Մեծ Այրում

Մեծ Այրում
Գյուղ
	Մեծ Այրում
	Կոորդինատներ: 41°10′18″ հս․ լ. 44°49′09″ ավ. ե. / 41.17167° հս․. լ. 44.81917° ավ. ե.
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Լոռի
Շրջան	Թումանյանի շրջան
Համայնքապետ	Արկադի Թամազյան
Մակերես	22.56 կմ²
ԲԾՄ	690 մ
Կլիմայի տեսակ	Բարեխառն
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	986 մարդ (2014)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Փոստային ինդեքս	1714

Մեծ Այրում, գյուղը գտվում է Լոռու մարզի Թումանյանի շրջանի Ախթալա համայնքում, Երևանից 207 կիլոմետր հեռավորության վրա, ծովի մակարդակից բարձր է 690 մետր^[1]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այրում, ադրբեջաներեն ՝ Ayrımlar(այիրւմլէր) , նշանակում է թյուրքական ցեղ, ադրբեջանցիների ազգագրական խումբ, որը բնակվում է Ադրբեջանի արևմուտքում, լեռներում ՝ Գոյգոլ լճից մինչև Ակստաֆա գետը: Նրանք խոսում են ադրբեջաներենի արևմտյան բարբառային խմբի Այրում բարբառով:

Ըստ ադրբեջանցի հետազոտող Մ. Վելիև-Բահարլիի ՝ Այրումի նախնիները եղել են Փոքր Ասիայի թուրքերը, որոնք 1301 թվականին Անատոլիայում իրենց պետության պարտությունից հետո ապաստան գտան Անդրկովկասում: Արևելագետ Վ.Ֆ. Մինորսկին և սովետական պատմաբան Ի.Ի.Մեշչանինովը հավատում էին, որ Այրումը գաղթել է Պարսկաստանից 17-րդ դարում պարսկա-թուրքական պատերազմի ժամանակ: Ադրբեջանական սովետական գիտնականներ Ա. Ալեքպերովը և Կ.Կարաքաշլին առաջ քաշեցին թեզի այծի ինքնահռչակ ծագման մասին թեզը, որը նրանցից յուրաքանչյուրը հիմնավորում էր իր ձևով: Այնուհետև քննադատվեց Ալեքպերովի վարկածը, որը չի հաստատվել պատմական իրականության մեջ: Համաձայն Մեծ Ռուսական հանրագիտարանի, այրերը կարող են լինել թյուրքացված ուղղափառ հայերի ժառանգներ, և նրանց անունն անցնում է հայկական բարձր երգչախմբին:

Այսօրվա Ախթալայի և Ալավերդու շրջանի տարածքը եղել է Բագրատունյաց թագավորության, ապա Կյուրիկյանների և Զաքարյանների կազմում: Ապա ընկել է մոնղոլների և կարակոյունլու ու աղկոյունլու թուրքմենական պետությունների մեջ, իսկ պարսկական տիրապետության շրջանում Վրացական թագավորության կազմում էր: 1801 թվականին Վրաստանի և Հայաստանի հյուսիս-արևելյան հատվածի հետ միացվել է Ռոմանովների ռուսական կայսրությանը որպես Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի մաս:

Ահա այդ պատճառով՝ վրաց պատմագրությունը և երբեմն՝ քաղաքական գործիչները, տարածքային հավակնություններ են ներկայացնում Ալավերդու շրջանի նկատմամբ, այն համարելով վրացական հող: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տարիներին Ալավերդու շրջանը, որ մտցվեց Լոռու «Չեզոք գոտու» մեջ, հայ-վրացական պատերազմի պատճառ դարձավ: Այդ պատերազմը տեղի ունեցավ 1918 թվականի դեկտեմբերի վերջի շաբաթներին:

Արցախյան շարժման ժամանակ գյուղը ամբողջովին լքվել է ադրբեջանցիների կողմից, և սկսած 1988թ. գյուղը վերաբնակեցվել է Ադրբեջանից բռնագաղթված հայերով^[2]^[3]։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղի կլիման բարեխառն լեռնային է, ամառները տաք են և համեմատաբար խոնավ, տևական և ցուրտ ձմեռներով։

