Jump to content

Ասիական արվեստի պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լի Չենգ, բուդդայական տաճար լեռներում, 11-րդ դար, Չինաստան, թանաք մետաքսի վրա, Նելսոն-Աթկինսի արվեստի թանգարան, Կանզաս Սիթի, Միսսուրի

Ասիական արվեստի պատմություն, ներառում է Ասիա աշխարհամասում տարբեր մշակույթների, տարածաշրջանների և կրոնների արվեստների լայն շրջանակ։ Ասիայի հիմնական շրջանները ներառում են Կենտրոնական, Արևելյան, Հարավային, Հարավարևելյան և Արևմտյան Ասիաները։

Կենտրոնական Ասիայի արվեստը հիմնականում բաղկացած է եվրասիական տափաստանի թյուրք ժողովուրդների գործերից, մինչդեռ Արևելյան Ասիայի արվեստը ներառում է Չինաստանի, Ճապոնիայի և Կորեայի գործերը։ Հարավային Ասիայի արվեստը ներառում է Հնդկական թերակղզու արվեստը, մինչդեռ Հարավարևելյան Ասիայի արվեստը ներառում է Բրունեյի, Կամբոջայի, Արևելյան Թիմորի, Ինդոնեզիայի, Լաոսի, Մալայզիայի, Մյանմայի (Բիրմա), Ֆիլիպինների, Սինգապուրի, Թաիլանդի և Վիետնամի արվեստները։ Արևմտյան Ասիայի արվեստն ընդգրկում է Մերձավոր Արևելքի արվեստը, ներառյալ Միջագետքի հնագույն արվեստը, և վերջերս գերակշռում է իսլամական արվեստը։

Ասիայի արվեստի պատմությունը շատ առումներով զուգահեռ է արևմտյան արվեստի զարգացմանը[1][2]։ Ասիայի և Եվրոպայի արվեստի պատմությունները մեծապես փոխկապակցված են․ ասիական արվեստը մեծ ազդեցություն ունի եվրոպական արվեստի վրա և հակառակը։ Մշակույթները միախառնվել են այնպիսի մեթոդների միջոցով, ինչպիսիք են արվեստի փոխանցումը Մետաքսի ճանապարհով, աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների և գաղութացման ժամանակաշրջանի մշակութային փոխանակումը, ինչպես նաև համացանցի և ժամանակակից համաշխարհայնացման միջոցով[3][4][5]։

Բացառելով նախնադարյան արվեստը, Միջագետքի արվեստը ներկայացնում է Ասիայի արվեստի հնագույն ձևերը։

Վերին պալեոլիթ հյուսիսարևելյան Ասիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մալտայի Վեներայի արձանիկներից մեկը, մոտ մ․ թ․ 21 000 թվական

Հյուսիսարևելյան Ասիայի դժվարին կլիմայական պայմաններում մարդկային առաջին զբաղմունքը թվագրված է մոտ 40000 տարի առաջ, իսկ հյուսիսային Սիբիրի վաղ Յանա մշակույթը թվագրված է մոտ 31000 մ.թ.ա.։ Մ.թ.ա. մոտ 21000 թվականին զարգացավ երկու հիմնական մշակույթ՝ Մալտայի մշակույթը և մի փոքր ավելի ուշ՝ Աֆոնտովա Գորա-Օշուրկովո մշակույթը[6]։

Մալտայի մշակույթը, որը կենտրոնացած էր Մալտայում, Անգարա գետի ափին, Բայկալ լճի մոտ, Հարավային Սիբիրի Իրկուտսկի մարզում, ստեղծեց Վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում արվեստի առաջին գործերը, այնպիսի առարկաներով, ինչպիսիք են Մալտայի Վեներայի արձանիկները։ Այս արձանիկները ամենից հաճախ պատրաստված են մամոնտի փղոսկրից։ Արձանիկները մոտ 23000 տարեկան են և ծագում են Գրավետտյան մշակույթից[7]։ Այս արձանիկների մեծ մասը ցույց է տալիս ոճավորված հագուստ։ Դեմքը բավականին հաճախ է պատկերված։ Վերին պալեոլիթյան դյուրակիր արձանիկների ավանդույթը, որը գրեթե բացառապես եվրոպական էր, ենթադրում էր, որ Մալտան մշակութային և պաշտամունքային կապ է ունեցել Եվրոպայի հետ այդ ժամանակաշրջանում, բայց դա մնում է անորոշ[6][8]։

Կենտրոնական Ասիայի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենտրոնական Ասիայի արվեստը կերպարվեստ է, որը ստեղծվել է ժամանակակից թյուրք ժողովուրդների՝ Ղրղզստանի, Ղազախստանի, Ուզբեկստանի, Թուրքմենստանի, Ադրբեջանի, Տաջիկստանի, Մոնղոլիայի, Տիբեթի, Աֆղանստանի և Պակիստանի, ինչպես նաև Չինաստանի և Ռուսաստանի որոշ մասերի կողմից[9][10]։ Վերջին դարերում տարածաշրջանի արվեստի վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել իսլամական արվեստը։ Ավելի վաղ Կենտրոնական Ասիայի արվեստի վրա ազդեցություն են ունեցել չինական, հունական և պարսկական արվեստները Մետաքսի ճանապարհով արվեստի փոխանցման միջոցով[11]։

Քոչվոր ժողովուրդների արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քոչվոր ժողովրդների արվեստը Կենտրոնական Ասիայի արվեստի կարևոր մասն է։ Արվեստն արտացոլում է տարածաշրջանում բնակվող քոչվոր խմբերի ապրելակերպի հիմնական մասը։ Յուրաքանչյուրը կապշի կիսաթանկարժեք քարերի, վերմակի, փորագրված դռների և ասեղնագործ գորգերի գեղեցկությամբ, որն արտացոլում է այս արվեստը[12][13]։

