Մեծ Այրում

Մեծ Այրում
Գյուղ
	Մեծ Այրում
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Լոռի
Շրջան	Թումանյանի շրջան
Համայնքապետ	Արկադի Թամազյան
Մակերես	22.56 կմ²
ԲԾՄ	690 մ
Կլիմայի տեսակ	Բարեխառն
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	986 մարդ (2014)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Փոստային ինդեքս	1714

Մեծ Այրում, գյուղ Լոռու մարզի Թումանյանի շրջանի Ախթալա համայնքում, Երևանից 207 կմ հեռավորության վրա։Գտնվում է ծովի մակարդակից 690 մետր բարձրության վրա^[1]։

Ընդհանուր տեղեկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղում ապրում է 986 մարդ, առկա է շուրջ 282 գյուղացիական տնտեսություն։1995 թվականին Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանումից հետո հարևան Մեծ և Փոքր Այրում գյուղերը միավորվելով ստեղծեցին մեկ համայնք, իսկ 2017թ. համայնքային խոշորացման արդյունքում Մեծ Այրում համայնքը միացավ Ախթալա խոշորացված համայնքին։Գյուղում գործում են միջնակարգ դպրոց և մանկապարտեզ, որտեղ սովորում են նաև հարևան Փոքր Այրումի սաները, նրանց տեղափոխումն իրականացվում է համայնքապետարանի միջոցներով։Դպրոցում սովորում են ավելի քանի 110 աշակերտներ։

Գյուղը գազաֆիկացված է: 2015թ. Գյուղատնտեսության զարգացման միջազգային հիմնադրամի (IFAD) կողմից իրականացված ներդրումային ծրագրի միջոցով կառուցվել է խմելու ջրի խողովակաշարը, իսկ 2019 թվականին ՀՀ կառավարության և Ախթալայի համայնքապետարանի համաֆինանսավորմամբ կառուցվեց նաև ներքին ցանցը, որն այժմ ապահովում է գյուղում շուրջօրյա ջրամատակարարում։

Գյուղը հանդսանում է «Վորլդ Վիժն» ՄԲԿ և «Համայնքային համախմբման և աջակցության կենտրոն» ՀԿ շահառու համայնք, որոնք տարատեսակ ծրագրեր են իրականացնում միտված գյուղի մշակութային, սոցիալ-տնտեսական խնդիրների լուծմանը։ Վերջին տարիներին իրականացված ծրագրերի շնորհիվ վերանորոգվել ու կահավորվել է մանկապարտեզի մասնաշենքը, ստեղծվել է մշակութային կենտրոն, որտեղ գործում է պարի խմբակ։

Գյուղում գործում է COAF-ի ՍՄԱՐԹ կրթական սենյակ^[2], այն հագեցած է անհրաժեշտ ինտերնետ կապով ու արդի սարքավորումներով, որի նպատակն է տեղի երիտասարդության զարգացումը։ Կենտրոնում գործում են մի քանի խմբակներ, որտեղ հաճախում են համայնքի տարբեր տարիքի երիտասարդներ, իրականացվում են սոցիալական ու համայնքային զարգացման ծրագրեր։ Սենյակը հիմնել և շահագործում է Հայաստանի մանուկներ բարեգործական հիմնադրամը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այսօրվա Ախթալայի և Ալավերդու շրջանի տարածքը եղել է Բագրատունյաց թագավորության, ապա Կյուրիկյանների և Զաքարյանների կազմում: Այնուհետ տարածքն ընկել է մոնղոլների և կարակոյունլու ու ակկոյունլու թուրքմենական կազմավորումների կազմում, իսկ պարսկական տիրապետության շրջանում գտնվել է Վրացական թագավորության կազմում: 1801 թվականին Վրաստանի և Հայաստանի հյուսիս-արևելյան հատվածի հետ միացվել է Ռոմանովների ռուսական կայսրությանը որպես Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի մաս:

Այդ է պատճառը, որ վրաց պատմագրությունը և երբեմն՝ քաղաքական գործիչները, տարածքային հավակնություններ են ներկայացնում Ալավերդու շրջանի նկատմամբ՝ այն համարելով վրացական հող: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տարիներին Ալավերդու շրջանը, որը մտցվել է Լոռու «Չեզոք գոտու» մեջ, դարձել է հայ-վրացական պատերազմի պատճառ: Վերջինս տեղի է ունեցել 1918 թվականի դեկտեմբերի վերջին շաբաթներին:

Նախկինում գյուղը բնակեցված է եղել բացառապես ադրբեջանցիներով։Արցախյան շարժման ժամանակ գյուղը ամբողջովին լքվել է ադրբեջանցիների կողմից, և սկսած 1988 թվականից գյուղը վերաբնակեցվել է Ադրբեջանից բռնագաղթված հայերով^[3]^[4]։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղի կլիման բարեխառն լեռնային է, ամառները տաք են և համեմատաբար խոնավ, տևական և ցուրտ ձմեռներով։

