում է բաբելոնացի իր հարսնացուին». Սելևկիդների և Չանդրագուպտա Մաուրյայի միջև «ամուսնության համաձայնագրի» ենթադրական մեկնաբանումը ըստ Ապիանոսի[60]։

Ըստ Ստրաբոյի, Չանդրագուպտան Սելևկոսի հետ ամուսնական դաշինք է կազմել, որպեսզի հաշտության պայմանագիր կնքի[67]։

Հնդիկները մասամբ էին զբաղեցնում Ինդոսի երկայքով ձգվող որոշ երկրներ, որոնք նախկինում պատկանում էին պարսիկներին։ Ալեքսանդրը զրկեց դրանցից Արիանիին և այնտեղ հիմնեց իր բնակավայրերը։ Բայց Սելևկիոսը դրանք տվեց Սանդրոկոտոսին ամուսնական պայմանագրի համաձայն (էպիգամիա, հուն` Ἐπιγαμία) և ստացավ հինգ հարյուր փիղ։

The Indians occupy in part some of the countries situated along the Indus, which formerly belonged to the Persians: Alexander deprived the Ariani of them, and established their settlements of his own. But Seleucus gave them to Sandrocottus in consequence of a marriage contract (Epigamia, Greek: Ἐπιγαμία), and received in return five hundred elephants.
- Ստրաբոն 15.2.1(9)[68]

Ամուսնության մասին պայմանագրի մանրամասները հայտնի չեն[69]։ Սելևկիայում առկա հսկայական աղբյուրները երբեք չեն նշում հնդկական արքայադստեր մասին, և տեսակետ կա, որ ամուսնական դաշինքն այլ կերպ է եղել, երբ Չանդրագուպտան կամ նրա որդին` Բինդուսարայն ու սելևկյան արքայադուստրն ամուսնացել են ժամանակակից հունական պրակտիկայի համաձայն դինաստիաների դաշինք ձևավորելու համար[70]։ Հնդկական պուրանական աղբյուրը` Բհավիշյա Պուրանայի Պրատիսարգա Փարվան, նկարագրել է Չանդրագուպտայի ամուսնությունը Սելևկիոսի դստեր` հունական («Յավանա») արքայադստեր հետ[71]։ Աղբյուրը ճշգրտորեն նկարագրում է վաղ Մաուրյական ծագումնաբանությունը։

Չանդրագուպտան ամուսնացավ Պաուսասայի յավանա (հույն) թագավոր Սուլուվայի դստեր հետ[72]։ Այդպիսով նա խառնեց բուդդայականներին և յավանանարին։ Նա ղեկավարեց 60 տարի։ Նրանից ծնվեց Վինդուսարան և ղեկավարեց նույնքան տարի, ինչքան իր հայրը։ Նրա որդին էր Աշոկան։
Megasthenes
Արիանոսի խոսքերով, Մեգասթենեսն ապրում էր Արախոզիայում և ուղևորվեց Պատալիպուտրա, Չանակյայի մոտ, որպես Սելևկիոսի դեսպան

Դրան ի պատասխան, Չանդրագուպտան 500 մարտափիղ ուղարկեց, որոնք առանցքային դերակատարում ունեցան, որ Իսպուսի ճակատամարտում Սելևկիոսը հաղթեց[75][67][76][77]։ Ի լրումն այս պայմանագրի, Սելևկիոսը Չանդրագուպտայի մոտ ուղարկեց իր դեսպան Մեգասթենեսին, իսկ հետագայում Անտիոքոսը (Antiochus I Soter) նրա որդու` Բինդուսարայի մոտ ուղարկեց Դեիմաքոսին (Deimachus) Մաուրյայի դատարան, Պատնա[78]։

Հունական կառավարիչները, ինչպիսիք են Սելևկոս Նիկատորը, խուսափեցին նրա հետ պատերազմից, փոխարենը կապեցին ամուսնության դաշինք և հեռացան Պարսկաստան[79]։ Ըստ հունական աղբյուրների, երկու ղեկավարները պահպանեցին բարեկամական հարաբերությունները և շարունակեցին նվերներ փոխանակել։ Դասական աղբյուրները նշում են, որ իրենց պայմանագրից հետո Չանդրագուպտան Սելևկոսին ուղարկեց տարբեր աֆրոդիզիակներ ( Αφροδισιακά - սեռական գրավչության խթանիչներ)[80]։

Եվ Թեոփրաստոսն ասում է, որ որոշ հնարամտություններ զարմանալի արդյունավետություն ունեին այնպիսի հարցերում, որոնք մարդկանց ավելի սիրառատ են դարձնում։ Եվ Փիլարկոսը հաստատում է նրան` հիշատակելով որոշ նվերներ, որոնք Սանդրակոտոսը` Հնդկաստանի թագավորը, ուղարկել էր Սելևկիոսին, որոնք պետք է ազդեին որպես հմայիլներ` առաջացնելով բարձրագույն հմայիչ ձգողություն, այն դեպքում, երբ որոշները, ճիշտ հակառակը, պետք է վանեին սերը[80][81]

:

Հարավային նվաճումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինդոս գետի արևմտյան կողմի Սելևկոսի նահանգների զավթումից հետո Չանդրագուպտան ունեցավ հսկայական կայսրություն, որը տարածվում էր Հնդկական ենթամայրցամաքի հյուսիսի երկայնքով` սկսած Բենգալյան ծոցից մինչև Արաբական ծով։ Այնուհետև Չանդրագուպտան սկսեց ընդլայնել իր կայսրությունը դեպի հարավ` Վինդհյա լեռնազանգվածից այն կողմ, դեպի Դեկանի սարահարթ[21]։ Այն ժամանակ, երբ նրա նվաճումներն ավարտվեցին, Չանդրագուպտայի կայսրությունը գրավում էր ենթամայրցամաքի մեծ մասը[82]։ «Մորիա» պատերազմը հարավում թամիլյան գրականության Ահանանուրույում (Akanaṉūṟu) հիշատակված է երեք անգամ և մեկ անգամ Պուրանուրուում (Puṟanāṉūṟu)։ Այս տեքստերի համաձայն, Մորիյայի բանակի մարտակառքերը կտրեցին-անցան ժայռերը։ Անհասկանալի է, թե արդյոք տեքստերը վերաբերում են Չանդրագուպտա Մաուրյային թե Մորիյաներին, որոնք գտնվում են Դեկանի տարածաշրջանում, 5-րդ դարում[83]։

Բանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չանդրագուպտայի բանակը մեծ էր, լավ պատրաստված և վարձատրվում էր անմիջապես պետության կողմից, ինչպես խորհուրդ էր տալիս խորհրդական Չանյակյան։ Ըստ հունական տարեգրությունների, այն կազմված էր հարյուր հազարավոր զինվորներից[84]։ Օրինակ, ըստ Ստրաբոնի նրա բանակը կազմված էր 400,000 զինվորներից. «Մեգասթենեսը գտնվում Սանդրոկոտոսի ճամբարում, որը բաղկացած 400.000 տղամարդկանցից»[85]։ Պլինիոս Ավագը, ով նույնպես օգտվել է Մեգասթենեսի աշխատանքից, խոսում է 600,000 հրետանու, 30,000 հեծելազորի և 9,000 ռազմական փղերի մասին[86]։ Մուդրարարաքշասան վկայում է, որ Չանդրագուպտայի բանակը կազմված էր սակերից, յավանաներից (հույներ), կիրաթացիներից (Նեպալ), կամբոջացիներից, պարազիկաներից (սակեր) և բահլիկաներից[87]։ Պլուտարքոսի և Պլինիոս Ավագի հաշվարկներով, Չանակյայի բանակը հետագայում ունեցել է 600.000 զինվոր, այն ժամանակ, երբ նա զավթեց ամբողջ Հնդկաստանիը[54]։ Պլինիոսն և Պլուտարքոսը նաև գնահատել են Նանդայի բանակի թվաքանակը արևելքում. 200.000 հետևակ, 80.000 հեծելազոր, 8000 մարտակառք և 6000 ռազմական փղեր։ Այս գնահատականները մասամբ հենվել են Մեգասթենեսի ավելի վաղ աշխատանքների վրա. վերջինս Սելևկյան տերության դեսպանն էր Մաուրյայում[88]։

Կայսրության չափերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոտավորապես 320 թ.-ին, Նանդայի նախկին տարածքներն իր ձեռքը վերցնելուց հետո, Չանդրագուպտան, կարծես թե, հաջորդ տարիների ընթացքում ամրապնդեց իր իշխանությունը Հնդկաստան ենթամայրցամաքի հյուսիսում։ Սակայն այդ ժամանակահատվածի նրա ռազմական նվաճումների մասին գրառումներ չկան։ Հյուսիս-արևմուտքում նրա կայսրությունն ընդգրկում էր ներկայիս Աֆղանստանի և Պակիստանի մի մասը, քանի որ Սելեուսուս Նիկատորը նրան զիջեց ներկայիս Քաբուլի և Բելուջիստան արևելյան բոլոր տարածքները[89]։

Արևմուտքում, ներկայիս Գուջարաթի վրա Չանդրագուպտայի տիրապետությունը վավերացված է 2-րդ դարում Յունագադհ լեռան ժայռապատկերներում Ռուդրադաման I -ի արձանագրությամբ։ Գրառումը վկայում է, որ Սուդարշան լճի շրջանը վարձակալվել է Չանդրագուպտայի նահանգապետ Վաիշյա Պուշյագուպտայի կողմից։ Մարզի Մաուրյան հսկողությունը հաստատում է նույն լեռան վրա կատարած Աշոկայի արձանագրությունը։ Սա նաև ենթադրում է, որ Չանդրագուպտան վերահսկում էր Կենտրոնական Հնդկաստանի Մալվա շրջանը, որը գտնվում էր Մագադհայում, Գուջարաթի և նրա մայրաքաղաք Պատալիպութրայի միջև[90]։

Չանդրագուպտայի այլ հնարավոր զավթումների մասին որոշակիություն չկա, հատկապես հարավային ՀնդկաստանիԴեկանի շրջանում[90]։ Նրա թոռան` Աշոկայի գահակալության ժամանակաշրջանում, մ.թ.ա. 268 թ.-ին, կայսրությունը հարավում հասնում էր մինչև այսօրվա Կարնաթակա, այսպիսով, հարավային զավթումները կարող են վերագրվել նաև Չանդրագուպտային կամ նրա որդուն` Բինդուսարային։ Եթե Չանդրագուպտայի կյանքի վերջի մասին ջայնական ավանդությունը, որ նա իր կյանքն ավարտել է որպես քուրմ Կարնատանայում` հրաժարվելով աշխարհիկ կյանքից, ճիշտ է համարվում, դա նշանակում էր, որ Չանդրագուպտան նախաձեռնել է հարավը նվաճելը[91]։