Երաժշտություն և երաժշտական գործիքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենտրոնական Ասիան հարուստ է դասական երաժշտությամբ և երաժշտական գործիքներով։ Հայտնի դասական երաժշտական գործիքներից մի քանիսը ծագել են Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում։ Ռուբաբը, Դոմբրան և Չանգը որոշ երաժշտական գործիքներ են, որոնք օգտագործվում են Կենտրոնական Ասիայի երաժշտական արվեստում[14]։

Կենտրոնական Ասիայի արվեստի վերածնունդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենտրոնական Ասիայի բնակիչների կյանքը պտտվում էր քոչվորական ապրելակերպի շուրջ։ Այսպիսով, Կենտրոնական Ասիայի ժամանակակից արվեստների մեծ մասը նույնպես ոգեշնչված է քոչվորական կյանքից, որը ցուցադրում է ոսկե դարաշրջանը։ Ըստ էության, Կենտրոնական Ասիայի արվեստում ավանդույթի և մշակույթի շոշափումը հանդիսանում է արվեստի միջազգային ֆորումների հիմնական գրավիչ գործոնը։ Կենտրոնական Ասիայի արվեստի համաշխարհային ճանաչումը, անշուշտ, ավելացրել է դրա արժեքը[15]։

Արևելյան Ասիայի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չժաո Մենգֆուի դիմանկարի պատճեն (趙孟頫), Մետրոպոլիտեն արվեստի թանգարան

Չինական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Չինական գեղանկարչություն և Չինական ճենապակի

Չինացիները ( չիներեն՝ 中國藝術/中国艺术) տարբերվել են իրենց հին պատմության ընթացքում՝ բաժանվելով Չինաստանի իշխող դինաստիաների և փոփոխվող տեխնոլոգիայի ժամանակաշրջանների։ Արվեստի տարբեր ձևերը կրել են մեծ փիլիսոփաների, ուսուցիչների, կրոնական գործիչների և նույնիսկ քաղաքական առաջնորդների ազդեցությունը։ Չինական արվեստը ներառում է կերպարվեստը, ժողովրդական արվեստ և փերֆորմանսը։ Չինական թե՛ ժամանակակից, թե՛ հնագույն արվեստը մի արվեստ է, որը ծագել է կամ կիրառվում է Չինաստանում կամ չինացի արվեստագետների կամ կատարողների կողմից։

Սոնգ դինաստիայում պոեզիան նշանավորվում էր Ցը (詞) անունով քնարերգությամբ, որն արտահայտում էր ցանկության զգացումը՝ հաճախ որդեգրված լինելով անձի մեջ։ Նաև Սոնգ դինաստիայում հայտնվեցին լանդշաֆտների ավելի նուրբ արտահայտվածությամբ նկարներ՝ լղոզված ուրվագծերով և լեռնային ուրվագծերով, որոնք փոխանցում էին հեռավորությունը բնական երևույթների իմպրեսիոնիստական վերաբերմունքի միջոցով։ Հենց այս շրջանում էր, որ գեղանկարչության մեջ շեշտը դրվում էր ոչ թե զգացմունքային, այլ հոգևոր տարրերի վրա, ինչպես նախորդ շրջանում։ Քուանշանը՝ չինական օպերայի ամենահին ձևը, ձևավորվել է Սոնգ դինաստիայի օրոք Քուանշանում՝ ներկայիս Շանհայի մոտ։ Յուան դինաստիայում չինացի նկարիչ Չժաո Մենգֆուի (趙孟頫) նկարը մեծ ազդեցություն է թողել չինական լանդշաֆտային գեղանկարչության վրա, և Յուան դինաստիայի օպերան դարձել է չինական օպերայի մի տարբերակ, որն այսօր շարունակվում է որպես կանտոնական օպերա։

Չինական գեղանկարչություն և գեղագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինական գեղնկարչություն

Գոնգբին և Քսիեյին երկու նկարչական ոճեր են չինական գեղանկարչության մեջ։

Գոնգբի նշանակում է «բծախնդիր», նկարի հարուստ գույներն ու մանրամասները նրա հիմնական հատկանիշներն են, բովանդակությունը հիմնականում պատկերում է դիմանկարներ կամ պատմվածքներ։ Քսիեյի նշանակում է «ազատ ձեռք», դրա ձևը հաճախ չափազանցված և անիրական է, շեշտը դնելով հեղինակի հուզական արտահայտության վրա և սովորաբար օգտագործվում է բնապատկերներ պատկերելու համար[16]։

Բացի թղթից և մետաքսից, ավանդական նկարներ արվել են նաև պատերին, ինչպես օրինակ Գանսու նահանգի Մոգաո քարանձավներում։ Դունհուանգ Մոգաո քարանձավները կառուցվել են Հյուսիսային Վեյ դինաստիայում (386–534 մ.թ.): Այն բաղկացած է ավելի քան 700 քարանձավներից, որոնցից 492 քարանձավներում պատերին կան որմնանկարներ՝ ընդհանուր ավելի քան 45000 քառակուսի մետր[17][18]։ Որմնանկարներն իրենց բովանդակությամբ շատ լայն են, ներառում են Բուդդայի արձաններ, դրախտ, հրեշտակներ, պատմական կարևոր իրադարձություններ և նույնիսկ նվիրատուներ։ Վաղ քարանձավների նկարչական ոճերի վրա ազդեցություն են ունեցել Հնդկաստանը և Արևմուտքը։ Թան դինաստիայի (մ.թ. 618–906 թթ.) որմնանկարները սկսեցին արտացոլել եզակի չինական նկարչական ոճը[19]։

