Ջիլիզա
| Գյուղ | ||
|---|---|---|
| Ջիլիզա | ||
| Երկիր |  Հայաստան | |
| Մարզ | Լոռու մարզ | |
| Գյուղ | Ալավերդի (համայնք) | |
| ԲԾՄ | 1105 մ | |
| Պաշտոնական լեզու | Հայերեն | |
| Բնակչություն | 159[1] մարդ (2004) | |
| Ազգային կազմ | Հայեր | |
| Կրոնական կազմ | Հայ Առաքելական եկեղեցի | |
| Ժամային գոտի | UTC+4 | |
| ||
Ջիլիզա, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի Ալավերդի համայնքում[2]՝ հայ-վրացական շփման գծի հարևանությամբ[3][4]։
Բնակավայրն ունի հնագույն պատմություն և հարուստ է պատմական հուշարձաններով։ Համաձայն պատմիչների Ջիլիզայի տարածքն է ընդգրկել Հայկ Նահապետի թոռ Խոռի հիմնադրած Խորակերտ քաղաքը[3][4]։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջիլիզա գյուղը տեղակայված է Լալվար լեռան հյուսիսարևելահայաց անտառապատ լեռնաճյուղիերից մեկի ստորոտին՝ ծովի մակերևույթից 1105 մ միջին բարձրության վրա։ Մարզկենտրոն Վանաձոր քաղաքից ուղիղ գծով հեռու է 48 կմ[2][4]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատմականորեն Ջիլիզա գյուղը գտնվել է Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ծոբոփոր գավառում[2]։
18-րդ դարի 20-ական թվականներին ներկայիս Ջիլիզա գյուղի տարածքում գոյություն են ունեցել առնվազն հինգ բնակավայր, որոնք բոլորն էլ եղել են հայաբնակ։ Այդ գյուղերն ավերվել և ամայացել են օսմանցիների արշավանքներով ոգեշնչված լեզգիների հարձակումների հետևանքով։ Մոտավորապես 1․5 դար անց նշված գյուղատեղիներից երկուսում կրկին բնակություն հաստատեցին քիչ թվով հայ ընտանիքներ։ Վերաբնակեցված գյուղերը ներկայում Հայաստանի Հանրապետությունում գտնվող Ջիլիզա և Վրաստանում գտնվող Չանախչի բնակավայրերն են[2]։
Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջիլիզա գյուղն ու հարակից տարածքները հարուստ են հայկական պատմական հուշարձաններով։ Համաձայն Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության՝ հուշարձանները ժամանակագրական առումով բաժանվում են երկու մասի։ Առաջին խմբում ընդգրկված են 10-ից 13-րդ դարերով թվագրվող հուշարձանները, այդ թվում՝ Չախալաբերդ-Բազմաբերդ ամրոցը, Խնձորեքսի և Խորակերտի վանքերի, Դավիթ Բեկ գյուղատեղիի եկեղեցու։ Երկրորդ խմբում ընդգրկված են ուշ միջնադարով թվագրվող հուշարձաններ։ Վերջին խումբը իր մեջ ընդգրկում է ավելի մեծ թվով հուշարձաններ, այդ թվում՝ եկեղեցիներ, գյուղատեղիներ, եկեղեցիներ և այլն[2]։
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից հաստատված պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում ներառված է 38 հուշարձան։ Այդ հուշարձաններն են գյուղից 2,5-3 կմ հյուսիս-արևմուտքում գտնվող և 10-ից 12-րդ դարերով թվագրվող Բազմաբերդը, գյուղից 100 մ հարավ՝ գյուղ մտնող ավտոճանապարհի ոլորանի աջ կողմում գտնվող և 5-ից 20-րդ դարերով թվագրվող գերեզմանոցը, գյուղից 3-4 կմ հարավ-արևելք գտնվող և 16-ից 18-րդ դարերով թվագրվող գյուղատեղին, 16-ից 18-րդ դարերով թվագրվող գերեզմանոցը, 1628 թվականով թվագրվող խաչքարը, 1711 թվականով թվագրվող եկեղեցին, 1678 թվականով թվագրվող տապանաքարը, 17-րդ դարով թվագրվող տապանաքարը, 16-ից 17-րդ դարերով թվագրվող խաչքարը, 17-րդ դարով թվագրվող խաչքարը, գյուղից 4,5 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվող և միջնադարով թվագրվող Խորակերտ գյուղատեղին, 10-ից 13-րդ դարերով թվագրվող գերեզմանոցը, գյուղից 3 կմ արևմուտք գտնվող և մ․թ․ա․ 2-րդ հազարամյակով թվագրվող դամբարանը, Խորակերտի վանքում գտնվող և 11-ից 12-րդ դրաերով թվագրվող եկեղեցին, գյուղի արևմտյան եզրին գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, նույն տեղում գտնվող և 16-ից 17-րդ դարերով թվագրվող զանգակատունը, 17-րդ դարի խաչքարը, 1661 թվականով թվագրվող տապանաքարը, 1661 թվականով թվագրվող պարոն Խոսրովի տապանաքարը, 17-րդ դարով թվագրվող Փարինանի տապանաքարը, գյուղից 2 կմ հարավ գտնվող և 10-ից 13-րդ դարերով թվագրգող խաչքարը, Խորակերտի վանքից 5 կմ հյուսիս գտնվող և 13-րդ դարով թվագրվող խաչքարը, գյուղից 2 կմ հարավ գտնվող և 13-ից 14-րդ դարերով թվագրվող երկու խաչքարերը, գյուղից 4 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող և 12-ից 13-րդ դարերով թվագրվող Խորակերտի վանական համալիրը, 1260-ական թվականներով թվագրվող գավիթը, միջնադարով թվագրվող գերեզմանոցը, 12-ից 13-րդ դարերով թվագրվող երկու նխաչքարերը, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուց 20 մ արևելք գտնվող և 1280 թվականով թվագրվող Բալաբանի և Ելակի խաչքարը, վանքից 20 մ հյուսիս գտնվող և 15-ից 16-րդ դարերով թվագրվող տապանաքարը, եկեղեցուց 10 մ արևելք գտնվող և ուշ միջնադարով թվագրվող տապանաքարը, 1252 թվականով թվագրվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, 1701 թվականին վերակառուցված եկեղեցին, 13-րդ դարով թվագրվող երկու մատուռները, շրջապարիսպը, եկեղեցուց հյուսիս-արևելք գտնվող սեղանատունը[5]։
Բազմաբերդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բազմաբերդ ամրոցը, որը հայտնի է նաև Չախալաբերդ անվամբ, գտնվում է Ջիլիզայից ուղիղ գծով 1,8 կմ դեպի հյուսիս-արևելք։ Տեղակայված է երկու ձորակների միջև՝ հրվանդանաձով լեռնաճյուղի բարձրադիր գագաթին։ Բերդի շրջապատված է մինչև 12 մետր բարձրությամբ բրգաշար պարսպապատով։ Պահպանված կառույցներից հատկապես աչքի է ընկնում ներսում բոլորակ հատակագծով սենյակներ ունեցող կիսաշրջանաձև երկու աշտարակներով հզորացված արևմտյան պարիսպը։ Մուտքը բացված է հարավային կողմից։ Արևելյան պարսպին կից առկա են մի քանի քառանկյուն հատակագծով սրահների ավերակներ։ Շինարարությունն իրականացվել է տեղական անմշակ քարով և կրաշաղախով[2]։ 9-րդ դարի մի շարք պատմիչների և 13-րդ դարի պատմիչ Վարդան Արևելցու վկայությունների հիման վրա նշվում է, որ բերդը կառուցել է Հայկ Նահապետի թոռ Բազը[6]։
Աղեգի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ագեղին միմյանցից 0,4 կմ հեռավորության վրա գտնվող երկու թաղամասերից կազմված գյուղատեղի է, որը գտնվում է Ջիլիզայից ուղիղ գծով 3,5 կմ դեպի հյուսիս-արևելք՝ հյուսիսահայաց անտառածածկ լեռնալանջի ստորոտին։ Յուրաքանչյուր թաղամաս ունեցել է իր եկեղեցին և գերեզմանոցը։ Բնակելի տների, գերեզմանոցի չափսերի և եկեղեցու առկայությամբ առանձնանում է գյուղատեղիի այն թաղամասը, որը կոչվում է մեծ կամ արևելյան[2]։