Մաուրյան Հնդկական ենթամայրցամաքում կառուցեց երբևէ եղած մեծագույն կայսրություններից մեկը[40][9][92]։

  • Մաուրյա կայսրության հավանական չափերը Սելևկյան-Մաուրյան պատերազմից հետո, մոտ մ.թ.ա. 305 թ
    Մաուրյա կայսրության հավանական չափերը Սելևկյան-Մաուրյան պատերազմից հետո, մոտ մ.թ.ա. 305 թ
  • Մաուրյա կայսրության հավանական չափերը Բինդուսարայի մահվան ժամանակ, մոտ մ.թ.ա. 268 թ.
    Մաուրյա կայսրության հավանական չափերը Բինդուսարայի մահվան ժամանակ, մոտ մ.թ.ա. 268 թ.

Ղեկավարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի մեծ միասի միավորումից հետո Չանդրագուպտան և Չանաքիան կատարեցին մի շարք խոշոր տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումներ։ Չանդրագուպտան Պատալիպուտրաից (այժմ, Պատնա) ուժեղ կենտրոնական վարչակարգ հաստատեց[94]։ Չանդրագուպտա Մաուրյան կիրառեց պետական և տնտեսական քաղաքականություն, որը նկարագրված է Չանակյայի Arthashastra տրակտատում[92][95][96]։ Չանդրագուպտայի մասին կան լեգենդներ, պատմական և հագիոգրաֆիկ (hagiography-սրբերի կյանքը նկարագրող պատումներ) հնդկական տարբեր կրոնների գրականություն, սակայն Allchin և Erdosy-ին այս պնդումները կասկածի տակ են դնում։ Նրանք ավելացնում են, որ ապացույցները չեն սահմանափակվում տեքստերով և ընդգրկում են հնագիտական վայրերի պեղումներից գտածները, այդ դարերին հաջորդող վիմագրությունները, դրամագիտության նմուշառման տվյալները։ Նրանք գրել են, որ «ոչ ոք չի կարող չտպարվորվել Արթհաշաստրայի (հինդու) և մյուս երկու հիմնական աղբյուրների` Աշոկայի (բուդդայական) արձանագրությունների և Մեգասթենեսի (հունական) տեքստի միջև բազմաթիվ համապատասխանություններով»[97]։ Մաուրյայի իշխանությունը ստրուկտուրային կառավարում էր։ Չանդրագուպտան ուներ նախարարների խորհուրդ (ամաթյա)։ Չանաքիան նրա գլխավոր նախարարն էր<[98][99]։ Մեգասթենեսը չորս տարի եղել է Հունաստանի դեսպանը նրա արքունիքում[41]։ Կայսրությունը կազմակերպված էր տարածքներում (janapada), մարզային իշխանության կենտրոնները պաշտպանված էին ֆորտերով` բերդամրոցներով (durga), և պետական գործառույթները ֆինանսավորում էր գանձարանը (kosa): [100]

Չանդրագուպտայի թագավորության և նրա դինաստիայի օրոք Հնդկաստանում ծաղկում ապրեցին բազմաթիվ կրոններ. ընդ որում բուդդիզմը, ջայնիզմը և աջիվիկան ճանաչում գտան բրահմանիզմի ավանդույթների հետ միասին.[11][101]։

Ենթակառուցվածքային ծրագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Coins
Մուրիայի կայսրության արծաթե դրամ (punch mark coin) անիվի և փղի խորհրդանիշերով (մ.թ.ա. 3-րդ դար)

Մաուրյա կայսրությունում ստեղծում էին ոռոգման, տաճարների, հանքերի և ճանապարհների ենթակառուցվածքներ, որոնք տանում էին դեպի ուժեղ տնտեսություն[102][103]։ Հին վիմագրությունները թույլ են տալիս ենթադրել, որ Չանդրագուպտա Մաույան Չանակյայի խորհրդով, սկսեց և ավարտեց Հնդկաստան ենթակառուցվածքի բազմաթիվ ոռոգման ջրամբարներ և ցանցեր` քաղաքացիական բնակչության և բանակի սննդի մատակարարման ապահովման համար։ Այս պրակտիկան շարունակեցին նրա դինաստիայի իրավահաջորդները նույնպես[97]։ Տարածաշրջանային բարգավաճումն իր պետական պաշտոնյաների պարտադիր պարտականություններից մեկն էր[104]։ Ռուդրադաման I-ի արձանագրությունները, որոնք հայտնաբերվել են Գուջարաթում, վկայում են, որ 400 տարի անց, վերանորոգվել և ընդլայնվել է ոռոգման ենթակառուցվածքը, որը կառուցել էր Չանդրագուպտայի օրոք և ընդլայնվել է Աշոկայի օրոք[105]։ Չանդրագուպտայի պետությունը սկսել է նաև հանքերը շահագործել, ստեղծել արտադրական կենտրոններ և ապրանքների առևտրի ցանցեր։ Նրա իշխանության օրոք մշակվել են հնդկական ենթամայրցամաքով ապրանքները փոխադրելու ցամաքային մարշրուտներ։ Ջրային փոխադրամիջոցները չհավանելով, Չանդրագուպտան ընդլայնել է «սայլակների համար պիտանի ճանապարհները», նախընտրելով այդ ավելի նեղ արահետները, որոնք հարմար են միայն բեռնափոխադրող կենդանիների համար[106]։