Չինական գեղագրություն

Գեղագրություն Մի Ֆուի կողմից, Սոնգ դինաստիա

Չինական գեղագրությունը սկիզբ է առել Դաժուանից (մեծ կնիքների գիր), որը հայտնվել է Չժոու դինաստիայում։ Այն բանից հետո, երբ Ցին կայսրը միավորեց Չինաստանը, վարչապետ Լի Սին հավաքեց և կազմեց Քսաոժուան (փոքր կնիք) ոճը որպես նոր պաշտոնական տեքստ։ Փոքր կնիքի գիրը շատ նուրբ է, բայց դժվար է դրանով արագ գրել։ Արևելյան Հան դինաստիայում սկսեց առաջանալ գրերի մի տեսակ, որը կոչվում էր Լիշու (պաշտոնական գիր)։ Քանի որ այն չունի շրջանակներ և ունի շատ քիչ կոր գծեր, այն շատ հարմար է արագ գրելու համար։ Դրանից հետո ի հայտ է եկել Կայշու ոճը (ավանդական կանոնավոր գիր), և քանի որ դրա կառուցվածքն ավելի պարզ է և կոկիկ, այս գիրն այսօր էլ լայնորեն կիրառվում է[20][21]։

Հնագույն չինական արհեստներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նեֆրիտ

Կապույտ և սպիտակ ճենապակե աման

Վաղ ժամանակներում նեֆրիտն օգտագործվել է որպես զարդերի կամ որպես զոհաբերության պարագաների պատրաստման մեջ։ Չինական փորագրված-նեֆրիտի ամենավաղ առարկան հայտնվել է Հեմուդուի մշակույթում վաղ նեոլիթյան ժամանակաշրջանում (մոտ 3500–2000 մ.թ.ա.): Շանգի դինաստիայի ժամանակ (մ.թ.ա. մոտ 1600–1046 թթ.) ի հայտ եկան Բի (շրջանաձև ծակած նեֆրիտը) և Կոնգը (նեֆրիտի քառակուսի խողովակ), որոնք ենթադրվում էր, որ զոհաբերության սպասք էին, որոնք ներկայացնում էին երկինքն ու երկիրը։ Չժոու դինաստիայում (մ.թ.ա. 1046–256), ավելի բարձր կարծրության փորագրման գործիքների կիրառման շնորհիվ, նեֆրիտները փորագրվում էին ավելի նուրբ և սկսեցին օգտագործվել որպես կախազարդ կամ զարդարանք հագուստի մեջ[22][23]։ Նեֆրիտը համարվում էր անմահ և կարող էր պաշտպանել տիրոջը, ուստի փորագրված նեֆրիտի առարկաները հաճախ թաղվում էին հանգուցյալի հետ, ինչպես օրինակ նեֆրիտյա թաղման կոստյումը արևմտյան Հան դինաստիայի արքայազն Լյու Շենգի գերեզմանից[23][24]։

Ճենապակի

Ճենապակին կերամիկայի տեսակ է, որը պատրաստված է կաոլինից բարձր ջերմաստիճանում։ Չինաստանի ամենավաղ խեցեղենը հայտնվել է Շանգ դինաստիայում (մ.թ.ա. մոտ 1600–1046 թթ.): Իսկ կերամիկայի արտադրությունը հիմք դրեց ճենապակու գյուտի համար։ Չինական ճենապակու պատմությանը սկիզբ է առել Հան դինաստիայից (մ.թ.ա. 206 – մ.թ. 220)[25]: Թան դինաստիայում ճենապակին բաժանվում էր ցելադոնի և սպիտակ ճենապակու։ Սոնգ դինաստիայում Ջինգդեժենը ընտրվեց որպես արքայական ճենապակու արտադրության կենտրոն և սկսեց արտադրել կապույտ և սպիտակ ճենապակի[26]։

Ժամանակակից չինական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինաստանում վերջին ֆեոդալական դինաստիայի ավարտից հետո, նոր մշակութային շարժման վերելքով, չինացի արվեստագետները սկսեցին ենթարկվել արևմտյան արվեստի ազդեցությանը և սկսեցին ինտեգրել արևմտյան արվեստը չինական մշակույթին[27]։ Ամերիկյան ջազի ազդեցությամբ չինացի կոմպոզիտոր Լի Ցզինհուին (հայտնի է որպես չինական փոփ երաժշտության հայր) սկսեց ստեղծել և առաջ մղել հանրաճանաչ երաժշտություն, ինչը մեծ սենսացիա առաջացրեց[28]։ 20-րդ դարի սկզբին յուղաներկ նկարները ներմուծվեցին Չինաստան, և ավելի ու ավելի շատ չինացի նկարիչներ սկսեցին շոշափել արևմտյան նկարչական տեխնիկան և համատեղել դրանք ավանդական չինական նկարչության հետ[29]։ Այդ ընթացքում սկսել էր վերելք ապրել նաև նկարչության մի նոր ձև՝ կոմիքսները։ Այն հայտնի էր շատերի կողմից և այն ժամանակ դարձավ զվարճանքի ամենամատչելի միջոցը[30]։

Տիբեթյան արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տիբեթական բուդդայականության ավազե մանդալան ցուցադրում է իր նյութերը
Ջինա Բուդդա Ռատնասամբհավա, կենտրոնական Տիբեթ, Կադամպա վանք, 1150–1225 թթ.
Հիմնական հոդված՝ Ավազե մանդալա

Տիբեթյան արվեստը վերաբերում է Տիբեթի (Տիբեթի ինքնավար շրջան Չինաստանում) և ներկայիս ու նախկին Հիմալայան թագավորությունների (Բութան, Լադախ, Նեպալ և Սիկիմ) արվեստին։ Տիբեթյան արվեստը նախ և առաջ սուրբ արվեստի ձև է, որն արտացոլում է տիբեթական բուդդայականության գերակշիռ ազդեցությունը այս մշակույթների վրա։ Ավազե մանդալան (Տիբեթերեն՝ kilkhor) տիբեթյան բուդդայականության ավանդույթ է, որը խորհրդանշում է իրերի անցողիկ բնույթը։ Որպես բուդդայականության կանոնի մի մաս, բոլոր նյութական բաները դիտվում են որպես անցողիկ։ Ավազե մանդալան դրա օրինակն է, քանի որ այն կառուցվելուց, ուղեկցող արարողությունների և դիտման ավարտից հետո համակրգված կերպով ոչնչացվում է։