Ամեն տարի հաստատվում է կայուն ձնածածկույթ։ Ամեն ինչ աճում է․ բացի ցիտրուսային բույսերից^[4]։

Գյուղատնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղում ապրում է շուրջ 986 մարդ, առկա է շուրջ 282 գյուղացիական տնտեսություն։

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, պտղագործությամբ և երկրագործությամբ։ Բարենպաստ կլիմայի շնորհիվ գյուղում աճում է ամեն ինչ, բացի ցիտրուսային բույսերից: Հատկապես վերջին տարիներին զարգացման նոր թափ է ստացել հացահատիկի մշակումը:Համեմատաբար զարգացած է խաղողի արտադրությունը: Գյուղում կա ոռոգման ջուր՝ համայնքը ոռոգող գրեթե ամբողջական ցանցով: Ոռոգման ջուրը վերցվում է Դեբետ գետից՝ պոմպակայանի միջոցով:

Քանի որ ոռոգման ջուրը մղվում է պոմպերով, հաճախակի խափանումներ են լինում. համայնքը դժվարանում է կազմակերպել գյուղ. մթերքների արտադրությունը: Հիմնականում զբաղվում են հացահատիկային մշակաբույսերի և մասամբ` կարտոֆիլի, բանջարեղենի և մրգի արտադրությամբ` հիմնականում հույսը դնելով եղանակի վրա:

Անասնապահությամբ զբաղվողները նույնպես մեծ դժվարությամբ են անասնակեր կուտակում երաշտի տարիներին: Կերի անբավարարության պատճառով դժվարանում է անասունների մսուրային շրջանի կազմակերպումը^[5]:

Գյուղն առավել հայտնի է իր էկոլոգիական հիմնախնդիրներով: Մոտակա պոչամբարում է ամբարվում Ախթալայի ԼՀԿ-ի հանքարդյունաբերական թափոնները^[6]: 2015թ. գարնանը այստեղ սկիզբ առած «SOS Մեծ Այրում»^[7] բնապահպանական շարժման շնորհիվ կասեցվեց գյուղի տարածքում 2-րդ պոչամբարի կառուցումը։

Գյուղում գործում է COAF^[8]-ի ՍՄԱՐԹ կրթական սենյակ, ունի անհրաժեշտ ինտերնետ կապ ու արդի սարքավորումներ, որի նպատակն է տեղի երիտասարդության զարգացումը։Սենյակում գործում են տարբեր խմբակներ, որտեղ հաճախում են համայնքի տարբեր տարիքի երիտասարդներ։Սենյակը հիմնել և շահագործում է Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամը։

Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղի հյուսիս-արևմուտքում Նահատակ վանական համալիրն է, կառուցված 1621 թ.: Ավանդության համաձայն` ի սկզբանե այնտեղ ամփոփված են եղել Վարդան Մամիկոնյանի դստեր՝ Սուրբ Շուշանիկ - Վարդենու^[9] մասունքները, որոնք Ճոճկան գյուղի Ջոջը նվիրել է թիֆլիսահայ համայնքին: Վերջիններս այդ մասունքների վրա Թիֆլիսում հիմնել են Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենի եկեղեցին, որն այսօր արդեն խլված է հայերից և պատկանում է Վրաց Ուղղափառ եկեղեցուն: Մասունքների տեղափոխման ժամանակի վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ այսօր չկան: Նահատակի վանքի տարածքում երբևէ պեղումներ չեն իրականացվել, սակայն վանքի բակում կա պահպանված դժվարընթեռնելի արձանագրությամբ տապանաքար՝ «Տեր Սարգիս քահանա», որն ըստ ամենայնի՝ վերջինիս գերեզմանն է հանդիսանում: Այսօր վանքը կիսաքանդ վիճակում է և հատուկ ուշադրության կարիք ունի: Եկեղեցու պատի մեջ աճող ծառը մեծացել և սպառնում է քանդել եկեղեցին։