Ամեն տարի հաստատվում է կայուն ձնածածկույթ։

Գյուղատնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, պտղագործությամբ և երկրագործությամբ։ Բարենպաստ կլիմայի շնորհիվ գյուղում աճում է ամեն ինչ, բացի ցիտրուսային բույսերից:Գյուղում կա ոռոգման ջուր՝ համայնքը ոռոգող գրեթե ամբողջական ցանցով: Ոռոգման ջուրը վերցվում է Դեբեդ գետից՝ պոմպակայանի միջոցով, այն կառուցվել է դեռևս Սովետական Միության օրոք: 2015 թվականին IFAD (Գյուղատնտեսության զարգացման միջազգային հիմնադրամ) Հայաստանյան գրասենյակի և Մեծ Այրումի համայնքապետարանի համաֆինանսավորմամբ կառուցվել է նաև գյուղի ոռոգման ջրի ներքին ցանցը, որը զգալիորեն կրճատում է ջրի կորուստն ու ավելացնում ոռոգման ջրի հասանելիությունը նաև տնամերձ հողամասեր։ Տեղացիները հիմնականում զբաղվում են հացահատիկային մշակաբույսերի և կարտոֆիլի, արևածաղիկի, բանջարեղենի և մրգի արտադրությամբ, համեմատաբար զարգացած է խաղողագործությունը: Վերջին տարիներին տարբեր գյուղատնտեսական ծրագրերի ու հողօգտագործողների սեփական միջոցներով գյուղում տնկվել են կեռասի, արքայանարնջի, դեղձի ու ծիրանի այգիներ, սկսել են զբաղվել նաև սնկի^[5] ու ազնվամորու մշակությամբ։

Գյուղում «Շեն» Բարեգործական հասարակական կազմակերպության կողմից կառուցվել է չորանոցային տնտեսություն^[6]։ Այն շահագործում է «Այրում» սոցիալական զարգացման հիմնադրամը, որտեղ ամռան ամսիներին մթերվում է չորանոցի այգիների միրգն ու մշակաբույսերը, որից ստանում են տարատեսակ մրգերի, լոլիկի^[7] չիր ու համեմունքներ։Ամռան ամիսներին չորանոցում աշխատում են տեղացիները, այն նաև որոշակիորեն լուծում է գյուղացիների զբաղվածության խնդիրը։Արտադրանքն ամբողջությամբ արտահանվում է։

Գյուղն առավել հայտնի է իր էկոլոգիական հիմնախնդիրներով: Մոտակա պոչամբարում է ամբարվում Ախթալայի ԼՀԿ-ի հանքարդյունաբերական թափոնները^[8]: 2015 թվականի գարնանը «Համայնքային համախմբման և աջակցության կենտորն» ՀԿ նախաձեռնությամբ սկիզբ առած «SOS Մեծ Այրում» բնապահպանական շարժման շնորհիվ կասեցվեց գյուղի տարածքում 2-րդ պոչամբարի կառուցումը^[9]։

Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղի հյուսիս-արևմուտքում Նահատակ վանական համալիրն է, որը կառուցվել է 1621 թվականին: Ավանդության համաձայն` ի սկզբանե այնտեղ ամփոփված են եղել Վարդան Մամիկոնյանի դստեր՝ Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենու մասունքները^[10], որոնք Ճոճկան գյուղի Ջոջը նվիրել է թիֆլիսահայ համայնքին: Վերջիններս այդ մասունքների վրա Թիֆլիսում հիմնել են Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենի եկեղեցին, որն այսօր արդեն խլված է հայերից և պատկանում է Վրաց Ուղղափառ եկեղեցուն: Մասունքների տեղափոխման ժամանակի վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ այսօր չկան: Նահատակի վանքի տարածքում առկա են քանդված շինություններ, ջրհոր (կամ հնձան),այստեղ երբևէ պեղումներ չեն իրականացվել, սակայն վանքի բակում կա պահպանված դժվարընթեռնելի արձանագրությամբ տապանաքար՝ «Տեր Սարգիս քահանա», որն ըստ ամենայնի՝ վերջինիս գերեզմանն է հանդիսանում: Այսօր վանքը կիսաքանդ վիճակում է և հատուկ ուշադրության կարիք ունի: Եկեղեցու երկու կառույցների միջև աճող ծառը մեծացել և սպառնում է քանդել եկեղեցին։

Գյուղի կենտրոնական հատվածում է գտնվում ամերիկահայ բարերարի շնորհիվ կառուցված մատուռը, որտեղ եկեղեցական տոների ժամանակ Ախթալայի Սուրբ Աստվածածին վանքի վանահոր կողմից իրականացվում են ծիսակատարություններ։