Քանի որ Մահայանա բուդդայականությունը, որը ի հայտ եկավ որպես առանձին դպրոց մ.թ.ա. 4-րդ դարում, ընդգծեց բոդհիսատտվաների՝ կարեկից էակների դերը, ովքեր հրաժարվում են իրենց անձնական փախուստից դեպի Նիրվանա՝ ուրիշներին օգնելու համար։ Վաղ ժամանակներից տարբեր բոդհիսատտվաներ նաև արձանագործության առարկա էին։ Տիբեթական բուդդայականությունը, որպես մահայանա բուդդայականության սերունդ, ժառանգել է այս ավանդույթը։ Բայց Վաջրայանայի (կամ բուդդայական տանտրայի) լրացուցիչ գերիշխող ներկայությունը կարող է գերակա նշանակություն ունենալ գեղարվեստական մշակույթում։ Տիբեթյան արվեստում պատկերված սովորական բոդհիսատտվան է Չենրեզիգ (Ավալոկիտեսվարա) աստվածը, որը հաճախ պատկերված է որպես հազար զենք և յուրաքանչյուր ձեռքի մեջտեղում աչք ունեցող սուրբ, ներկայացնում է ամենատես կարեկցողին, ով լսում է մեր խնդրանքները։ Այս աստվածությունը կարելի է հասկանալ նաև որպես Յիդամ կամ «մեդիտացիոն Բուդդա» Վաջրայանայի սովորության համար։

Տիբեթական բուդդայականության մեջ է մտնում Տանտրիկ Բուդդայականությունը, որը նաև հայտնի է որպես Վաջրայանա բուդդիայականություն՝ վաջրայի՝ ադամանդե կայծակի (տիբեթերենում հայտնի է որպես դորջե) ընդհանուր սիմվոլիզմի համար։ Տիբեթյան բուդդայական արվեստի մեծ մասը կարելի է դիտարկել որպես տանտրայի սովորույթի մաս։ Վաջրայանա տեխնիկան ներառում է բազմաթիվ վիզուալիզացիաներ/երևակայություններ մեդիտացիայի ընթացքում, և մշակված տանտրիկ արվեստի մեծ մասը կարող է դիտվել որպես օժանդակ այս պատկերացումներին՝ մեդիտացիոն աստվածների (իդամների) ներկայացումներից մինչև մանդալաներ և բոլոր տեսակի ծիսական գործիքներ։

Տիբեթում շատ բուդդիստներ մանտրաներ են փորագրում ժայռերի մեջ՝ որպես նվիրվածության նշան

Տանտրիկ բուդդայականության տեսողական ասպեկտը բարկացած աստվածների ընդհանուր ներկայացումն է, որոնք հաճախ պատկերված են զայրացած դեմքերով, բոցե շրջանակներով կամ մահացածների գանգերով։ Այս պատկերները ներկայացնում են Պաշտպաններին (սանսկրիտ՝ դհարմապալա) և նրանց սարսափելի կրողությունը հերքում է նրանց իսկական կարեկցող էությունը։ Իրականում, նրանց զայրույթը ներկայացնում է նրանց նվիրվածությունը դհարմայի ուսմունքի պաշտպանությանը, ինչպես նաև հատուկ տանտրիկ սովորույթների պաշտպանությանը՝ կոռուպցիան կամ սովորույթի խափանումը կանխելու համար։ Դրանք ամենակարևորն օգտագործվում են որպես զայրույթի հոգեբանական ասպեկտներ, որոնք կարող են օգտագործվել պրակտիկանտի բացասական վերաբերմունքը հաղթահարելու համար։

Պատմաբանները նշում են, որ չինական գեղանկարչությունը ընդհանրապես մեծ ազդեցություն է ունեցել տիբեթյան գեղանկարչության վրա։ Սկսած 14-րդ և 15-րդ դարերից, տիբեթական գեղանկարչությունը ներառում էր բազմաթիվ տարրեր չինացիներից, իսկ 18-րդ դարի ընթացքում չինական գեղանկարչությունը խորը և լայնածավալ ազդեցություն ունեցավ տիբեթյան կերպարվեստի վրա[31]։ Ըստ Ջուզեպպե Տուչիի, Ցին դինաստիայի ժամանակ «զարգացավ տիբեթական նոր արվեստը, որը որոշակի իմաստով չինական 18-րդ դարի սահուն զարդանախշության գավառական արձագանքն էր»[31]։

Ճապոնական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդվածներ՝ Ճապոնիայի արվեստ և Ուկիյո-է
Չորսը տասնվեց միջակայքերի բաժանման միջնապատերի հավաքածուից (Չորս սեզոնների թռչուններ և ծաղիկ[32])՝ պատրաստված 16-րդ դարի ճապոնական վանահոր համար: Որպես կանոն, ավելի ուշ ճապոնական լանդշաֆտների համար հիմնական ուշադրությունը կենտրոնացված է առաջին պլանում գտնվող հատկանիշի վրա:

Ճապոնական արվեստը և ճարտարապետությունը ներառում են արվեստի գործեր, որոնք արտադրվել են Ճապոնիայում՝ այնտեղ մարդկանց բնակության սկզբից՝ մ.թ.ա 10-րդ հազարամյակից մինչև մեր օրերը։ Ճապոնական արվեստն ընդգրկում է արվեստի ոճերի և մեդիայի լայն շրջանակ, ներառյալ հնագույն խեցեղենը, քանդակագործությունը փայտից և բրոնզից, մետաքսի և թղթի վրա թանաքով նկարելը և արվեստի մի շարք այլ տեսակները հին ժամանակներից մինչև ժամանակակից 21-րդ դարը։