Statue
Դիդարգանջի Յակշի (աստվածուհի), հայտնաբերվել է 1917 թվականին, թաղված Գանգեսի ափին, թվագրումը տատանվում է մ.թ.ա. 3-րդ դարից[107][108], մինչև 2-րդ դար[109][110][111]

Ըստ Կաուշիկ Ռոյի, Մաուրյա դինաստիայի ղեկավարները, սկսած Չանդրագուպտայից «ճանապարհային հիանալի շինարարներ» էին[103]։ Հունաստանի դեսպան Մեգասթենեսը Չանդրագուպտային է վերագրում հազար մղոն երկարությամբ մայրուղու կառուցման ավարտելը, Չանդրագուպտյան Բիհարի մայրաքաղաք Պատալիպուտրան կապելով հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Թաքսիլայի հետ, որտեղ նա սովորել էր։ Այս ավանդույթին համապատասխան մյուս խոշոր ռազմավարական ճանապարհային ենթակառուցվածքը ձգվում էր Պատալիպութրայից տարբեր ուղղություններով, այն կապելով Նեպալի, Կապիլավաստուի, Դեհրադունի, Միրզափուրի, Օդիշայի, Անդրայի և Կարնատակայի հետ[103]։ Ըստ Ռոյի, այս ցանցը նպաստեց ապրանքափոխանակությանը և առևտրին և օգնեց բանակներն արագ և արդյունավետ կերպով տեղափոխելուն[103]։

Չանդրագուպտան և Չանաքիան զենքի արտադրության կենտրոններ ստեղծեցին ամենուրեք և դրանով պահում էին պետության պետական մենաշնորհը։ Պետությունը, սակայն, խրախուսում էր մրցակցող մասնավոր ընկերություններին հանքերի շահագործման և այդ կենտրոնների մատակարարման համար[112]։ Նրանք համարում էին, որ տնտեսական բարգավաճումը կարևոր է Դհարմայի (բարոյականության) հասնելու համար, որդեգրելով պատերազմից դիվանագիտությամբ խուսափելու քաղաքականություն` միաժամանակ, երկրի շահերը և Arthashastra -ի այլ գաղափարները պաշտպանելու համար բանակը շարունակաբար պատերազմի պատրաստելով[113][114]։

Արվեստներ և ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արվեստի և ճարտարապետության վկայությունը Չանդրագուպտայի ժամանակաշրջանում հիմնականում սահմանափակվում է այնպիսի տեքստերով, ինչպիսիք են Մեգասթենեսի վկայությունները և Կաուտիլյայի Արտհաշաստրան։ Հրովարտակ արձանագրությունները և հուշարձանի սյուների վրա փորագրությունները վերագրվում են նրա Աշոկա թոռանը։ Տեքստերը ենթադրում են քաղաքների, հասարակական աշխատանքների և ծաղկուն ճարտարապետության առկայություն, սակայն դրանց պատմական իսկուությունը կասկածելի է[115]։

Ժամանակակից հնագիտական հայտնագործությունները, ինչպիսին է Դիդարգանջ Յակշին, որը հայտնաբերվել է 1917 թվականին Գանգես գետի ափին թաղված, վկայում են բացառիկ արհեստանոցային ձեռքբերումների մասին[107][108]։ Բազմաթիվ գիտնականներ տեղակայման վայրը թվագրում են մ.թ.ա. 3-րդ դարին[107][108], սակայն հետագայում թվագրել են նաև մ.թ.ա. 2-րդ դարին և Քուշանի ժամանակաշրջանին (1-4-րդ դդ.)։ Մրցակցող տեսությունները վկայում են այն մասին, որ Ալեքսանդր Մեծի պատերազմի տարիներին հույները և Արևմտյան Ասիան Չանդրագուպտա Մաուրյա տոհմի հետ կապված արվեստից են սովորել և որ այդ արտեֆակտները պատկանում են հին հնդկական ավանդույթներին։ Ֆրեդերիկ Աշերի խոսքերով, «մենք չենք կարող ձևացնել, որ վերջնական պատասխաններ ունենք, և, գուցե, ինչպես արվեստի ստեղծագործությունների մեծ մասի դեպքում, մենք պետք է ընդունենք, որ որևէ միակ պատասխան կամ բացատրություն չկա»[116]։

Վարչակազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ Մեգասթենեսի զեկույցի, որը պահպանվել է Ստրաբոյի գրվածքներում, ճամբարում Չանդրագուպտային ուղեկցում էին 40.000 մարդ։ Չնայած նման մեծ բազմությանը, վարչակազմը լավ կարգ ու կանոն էր պահում, և հազվադեպ էին գողություններ լինում[90]։