Գյուղատեղիի մեծ թաղամասում պահպանվել են մոտ 30 տների հետքեր։ Եկեղեցին միանավ թաղածածկ հորինվածքով շինություն է, որը կառուցվել է տեղական անմշակ քարով, կրաշաղախով։ Ունի 8,0x4,8 մետր չափեր։ Պատերի հաստությունը 82 սմ է։ Լուսավորությունն իրականացվում է արևմտյան և արևելյան ճակատներից բացված դեպի ներս լայնացող մեկական պատուհաններով։ Ունեցել է երկու մուտք, որոնք բացված են եղել հարավային և արևմտյան ճակատներից։ Հարավային մուտքը փակվել է շինարարության ավարտից անմիջապես հետո։ Գերեզմանոցն ունի խիտ թաղումներ և տարածված է եկեղեցուց մոտ 100 մետր հյուսիս՝ բլրաճյուղի փոքրիկ բարձրության վրա։ Պարունակում է շուրջ 60 անմշակ սալատապաններ, մշակված ուղղանկյունաձև մի քանի տապանաքարեր, որոնց թվում կան նաև պատկերաքանդակվածներ։ Հնավայրում առկա են 5-6 տեղահան խաչքարեր և խաչքարերի բեկորներ[2]։
Գյուղատեղիի փոքր թաղամասում, որը կոչվում է նաև վերին թաղ, գտնվում է մեծ թաղից մոտ 400 մետր հարավ-արևմուտք։ Այստեղ պահպանվել են շուրջ 20 տների մնացորդներ։ Վերին թաղամասը նույնպես ունի եկեղեցի, որը փոքր թաղամասի եկեղեցու նմանօրինակն է։ Եկեղեցու մուտքը բացված է եղել միայն արևելյան ճակատից։ Ունի 6,35x4,45 մետր չափեր, իսկ պատերի հաստությունը 72 սմ է։ Եկեղեցու ավերակներից փոքր ինչ հարավ-արևմուտք գտնվում է խիտ թաղումներով գերեզմանոցը։ Պահպանվել են մոտ 30 անմշակ սալատապաններ և 16-ից 17-րդ դարերով թվագրվող տեղահան մի քանի խաչքարեր[2]։
Գյուղամիջի հուշարձանախումբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գտնվում է Ջիլիզա գյուղի արևելյան եզրին։ Այն կազմված է եղել իրար մոտ գտնվող երեք շինություններից։ Առաջին հուշարձանը միանավ թաղածածկ հորինվածքով եկեղեցին է, որը գրեթե չի պահպանվել։ Տեղացիները եկեղեցին անվանում են Սուրբ Աստվածածին կամ Սուրբ Սարգիս, քանի որ հին անունը չեն հիշում։ Երկրորդ հուշարձանը միանավ եկեղեցուն կից զանգակատունն է, որն ըստ ուսումնասիրողների ենթադրության եղել է երկհարկ։ Երրորդ հուշարձանը եկեղեցու և զանգակատան արևմտյան ճակատներից բացված գավիթն է, որից պահպանվել է մոտ 1 մետ բարձրության պատեր։ Հուշարձանախմբի մեծ մասը ոչնչացվել է 1930-ական թվականներին պայթեցման հետևանքով, որի պատճառով պահպանվել է զանգակատան առաջին հարկը։ Հուշարձանախմբի շուրջ տարածված է ուշ միջնադարով թվագրվող գերեզմանոցը, որից պահպանվել են մի քանի տապանաքարեր[2]։
Ջիլիզայի հարավային կողմում իրար դեմ դիմաց տարածված են նաև միմյանց կից հին և նոր գերեզմանոցները։ Բարձրադիր վայրում գտնվող հին գերեզմանոցում պահպանվել են շուրջ 200 անմշակ սալատապաններ։ Ըստ մասնագետների՝ գերեզմանոցի խիտ թաղումները վկայում են, որ Ջիլիզա գյուղը 16-17-րդ դարերից մինչև 18-րդ դարի 20-ական թվականները բավականին մարդաշատ բնակավայր է եղել[2]։
Կարմրագեղցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջիլիզա գյուղից ուղիղ գծով 1,8 կմ հարավ-արևելք՝ անտառածածկ լեռնալանջին է գտնվում Կարմրագեղցանվամբ եկեղեցի։ Այն թաղածածկ հորինվածքով, 8,26x5,22 մ չափերով եկեղեցի է, որի հին անունը մոռացվել է։ Կառուցված է անմշակ քարով և կրաշաղախով։ 90 սմ հաստությամբ պատերը ներսից ունեցել են սվաղի շերտ։Թաղը հենված է մեկ զույգ որմնասյուներին։ Կիսաբոլորակ խորանի մեջ պահպանվել են զույգ խորհրդարանները, իսկ հյուսիսային որմում՝ մկրտության ավազանի համար նախատեսված խորշը։ Եկեղեցու արևմտյան պատն ամբողջությամբ և կից հյուսիսային և հարավային պատերը, ծածկն արդեն քանդված են[2]։
Եկեղեցուց հյուսիս՝ ձորի մյուս կողմում, անտառի մեջ տարածված է եղել գերեզմանոցը, որից պահպանվել է մի քանի անմշակ տապանաքարեր[2]։
Խորակերտի վանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խորակերտի վանքը գտնվում է Ջիլիզա գյուղից արևմուտք՝ Լալվար լեռան արևմտյան անտառապատ լանջին։ Հնագույն շինությունների հետքերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ վանքի շրջակայքում է եղել Խորակերտ քաղաքը, որի հիմնադրումը Վարդան պատմիչը վերագրում է Հայկ Նահապետի թոռ Խոռին։ Քաղաքը 9-րդ դարի Սմբատ Բ թագավորի հրամանով ժառանգել է Աշոտ Գ Ողորմածի որդի Գուրգենը։ Բնակավայրի կենտրոն հանդիսացող պարսպապատ համալիրից պահպանվել են միջնադարյան եկեղեցին, գավիթը, մատուռների և սեղանատան ավերակները, քանդակազարդ գերեզմանաքարերը։
Համաձայն եկեղեցու արևմտյան ճակատի արձանագրության՝ վանքն ու գավիթը կառուցվել են 1251 թվականին։ Ըստ որոշ ուսումնասիրողների՝ եկեղեցին հիմնականում 11-րդ դարի կառույց է, որը շինարարական վերակառուցման է ենթարկվել 1251 թվականին։Այն արտաքուստ ունի 9,6 X 14,6 մ չափեր։ Եկեղեցին ներքուստ խաչաձև է՝ ձգված արևմտյան և հարավային մուտքերով։ Գմբեթն իր ձևով ունի առանձնահատուկ ոճ, որն իր ձևով հայկական ճարտարապետության միակ նմուշն է։ Գմբեթի ութանիստ թմբուկը կեսից ցած կազմված է 30 վեցնիստանի 2 մ բարձրության սյուներից, որոնք շատ խիտ տեղադրված, ստեղծում են նեղլիկ բացվածքների տպավորություն։ Նրանց խարիսխներն ու խոյակները միմյանց շատ մոտ են։ 13,1 մ X 13,1 մ չափեր ունեցող գավիթը հիմնվում է 6 փոխհատվող կամարներից կազմված կառուցվածքային հիմնակմախքին և կենտրոնում ավարտվում շթաքարով ձևավորված ավելի փոքր գմբեթով։ Պատկանում է 2 զույգ խաչաձևվող կամարներով ծածկվող տիպին։
.jpg)
Վերին Վելադ գյուղատեղի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերին Վելադ գյուղատեղին գտնվում է Ջիլիզա գյուղից ուղիղ գծով 2,3 կմ արևելք՝ անտառածածկ բլրալանջին։ Նախկին բնակավայրում պահպանվել է մոտ 30 տուն։ Պահպանվել են նաև ստորգետնյա հորեր։ Ունի 6,26x5,03 մ չափերով եկեղեցի, որը գտնվում է բլրի գագաթին և համաձայն շինարարական արձանագրության թվագրվում է 1711 թվականով։ Այն միանավ թաղածածկ հորինվածքով, փռված կիսաշրջանաձև խորանով և երկու մուտք ունեցող կառույց է։ Մուտքերը բացված են հարավային և արևմտյան կողմերից։ Պատերի հաստությունը 84 սմ է։ Գյուղատեղիի գերեզմանոցը տեղաբաշխված է եկեղեցու շրջակայքը, հատկապես հարավային մասը։ Այստեղ պահպանվել են ավելի քան երկու տասնյակ խաչքարեր ու գերեզմանաքարեր։ Տապանաքարերը թվագրվում են 17-րդ դարով և 18-րդ դարի սկզբներով[2]։