Արվեստի ձևը մեծ հայտնիություն վայելեց Էդոյի (Տոկիո) մետրոպոլիայի մշակույթում 17-րդ դարի երկրորդ կեսին, որը սկիզբ է առել 1670-ականներին Հիշիկավա Մորոնոբուի միագույն գործերից։ Սկզբում օգտագործվում էր միայն հնդկական թանաքը, այնուհետև որոշ տպագրություններ ձեռքով գունավորվում էին վրձինով, բայց 18-րդ դարում Սուզուկի Հարունոբուն մշակեց գույնավոր տպագրության տեխնիկան՝ նիսիկե-է արտադրելու համար։

Հիրոշիգե, Քաղաքի վրա թափվող ձյունը, 1833 թ․, ուկիյո-է տպագրություն

Ճապոնական գեղանկարչությունը (ճապոներեն՝ 絵画 Kaiga) ճապոնական արվեստների ամենահին և ամենավտանգավոր արվեստներից մեկն է, որը ներառում է ժանրերի և ոճերի լայն տեսականի։ Ինչպես ըդհանրապես ճապոնական արվեստի պատմության դեպքում, այնպես էլ ճապոնական գեղանկարչության պատմությունը հայրենի ճապոնական էսթետիկայի և ներմուծված գաղափարների հարմարեցման միջև սինթեզի և մրցակցության երկար պատմություն է։

Ճապոնիայում նկարչության ակունքները դեռևս Ճապոնիայի նախապատմական շրջանից են։ Պարզ գծային պատկերներ և երկրաչափական նմուշներ կարելի է գտնել Ջոմոնի ժամանակաշրջանի խեցեղենի և Յայոյի ժամանակաշրջանի (մ.թ.ա. 300 –300 մ.թ.) դոտակու բրոնզե զանգերի վրա։ Որմնանկարներ՝ ինչպես երկրաչափական, այնպես էլ պատկերավոր ձևավորումներով, հայտնաբերվել են Քոֆունի ժամանակաշրջանի բազմաթիվ բլուրներում (300–700 մ.թ.):

Հնագույն ճապոնական քանդակագործությունը հիմնականում առաջացել է բուդդայականության կռապաշտությունից կամ Սինտոիզմի ոգեպաշտական ծեսերից։ Մասնավորապես, բոլոր արվեստների շարքում քանդակագործությունն առավել ամուր կենտրոնացավ բուդդայականության շուրջ։ Ավանդաբար օգտագործվող նյութերն էին մետաղը, հատկապես բրոնզը, և ավելի հաճախ՝ փայտը, հաճախ լաքապատ, ոսկեզօծ կամ վառ ներկված։ Տոկուգավայի ժամանակաշրջանի վերջում նման ավանդական քանդակները, բացառությամբ մանրանկարչությունը, հիմնականում անհետացել էին բուդդայական տաճարների և ազնվականության կողմից հովանավորչության կորստի պատճառով։

Ուկիյոն, որը նշանակում է «լողացող աշխարհ», վերաբերում է բուռն երիտասարդ մշակույթին, որը ծաղկել է Էդոյի (ներկայիս Տոկիո), Օսակայի և Կիոտոյի քաղաքային կենտրոններում, որոնք իրենց համար աշխարհ էին։ Դա հեգնական ակնարկ է «Տխուր աշխարհ» (憂き世) հոմոֆոն տերմինին, որը մահվան և վերածննդի երկրային հարթությունն է, ինչից բուդդիստները ձգտում էին ազատվել։

Կորեական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջոնգ Սոն, Գըմգանգ լեռան (금강전도, 金剛全圖) ընդհանուր տեսարան, Կորեա, մոտ 1734 թվական

Կորեական արվեստը հայտնի է խեցեգործության, երաժշտության, գեղագրության, նկարչության, քանդակագործության և այլ ժանրերի իր ավանդույթներով, որոնք հաճախ նշանավորվում են համարձակ գույնի, բնական ձևերի, ճշգրիտ կառուցվածքի, մասշտաբի և մակերեսի ձևավորման միջոցով։

Թեև երեք անկախ մշակույթների միջև կան հստակ և բնորոշ տարբերություններ, կան նաև կարևոր ու պատմական նմանություններ և փոխազդեցություններ Կորեայի, Չինաստանի և Ճապոնիայի արվեստների միջև։

Կորեական արվեստի ուսումնասիրությունն ու գնահատումը դեռևս ձևավորման փուլում է Արևմուտքում։ Չինաստանի և Ճապոնիայի միջև Կորեայի աշխարհագրական դիրքի պատճառով Կորեան դիտվում էր որպես չինական մշակույթի ուղղակի խողովակ դեպի Ճապոնիա։ Այնուամենայնիվ, վերջերս գիտնականները սկսել են ընդունել Կորեայի սեփական եզակի արվեստը, մշակույթը և կարևոր դերը ոչ միայն չինական մշակույթը փոխանցելու, այլև այն յուրացնելու և սեփական յուրահատուկ մշակույթ ստեղծելու գործում։ Ազգի կողմից ծնված և զարգացած արվեստը նրա արվեստն է:

Ընդհանուր առմամբ, կորեական գեղանկարչության պատմությունը թվագրվում է մոտավորապես մ.թ․ 108 թվականից, երբ այն առաջին անգամ հայտնվեց որպես անկախ ձև։ Այդ ժամանակաշրջանի և Գորյո դինաստիայի միջև ընկած ժամանակահատվածի դամբարանների վրա հայտնված նկարները և որմնանկարները քիչ են հետազոտվել։ Բավական է ասել, որ մինչև Չոսոն դինաստիան առաջնային ազդեցությունը գալիս էր չինական գեղանկարչությունն էր, թեև արված էր կորեական լանդշաֆտներով, դեմքի դիմագծերով, բուդդայական թեմաներով և երկնային դիտարկման շեշտադրմամբ՝ համահունչ կորեական աստղագիտության արագ զարգացմանը։