Ջաստինը ենթադրում է, որ Չանդրագուպտան խիստ ղեկավար է եղել։ Ջաստինի խոսքերով, Չանդրագուպտան իշխանության եկավ պնդելով, որ տապալեց նախորդ բռնակալական կառավարիչներին, բայց ինքն էլ դարձավ ճնշող ղեկավար[90]։

Չանդրագուպտան կարծես անհանգստացած էր հնարավոր ապստամբությունների պատճառով։ Ըստ Ստրաբոյի, որի աղբյուրը, հավանաբար, Մեգասթենեսն էր, ստրկուհիները պահպանում էին Չանդրագուպտային, և թագավորը հաճախ փոխում էր սենյակները դավադիրներին մոլորեցնելու համար։ Նա թողնում էր իր պալատը միայն որոշակի գործերի համար` ռազմական արշավանքներ գնալու, այցելել իր դատարան` արդարություն հաստատելու, զոհեր մատուցելու, տոնակատարությունների և որսի համար։ Տոնակատարությունների ժամանակ նա լավ պահպանվում էր, իսկ որսորդության ժամանակ նա շրջապատված էր լինում կին պահակներով[117]։

Հաջողություն, հրաժարում և մահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Inscription
Շրավանաբելագոլայի ռելիեֆը ստեղծվել է Չանդրագուպտայի մահից մոտ 1000 տարի անց: Այն պատկերում է ջայնի լեգենդը, Բհադրաբահուի հետ նրա ժամանման մասին:

Ըստ ջայնի հաշվետվությունների, 12-ամյա սովը Չանդրագուպտային այնքան հյուծեց, որ նա որոշեց հեռանալ որպես խստակյաց ջայն ներկայիս Կարնատակա[117]։ Ջայնական այս հաշվետվությունները գրվել են ավելի քան 1200 տարի անց, և հայտնաբերվել են այնպիսի տեքստերում, ինչպիսիք են Հարիշենայի Brihakathā kosa (մ.թ.ա. 931 թ.), Ռաթնանանդիի Bhadrabāhu charita (մ.թ.ա. 1450 թ.), Munivaṃsa bhyudaya (մ.թ.ա. 1680 թ.) և Devachandra-յի Rajavali Kathe։ Ըստ ջայնի ավանդության, Չանդրագուպտան հրաժարվել իր գահից հօգուտ իր որդու` Բինդուսարայի և հետևեց դեպի հարավային Հնդկաստան մեկնող ջայնի ուսուցիչ Բհադրաբահուին[118][119][120]։ Ասում են, որ նա մի քանի տարի ապրել է որպես ճգնավոր Շրավանաբելագոլայում, մինչև ծոմապահությամբ մահանալը, ըստ ջայնական սալեկհանա (Sallekhana կամ santhara) սովորության[121][122][123][124]։

Տեքստերի հետ միասին, 7-15-րդ դարերում կազմված մի քանի ջայնական մոնումենտալ գրություններ Բհադրաբահուին և Չանդրագուպտային միասին են հիշատակում։ Բլուրը, որի վրա ինչպես ասվում է Չանդրագուպտան ասցետիզմ է իրականացրել, այժմ հայտնի է որպեսՉանդրագուրի բլուր։ Այնտեղ գտնվում է Չանդրագուպտա բասադի (Chandragupta basadi) անունով մի տաճար[125]։ Չնայած այս վկայությունը շատ ուշ է կատարվել և ժամանակավրեպ` անախրոնիկ է, պատմաբան Ռաջա Կումուդ Մուկերջին կարծում է, որ չկա հերքող որևէ ապացույց, որ Չանդրագուպտան ընդունել է ջայնիզմ իր հետագա կյանքում։ Մուկերջին մեջբերում է Վինսենթ Սմիթին և եզրակացնում, որ Չանդրագուպտայի ջայնիզմ ընդունելը պատշաճ բացատրություն է տալիս համեմատաբար երիտասարդ տարիքում և իշխանության գագաթին եղած ժամանակ հրաժարականը և հանկարծակի դուրս գալը[121][126]։ Ըստ պատմաբաններ Իրֆան Հաբիբի, Իրֆան Հաբիբի և Վիվեքանանդ Ջհայի, ջայնի պատմությունը «հնարավոր, թեև ճշմարտանման չէ»[117]։

Ըստ ջայնական լեգենդների, Չանդրագուպտայի նախարար Չանաքիան նույնպես ջայնական էր[117]։ Հինդու տեքստերով հաստատվում են Պատալիպուտրայի ջայնական համայնքի և արքունիքի սերտ հարաբերությունները և, որ Չանակյան, որը բրահմանիզմի ջատագովն էր, ջայնականներին էր կարգում որպես իր էմիսարներ։ Սա նաև անուղղակիորեն հաստատում է ջայնական մտքի հնարավոր ազդեցությունը Չանդրագուպտայի վրա[127]։ Չանդրագուպտայի գահ բարձրանալը կարելի է թվագրել մ.թ.ա. 298-ին և նրա մահը` մ.թ.ա. 297 թվականին[51]։

Ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չանդրագուպտա Մաուրյայի հուշարձան կա Կարնատակայի Շրավանաբելագոլա քաղաքի Չանդրագիրի բլրի վրա[128]։ Հնդկաստանի փոստային ծառայությունը 2001 թվականին թողարկել է Չանդրագուպտա Մաուրյային նվիրված փոստային նամականիշ[129]։

Մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Mudrarakshasa - քաղաքական դրամա է սանսկրիտով ՝ Վիշակադատան այն գրել է Չանդրագուպտայի նվաճումներից 600 տարի հետո, հավանական է, մ.թ.ա. 300 և 700 թվականների միջև[51]։
  • Դվիջենդրալալ Ռոյը բենգալերենով գրել է Չանդրագուպտա անվամբ դրամա Չանդրագուպտայի կյանքի մասին։ Պատմությունը ազատորեն գրված է Պուրանների և հունական պատմության հիման վրա[130]։
  • դոկտոր Մայսոր Ն. Պրակաշի գրած Կուրտիզանուհին և Սադհուն պատմական/հոգևոր վեպի էությունն է Չանակյայի դերը Մաուրյա կայսրության ձևավորման գործում[131]։
  • Չանակյայի և Չանդրագուպտայի պատմության մասին նկարահանվել է թելուգու լեզվով ֆիլմ 1977 թվականին, որը կոչվում է Չանդրագուպտա Չանակյա[132]։
  • Չանակյա հեռուստատեսային սերիալը պատմություն է Չանակյայի կյանքի և ժամանակի մասին, որը Մուդրա Ռակշասա պիեսի մոտիվներով («Ռակշասայի» դրոշմամատանին)[133]։
  • 2011 թվականին հեռուստատեսային սերիալը, որը կոչվում է Չանդրագուպտա Մաուրյա, հեռարձակվել է Imagine TV  հնդկական հայտնի ժամանցային հեռուստաալիքով[134][135][136]։
  • 2016 թվականին Չանդրա Նանդինի հեռուստատեսային սերիալը գիտա-ֆանտաստիկ ռոմանդիկ սագա է[137]։
  • 2018 թվականին հեռուստասերիալը, որը կոչվում Չանդրագուպտա Մաուրյա, պատկերում է Չանդրագուպտա Մաուրյայի կյանքը[138]։
  • Նա հնդկական քաղաքակրթության առաջնորդն է Civilization VI համակարգչային խաղի ընդլայնված Civilization VI: Rise and Fall տարբերակում[139]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Ջայնական հին տեքստերը վկայում են, որ Չանդրագուպտան այդ կրոնի հետևորդ էր և նա իր կյանքի մայրամուտին ապրել է Կարնատակայում` ծոմապահությամբ մահանալով։ Եթե այս վկայությունը ճիշտ է, ապա Չանդրագուպտան ամենայն հավանականությամբ սկսել էր Դեկանի նվաճումը[9]
  2. ↑ Արիան (ներկայիս` Հերաթ) «սխալմամբ ընդգրկվել էր զիջված սատրապությունների ցանկի մեջ ... հիմնվելով Ստրաբոնի կողմից միջանցքի սխալ գնահատման ... և Պլինիի պնդման վրա»[65]։ Սելևկիոսը «պետք է ... պահեր Արիան» և բացի այդ նրա որդին` Սոտերը, տասնըհինգ տարի անց ազդեցիկ էր այնտեղ[66]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://en.academic.ru/dic.nsf/enwiki/125096
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 http://muse.jhu.edu/journals/women_in_german_yearbook/v018/18.uerlings.html
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 http://www.authorstream.com/Presentation/shreyaapurva-2175621-maurya-empire/
  4. ↑ Chandragupta Maurya and His Times — P. 3.
  5. ↑ https://books.google.co.in/books?id=i-y6ZUheQH8C&pg=PA234&dq=chandragupta+durdhara&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjl4d-Ij-vTAhUGtY8KHV28A_4Q6AEIGzAA#v=onepage&q=chandragupta%20durdhara&f=false
  6. ↑ https://books.google.com/books?id=i-y6ZUheQH8C — P. 39—41.
  7. ↑ «User-submitted name Chandragupta - Behind the Name». www.behindthename.com. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  8. ↑ Singh, 2016, էջ 331
  9. ↑ 9,0 9,1 Kulke, Rothermund, էջեր 59–65
  10. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 2–14, 229–235
  11. ↑ 11,0 11,1 Obeyesekere, 1980, էջեր 137–139 with footnote 3
  12. ↑ 12,0 12,1 Raychaudhuri, 1988, էջ 139
  13. ↑ Thapar, 2004, էջ 177
  14. ↑ Arora, U. P. (1991). «The Indika of Megasthenes — an Appraisal». Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute. 72/73 (1/4): 307–329. JSTOR 41694901.
  15. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջեր 139-140
  16. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջ 140
  17. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 5–16
  18. ↑ 18,0 18,1 Mookerji, 1966, էջ 13
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Mookerji, 1966, էջ 14
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Raychaudhuri, 1988, էջ 143
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Mookerji, 1966, էջ 6
  22. ↑ Mani, 2005, էջ 77
  23. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջ 141
  24. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 10-11
  25. ↑ Mookerji, 1966, էջ 11
  26. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 11-12
  27. ↑ Mookerji, 1966, էջ 12
  28. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջ 142
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Habib, Jha, էջ 15
  30. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջ 137