Ձիթհանքի եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ձիթհանքի եկեղեցին գտնվում է Ջիլիզ գյուղից ուղիղ գծով 2,2 կմ հարավ-արևմուտք՝ Ձիթհանք անվամբ տարածքում։ Միանավ հորինվածքով եկեղեցին կառուցվել է անմշակ քարով։ Ժամանակի ընթացքում եկեղեցու անունը մոռացության է մատնվել։ Ներկայում պահպանվել են միայն կիսաբոլորակ խորանի մի հատվածը[2]։
Եկեղեցու հարավային կողմում տարածված է գերեզմանոցը, որտեղ պահպանվել են մոտ 15 անմշակ սալատապաններ[2]։
Տոլաբաբի խաչ սրբատեղի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սրբատեղին գտնվում է Ջիլիզա գյուղից ուղիղ գծով 2 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ «Հյունի տախտ» կամ «Երգեն հող» անուններով հայտնի հանդամասում։ Ըստ ուսումնասիրողների՝ այս տարածքում նախկինում գոյություն է ունեցել ավելի հին մի խաչքար, որը սակայն չի պահպանվել։ Ներկայում այստեղ տեղադրված են նորագույն ժամանակներով թվագրվող երկու խաչքար[2]։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջիլիզա գյուղի ազգաբնակչության թվային փոփոխությունը սկսած 1897 թվականից[7]՝
| Տարի | 1897 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2001 | 2004 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Բնակիչ | 62 | 348 | 292 | 116 | 127 | 220 | 159 |
Համայնքային կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջիլիզա գյուղն ընդգրկված է Լոռու մարզի Ալավերդի համայնքի կազմում։ Գյուղի վարչական տարածքը 4481,13 հա է, այդ թվում՝ վարելահողեր, խոտհարքներ, տնամերձ հողամասեր, արոտավայրեր, անտառային, ջրային և այլ նշանակության տարածքներ[3]։
Ձմռանը բարդ կլիմայական պայմանների հետևանքով գյուղը այլ բնակավայրերի հետ կապող լեռնային ճանապարհը հաճախ դառնում է անանցանելի[3][4]։
Գյուղում գործում է միջնակարգ դպրոց, ակումբ, գրադարան և բուժկետ, որոնք տեղակայված են գյուղապետարանի նախկին շենքում[3]։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջիլիզա գյուղի բնակչությունը հիմնականում զբաղվում են եգիպտացորենի, կարտոֆիլի մշակությամբ, որոնց մշակությունը երբեմն դժվարանում են երաշտի պատճառով։ Բնակլիմայական պայմանները դժվարացնում են նաև անասնապահության աշխատանքները[3][4]։ Գյուղի տարածքի 66.69 հա-ը վարելահողեր են, 46.18 հա-ը՝ խոտհարք, 77.24 հա-ը՝ արոտավայրեր[3]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Լոռու մարզի մարդահաշիվ
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, «Ջիլիզայի պատմական հուշարձանները», Երևան, 2013թ․։
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Ջիլիզա գյուղի մասին տեղեկություններ Լոռու մարզպետարանի կայքում,, (արխիվացված 17․06․2021թ․):
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Ջիլիզա գյուղի մասին տեղեկություններ Լոռու մարզպետարանի կայքում,, (արխիվացված 17․06․2021թ․):
- ↑ ՀՀ կառավարության որոշում N 49, 29 հունվարի 2004 թ․, (արխիվացված 17․06․2021թ․)։
- ↑ Բազմաբերդի մասին տեղեկություններ hushardzan.am կայքում, (արխիվացված 16․06․2021թ․)։
- ↑ «Հայաստանի հանրապետության բնակավայրերի բառարան, էջ 169»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014-09-12-ին։ Վերցված է 2013 Հոկտեմբերի 27
|
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Ջիլիզա կատեգորիայում։ |