Կորեական գեղանկարչության պատմության ընթացքում հաճախակի թթենուց պատրաստված թղթի կամ մետաքսի վրա եղել է սև վրձինների մոնոխրոմատիկ աշխատանքների մշտական տարանջատում և գունագեղ ժողովրդական արվեստը կամ մին-հվան, ծիսական արվեստները, գերեզմանների նկարները և փառատոնային արվեստները, որոնք լայնորեն օգտագործում էին գույները։

Այս տարբերակումը հաճախ դասակարգային էր․ գիտնականները, հատկապես Կոնֆուցիական արվեստում, կարծում էին, որ կարելի է գույնը տեսնել մոնոխրոմ նկարներում աստիճանավորումներով և զգում էին, որ գույնի իրական օգտագործումը կոպտացնում է նկարները և սահմանափակում երևակայությունը։ Կորեական ժողովրդական արվեստը և ճարտարապետական շրջանակների նկարչությունը դիտվում էին որպես որոշակի արտաքին փայտե շրջանակների պայծառացում, և դարձյալ չինական ճարտարապետության ավանդույթի ու հնդկական արվեստով ոգեշնչված առատ հարուստ թալոյի և հիմնական գույների վաղ բուդդայական ազդեցությունների շրջանակներում։

Ժամանակակից արվեստը Կորեայում. Արևմտյան ոճի յուղաներկի առաջին օրինակը կորեական արվեստում եղել է կորեացի նկարիչ Կո Հու ի-դոնգի (1886–1965) ինքնադիմանկարներում։ Այս աշխատանքներից միայն երեքն են մնացել այսօր։ Այս ինքնադիմանկարները տալիս են այն միջավայրի ըմբռնումը, որը շատ ավելի հեռու է ոճական և մշակութային տարբերությունների հաստատումից։ Քսաներորդ դարի սկզբին Կորեայում յուղաներկով և կտավով նկարելու որոշումը երկու տարբեր մեկնաբանություններ ուներ։ Մեկը արևմտյան գաղափարների և արվեստի ոճերի շնորհիվ լուսավորության զգացում է։ Այս լուսավորությունը բխում էր տասնյոթերորդ և տասնութերորդ դարերի մտավոր շարժումից։ Կոն նկարում էր այս մեթոդով Ճապոնիայի կողմից Կորեային անեքսիայի ենթարկելու ժամանակաշրջանում։ Այս ընթացքում շատերը պնդում էին, որ նրա արվեստը կարող էր քաղաքական լինել, սակայն նա ինքն էլ հայտարարեց, որ ինքը արվեստագետ է և ոչ թե քաղաքական գործիչ։ Կոն ասաց. «Երբ ես Տոկիոյում էի, շատ հետաքրքիր բան տեղի ունեցավ։ Այդ ժամանակ Տոկիոյում հարյուրից քիչ կորեացի ուսանող կար։ Մենք բոլորս խմում էինք նոր օդը և սկսում էինք նոր ուսումնասիրություններ անել, բայց կային ոմանք, ովքեր ծաղրում էին արվեստ սովորելու իմ ընտրությունը։ Մտերիմ ընկերս ասաց, որ ճիշտ չէ իմ նկարչություն սովորելը նման ժամանակներում»[33]։

Կորեական խեցեղենը ճանաչվել է մ.թ.ա. 6000 թվականին։ Այս խեցեղենը արտաքինից փորագրված դեկորատիվ գծերի պատճառով կոչվում էր նաև սանրաձև խեցեղեն։ Վաղ կորեական հասարակությունները հիմնականում կախված էին ձկնորսությունից։ Այսպիսով, նրանք խեցեղենը օգտագործում էին օվկիանոսից հավաքված ձկները և այլ իրերը պահելու համար, ինչպիսիք են խեցեմորթները։ Խեցեգործությունն ուներ երկու հիմնական տարածաշրջանային տարբերություն։ Նրանք, ովքեր արևելյան ափից են, հակված են ունենալ հարթ հիմք, մինչդեռ հարավային ափին գտնվող խեցեղենն ուներ կլոր հիմք[34]։

Հարավային Ասիայի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պակիստանի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պակիստանի արվեստը երկար ավանդույթ և պատմություն ունի։ Այն բաղկացած է արվեստի մի շարք տեսակներից՝ ներառյալ գեղանկարչությունը, քանդակագործությունը, գեղագրությունը, խեցեգործությունը և տեքստիլ արվեստները, ինչպիսին օրինակ հյուսված մետաքսը։ Աշխարհագրորեն այն հնդկական ենթացամաքի արվեստի մի մասն է, ներառյալ ներկայիս Պակիստանը[35]։

Բուդդայական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Mandala of Chandra, God of the Moon, Nepal (Kathmandu Valley) via The Metropolitan Museum of Art Չանդրայի մանդալան, լուսնի աստվածը, Նեպալ (Կատմանդուի հովիտ) Մետրոպոլիտեն արվեստի թանգարան