  31. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջ 138
  32. ↑ 32,0 32,1 Raychaudhuri, 1988, էջ 136
  33. ↑ 33,0 33,1 Mookerji, 1966, էջ 16
  34. ↑ 34,0 34,1 Habib, Jha, էջ 14
  35. ↑ Trautmann, 1970, էջեր 240-241
  36. ↑ Mookerji, 1966, էջ 32
  37. ↑ Mookerji
  38. ↑ 38,0 38,1 Mookerji, 1966, էջ 18
  39. ↑ Stoneman, 2019, էջ 155
  40. ↑ 40,0 40,1 Chandragupta Maurya, Emperor of India, Encyclopædia Britannica
  41. ↑ 41,0 41,1 Roy, 2012, էջ 62
  42. ↑ Mookerji, 1966, էջ 22
  43. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջեր 144-145
  44. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջ 144
  45. ↑ Thapar, 2013, էջեր 362–364
  46. ↑ 46,0 46,1 Sen, 1895, էջեր 26–32
  47. ↑ Mookerji, 1966
  48. ↑ Mookerji, 1966, էջ 33
  49. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 33-34
  50. ↑ Mookerji, 1966, էջ 34
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 Roy, 2012, էջեր 61–62
  52. ↑ Roy, 2012, էջեր 27, 61-62
  53. ↑ R.G. Grant: Commanders, Penguin (2010). pg. 49
  54. ↑ 54,0 54,1 Bhattacharyya, 1977, էջ 8
  55. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 47–53, 79–85
  56. ↑ Roy, 2015, էջեր 46–50
  57. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 2, 25-29
  58. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 31–33
  59. ↑ Boesche, 2003, էջեր 9–37
  60. ↑ 60,0 60,1 History of Rome, The Syrian Wars 55 Արխիվացված 3 Նոյեմբեր 2007 Wayback Machine
  61. ↑ Mookerji, 1966, էջ 36
  62. ↑ Kosmin, 2014, էջ 34
  63. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 36–37, 105
  64. ↑ Walter Eugene, Clark (1919). «The Importance of Hellenism from the Point of View of Indic-Philology». Classical Philology. 14 (4): 297–313. doi:10.1086/360246.
  65. ↑ Raychaudhuri, Mukherjee, էջ 594
  66. ↑ Grainger, John D. 1990, 2014. Seleukos Nikator: Constructing a Hellenistic Kingdom. Routledge. p. 109)
  67. ↑ 67,0 67,1 Mookerji, 1966, էջ 37
  68. ↑ «Strabo 15.2.1(9)».
  69. ↑ Barua, Pradeep. The State at War in South Asia Արխիվացված 5 Օգոստոս 2017 Wayback Machine. Vol. 2. U of Nebraska Press, 2005. pp13-15 via Project MUSE
  70. ↑ Thomas McEvilley, "The Shape of Ancient Thought", Allworth Press, New York, 2002, 1581152035, p.367
  71. ↑ 71,0 71,1 Sagar, 1992, էջ 83
  72. ↑ Երկիրը թարգմանվում է որպես Pausasa Pratisarga Parva p.18Արխիվացված 23 Ապրիլ 2016 Wayback Machine Encyclopaedia of Indian Traditions and Cultural Heritage, Anmol Publications, 2009, p.18; առցանց թարգմանությունում, և Paursa - առաջին երկու տարբերակների սանսկրիտ բնօրինակում (հեղ.` Krishna Chandra Sagar, Foreign Influence on Ancient India, Northern Book Centre, 1992, p.83
  73. ↑ Թարգմանությունը Հնդկաստանի ավանդույթների հանրագիտարան և մշակութային ժառանգություն (Encyclopaedia of Indian Traditions and Cultural Heritage), Anmol Publications, 2009, էջ 18։ Նաև առցանց թարգմանության. Pratisarga Parva p.18 Արխիվացված 23 Ապրիլ 2016 Wayback Machine.
  74. ↑ Առաջին երկու տարբերակների սանսկրիտ բնօրինակ, հեղ.` Krishna Chandra Sagar Foreign Influence on Ancient India, Northern Book Centre, 1992, p.83: "Chandragupta Sutah Paursadhipateh Sutam. Suluvasya Tathodwahya Yavani Baudhtatapar".
  75. ↑ India, the Ancient Past, Burjor Avari, p. 106-107
  76. ↑ Majumdar, 2003, էջ 105
  77. ↑ Tarn, W. W. (1940). «Two Notes on Seleucid History: 1. Seleucus' 500 Elephants, 2. Tarmita». The Journal of Hellenic Studies. 60: 84–94. doi:10.2307/626263. JSTOR 626263.
  78. ↑ Mookerji, 1966, էջ 38
  79. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 2–3, 35–38
  80. ↑ 80,0 80,1 Thomas McEvilley "The Shape of Ancient Thought", Allworth Press, New York, 2002, 1581152035, p.367
  81. ↑ «Problem while searching in The Literature Collection». digicoll.library.wisc.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 9-ին.
  82. ↑ Raychaudhuri, 1988, էջ 18
  83. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 41–42
  84. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 75, 164-172
  85. ↑ Strabo. «Geographica».
  86. ↑ «Project South Asia». 2006 թ․ մայիսի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 28-ին.
  87. ↑ Mookerji, 1966, էջ 27
  88. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 165–166
  89. ↑ Kulke, Rothermund, էջ 61