Բուդդայական արվեստը ծագել է Հնդկական ենթացամաքում մ.թ.ա. 6-5-րդ դարերում պատմական Գաուտամա Բուդդայի կյանքին հաջորդող դարերում, նախքան այլ մշակույթների հետ շփման և մնացած Ասիայի ու աշխարհում տարածման միջոցով զարգանալը։ Բուդդայական արվեստը ճանապարհորդում էր հավատացյալների հետ, երբ դհարման տարածվում, հարմարվում և զարգանում էր յուրաքանչյուր նոր ընդունող երկրում։ Այն զարգացավ դեպի հյուսիս՝ Կենտրոնական Ասիայի միջով և դեպի Արևելյան Ասիա՝ ձևավորելով բուդդայական արվեստի հյուսիսային ճյուղը, իսկ արևելքից մինչև Հարավարևելյան Ասիա՝ ձևավորելով բուդդայական արվեստի հարավային ճյուղը։ Հնդկաստանում բուդդայական արվեստը ծաղկեց և նույնիսկ ազդեց հինդուիզմի արվեստի զարգացման վրա, մինչև որ բուդդայականությունը գրեթե անհետացավ Հնդկաստանում մ.թ. 10-րդ դարում, մասամբ հինդուիզմի կողքին իսլամի բուռն ընդլայնման պատճառով։ Բուդդայական արվեստում տարածված կերպարվեստի առարկան մանդալան է։ Դիտողի տեսանկյունից այն սխեմատիկորեն ներկայացնում է իդեալական տիեզերքը[36][37]։ Տարբեր հոգևոր ավանդույթներում մանդալաները կարող են օգտագործվել հավակնորդների և վարպետների ուշադրությունը գրավելու համար, որը հոգևոր ուսուցման գործիք է՝ սուրբ տարածք ստեղծելու, մեդիտացիայի և հիպնոսի համար։ Նրա սիմվոլիկ բնույթը կարող է օգնել մարդուն «մոտենալ անգիտակցականի աստիճանաբար ավելի խորը մակարդակներ՝ ի վերջո օգնելով մեդիտատորին զգալ միասնության միստիկ զգացողությունը վերջնական միասնության հետ, որից առաջանում է տիեզերքն իր բոլոր բազմազան ձևերով»[38]։ Հոգեվերլուծաբան Կարլ Յունգը մանդալան տեսնում էր որպես «անգիտակցական ես-ի կենտրոնի ներկայացում»[39], և կարծում էր, որ մանդալաների իր նկարները նրան հնարավորություն են տալիս բացահայտել հուզական խանգարումները և աշխատել անհատականության ամբողջականության ուղղությամբ[40]:

Մերու լեռան և բուդդայական տիեզերքի Բութանական տանկա, 19-րդ դար, Տրոնգսա Ձոնգ, Տրոնգսա, Բութան

Բութանական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բութանական արվեստը նման է Տիբեթի արվեստին։ Երկուսն էլ հիմնված են Վաջրայանա բուդդայականության վրա՝ իր աստվածային էակների պանթեոնով։

Բութանում բուդդայականության հիմնական կարգերն են Դրուկպա Կագյուն և Նիինգման։ Առաջինը Կագյու դպրոցի մասնաճյուղն է և հայտնի է բուդդայական վարպետների և 70 Ջե Խենպոյի (Բութանի վանական հաստատության առաջնորդներ) տոհմը փաստող նկարներով։ Նիինգմա կարգը հայտնի է Պադմասամբհավայի պատկերներով, ով 7-րդ դարում բուդդայականությունը բերեց Բութան։ Ըստ լեգենդի, Պադմասամբհավան թաքցրել է սուրբ գանձեր, հատկապես Պեմա Լինգպան, որպեսզի ապագա բուդդայական վարպետները գտնեն դրանք։ Նիինգմայի արվեստի հաճախակի շոշափվող նյութ են նաև գանձ որոնողները (տերտոններ)։

Յուրաքանչյուր աստվածային էակին հատկացվում են հատուկ ձևեր, գույներ և/կամ նույնականացնող առարկաներ, ինչպիսիք են լոտոսը, խեցգետնի կեղևը, կայծակը և մուրացկանության ամանը։ Բոլոր սրբազան պատկերները պատրաստված են ճշգրիտ բնութագրերով, որոնք դարեր շարունակ մնացել են զգալիորեն անփոփոխ:

Նկարված բութանական բժշկության Բուդդա մանդալան աստվածուհի Պրաջնապարամիտայի հետ կենտրոնում, 19-րդ դար, Ռուբինի արվեստի թանգարան:

Բութանական արվեստը հատկապես հարուստ է տարբեր տեսակների բրոնզներով, որոնք միասին հայտնի են Խամ-սո (պատրաստված Խամում) անունով, քանի որ դրանց պատրաստման տեխնիկան ի սկզբանե ներմուծվել է Տիբեթի արևելյան նահանգից, որը կոչվում է Խամ թեև դրանք պատրաստված են Բութանում։ Որմնանկարներն ու քանդակները այս տարածաշրջաններում ձևավորովում են բուդդայական արվեստի ձևերի հիմնական չծերացող իդեալների հիման վրա։ Թեև մանրամասների վրա նրանց շեշտադրումը բխում է տիբեթյան մոդելներից, դրանց ծագումը կարելի է հեշտությամբ պարզել՝ չնայած առատ ասեղնագործված հագուստներին և փայլուն զարդանախշերին, որոնցով այս կերպարները շքեղորեն պատված են։ Դևերի ծիծաղաշարժ աշխարհում նկարիչները, ըստ երևույթին, ավելի ազատ էին, քան աստվածային էակների պատկերները մոդելավորելիս։

Բութանի արվեստներն ու արհեստները, որոնք ներկայացնում են «Հիմալայական թագավորության ոգին և ինքնությունը» սահմանվում են որպես Զորիգ Չոսումի արվեստ, որը նշանակում է «Բութանի տասներեք արվեստն ու արհեստը»․ տասներեք արհեստներն են ատաղձագործությունը, նկարչությունը, թղթի պատրաստումը, դարբնությունը, ջուլհակությունը, քանդակագործությունը և շատ այլ արհեստներ։ Զորիգ Չոսումի ինստիտուտը Թհիմփհուում ավանդական արվեստների և արհեստների առաջնակարգ հաստատությունն է, որը ստեղծվել է Բութանի կառավարության կողմից՝ նպատակ ունենալով պահպանել Բութանի հարուստ մշակույթն ու ավանդույթները և ուսանողներին պատրաստել ավանդական արվեստի բոլոր ձևերում․ կա ևս մեկ նմանատիպ հաստատություն Արևելյան Բութանում, որը հայտնի է Տրաշի Յանգցե անունով:Բութանի գյուղական կյանքը ցուցադրվում է նաև Թհիմփհուի «Ազգային ժառանգության թանգարանում»։ Թհիմփհուում կա նաև «Կամավոր նկարիչների ստուդիա»՝ Թհիմփհուի երիտասարդության շրջանում արվեստի ձևերը խրախուսելու և խթանելու համար[41][42]։