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 90,3 Habib, Jha, էջ 19
  91. ↑ Kulke, Rothermund, էջ 64
  92. ↑ 92,0 92,1 Boesche, 2003, էջեր 7–18
  93. ↑ Schwartzberg, Joseph E. A Historical Atlas of South Asia, 2nd ed. (University of Minnesota, 1992), Plate III.B.4b (p.18) and Plate XIV.1a-c (p.145)
  94. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 13–18
  95. ↑ MV Krishna Rao (1958, Reprinted 1979), Studies in Kautilya, 2nd Edition, Կաղապար:Oclc, 978-8121502429, pages 13–14, 231–233
  96. ↑ Olivelle, 2013, էջեր 31–38
  97. ↑ 97,0 97,1 Allchin, Erdosy, էջեր 187–194
  98. ↑ Modelski, George (1964). «Kautilya: Foreign Policy and International System in the Ancient Hindu World». American Political Science Review. 58 (3): 549–560. doi:10.2307/1953131. JSTOR 1953131.; Quote: "Kautilya is believed to have been Chanakya, a Brahmin who served as Chief Minister to Chandragupta (321–296 B.C.), the founder of the Mauryan Empire."
  99. ↑ Singh, 2017, էջ 220
  100. ↑ Allchin, Erdosy, էջեր 189–192
  101. ↑ Albinski, Henry S. (1958). «The Place of the Emperor Asoka in Ancient Indian Political Thought». Midwest Journal of Political Science. 2 (1): 62–75. doi:10.2307/2109166. JSTOR 2109166.
  102. ↑ Allchin, Erdosy, էջեր 187–195
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 103,3 Roy, 2012, էջեր 62–63
  104. ↑ Allchin, Erdosy, էջեր 192–194
  105. ↑ Allchin, Erdosy, էջ 189
  106. ↑ Allchin, Erdosy, էջեր 194–195
  107. ↑ 107,0 107,1 107,2 Guha-Thakurta, 2006, էջեր 51–53, 58–59
  108. ↑ 108,0 108,1 108,2 Varadpande, 2006, էջեր 32–34 with Figure 11
  109. ↑ Singh, 2016, էջ 364
  110. ↑ Mandal, 2003, էջ 46
  111. ↑ Brown, Hutton, էջ 435
  112. ↑ Roy, 2012, էջեր 63–64
  113. ↑ Roy, 2012, էջեր 64–68
  114. ↑ Olivelle, 2013, էջեր 49–51, 99–108, 277–294, 349–356, 373–382
  115. ↑ Harrison, 2009, էջեր 234–235
  116. ↑ Asher, 2015, էջեր 421–423
  117. ↑ 117,0 117,1 117,2 117,3 Habib, Jha, էջ 20
  118. ↑ Mookerji, 1966, էջեր 39–40
  119. ↑ Samuel, 2010, էջեր 60
  120. ↑ Thapar, 2004, էջ 178
  121. ↑ 121,0 121,1 Mookerji, 1966, էջեր 39–41
  122. ↑ Jones, Ryan, էջ xxviii
  123. ↑ Mookerji, 1962, էջեր 60–64
  124. ↑ Jerry Bentley (1993), Old World Encounters: Cross-Cultural Contacts and Exchanges in Pre-Modern Times, Oxford University Press, pages 44–46
  125. ↑ Mookerji, 1966, էջ 40
  126. ↑ Kulke, Rothermund, էջեր 64–65
  127. ↑ Mookerji, 1966, էջ 41
  128. ↑ Vallely, 2018, էջեր 182–183
  129. ↑ Commemorative postage stamp on Chandragupta Maurya Արխիվացված 27 Ապրիլ 2013 Wayback Machine, Press Information Bureau, Govt. of India
  130. ↑ Ghosh, 2001, էջեր 44–46
  131. ↑ The Courtesan and the Sadhu, A Novel about Maya, Dharma, and God, October 2008, Dharma Vision LLC., 978-0-9818237-0-6, Library of Congress Control Number: 2008934274
  132. ↑ «Chanakya Chandragupta (1977)». IMDb. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 20-ին.
  133. ↑ «Television». The Indian Express. 1991 թ․ սեպտեմբերի 8.
  134. ↑ «Chandragupta Maurya comes to small screen». Zee News. 2011 թ․ հունվարի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 3-ին.
  135. ↑ «Chandragupta Maurya on Sony TV?». The Times of India. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 4-ին.
  136. ↑ TV, Imagine. «Channel». TV Channel. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 25-ին.
  137. ↑ «Real truth behind Chandragupta's birth, his first love Durdhara and journey to becoming the Mauryan King». 2016 թ․ հոկտեմբերի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  138. ↑ «'Chandraguta Maurya' to launch in November on Sony TV».
  139. ↑ «Civilization VI – The Official Site | News | CIVILIZATION VI: RISE AND FALL - CHANDRAGUPTA LEADS INDIA». civilization.com (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 26-ին.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լրացուցիչ գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Bongard-Levin, Grigory Maksimovich (1985). Mauryan India. New Delhi: Sterling Publishers. OCLC 14395730.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չանդրագուպտա Մաուրյա» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Չանդրագուպտա_Մաուրյա&oldid=9743176» էջից