Հնդկական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բալուստրադ-հոլդինգ Յակշա, Մադհյա Պրադեշ, Հնդկաստան, Շունգա ժամանակաշրջան (մ.թ.ա. 2-1-ին դար), Գիմեի թանգարան.
Ֆրեսկո Աջանտայի քարանձավներից, 450–500 թթ․

Հնդկական արվեստը կարելի է դասակարգել որոշակի ժամանակաշրջանների, որոնցից յուրաքանչյուրն արտացոլում է որոշակի կրոնական, քաղաքական և մշակութային զարգացումներ։ Ամենավաղ օրինակները ժայռապատկերներն են, ինչպիսիք են Բհիմբեթկայում հայտնաբերվածները, որոնցից մի քանիսը թվագրվում են մինչև մ.թ.ա. 5500 թվականը։ Նման աշխատանքների արտադրությունը շարունակվել է մի քանի հազարամյակ։

Հաջորդը Ինդուսի հովտի քաղաքակրթության արվեստն է։ Հետևյալ օրինակները ներառում են Էլլորայի փորագրված սյուները Մահարաշտրա նահանգում։ Մյուս օրինակներ են Աջանտայի և Էլլորայի քարանձավների ֆրեսկոները։

Մողոլների կայսրության ներդրումները հնդկական արվեստի մեջ ներառում են մողոլական գեղանկարչությունը, պարսկական մանրանկարչության մեծ ազդեցության տակ գտնվող մանրանկարչության ոճը և մողոլական ճարտարապետությունը։

Բրիտանական Հնդկաստանի ժամանակ ժամանակակից հնդկական գեղանկարչությունը զարգացավ ավանդական հնդկական և եվրոպական ոճերի համադրման արդյունքում։ Ռաջա Ռավի Վարման այս շրջանի ռահվիրաներից էր։ Այս ժամանակաշրջանում զարգացավ Բենգալիայի արվեստի դպրոցը՝ Աբանիդրանաթ Թագորի, Գագանենդրանաթ Թագորի, Ջեմինի Ռոյի, Մուկուլ Դեյի և Նանդալալ Բոզեի գլխավորությամբ։

Հնդկաստանի ամենահայտնի արվեստի ձևերից մեկը կոչվում է Ռանգոլի։ Սա ավազի ներկման ձև է, որն օգտագործում է նուրբ աղացած սպիտակ փոշի և գույներ, որը սովորաբար Հնդկաստանում արվում է տներից դուրս։

Կերպարվեստները (քանդակագործություն, գեղանկարչություն և ճարտարապետություն) սերտորեն փոխկապակցված են տարածական արվեստների հետ։ Ըստ Կապիլա Վացյայանի՝ «Հնդկական դասական ճարտարապետությունը, քանդակագործությունը, գեղանկարչությունը, գրականությունը (կաավյա), երաժշտությունը և պարը զարգացրեցին իրենց կանոնները՝ պայմանավորված իրենց համապատասխան մեդիայով, բայց նրանք միմյանց հետ կիսում էին ոչ միայն հնդկական կրոնափիլիսոփայական մտքի հոգևոր համոզմունքները, այլ նաև այն ընթացակարգերը, որոնցով մանրամասն մշակվել են խորհրդանիշի և հոգևոր վիճակների հարաբերությունները»։

Հնդկական արվեստի եզակի որակների ընկալումը լավագույնս ձեռք է բերվում փիլիսոփայական մտքի, մշակութային լայն պատմության, արվեստի գործերի սոցիալական, կրոնական և քաղաքական հիմքերի ըմբռնման միջոցով։

Հատուկ ժամանակաշրջաններ՝

Նեպալյան արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կատմանդուի հնագույն և զտված ավանդական մշակույթը, այդ դեպքում ամբողջ Նեպալում, հինդուիստական և բուդդայական էթոսների անխափան և բացառիկ հանդիպում է, որը կիրառվում է նրա խիստ կրոնական մարդկանց կողմից։ Այն նաև ընդգրկել է մշակութային բազմազանությունը, որն ապահովում են այլ կրոնները, ինչպիսիք են Ջայնիզմը, Իսլամը և Քրիստոնեությունը։

Հարավարևելյան Ասիայի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուրենյան արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արծաթը հայտնի տարր է Բրունեյան արվեստում։ Արծաթագործները պատրաստում են զարդանախշեր, ծաղկամաններ և գոնգներ (մետաղական սկավառակ՝ շրջված եզրով, որը խրվածության դեպքում ռեզոնանսային նոտա է տալիս)։ Մեկ այլ հայտնի սպասք է պասիգուպանը՝ փոքր կաթսայի տեսակ, որն ունի մանդալա տպագիր և ծխախոտ պահելու համար է օգտագործվում։

Ջուլհակության հմտությունները փոխանցվել են սերունդներին։ Բրունեյը գործվածք է արտադրում՝ խալաթներ և սարոնգներ պատրաստելու համար։ «Կտորի հյուսելը և զարդարելը, ինչպես նաև դրա կրելը, ցուցադրելը և փոխանակելը տարիներ շարունակ եղել է Բրունեյան մշակույթի կարևոր մասը (Orr 96): Ջուլհակությունը նշանակալից է դարձել 15-րդ դարում։ Անտոնիո Պիգաֆետտան իր ճամփորդությունների ընթացքում այցելել է Բրունեյ և հետևել, թե ինչպես են պատրաստվում հագուստները։ Օրինակներից մեկը Ջոնգսարատն էր՝ ձեռագործ հագուստ, որն օգտագործվում էր հարսանիքների և հատուկ առիթների համար։ Այն սովորաբար ներառում է արծաթի և ոսկու երանգ, որը կարող է օգտագործվել պատերը ծածկելու համար։

Բրունեյում հագուստի երկու տեսակները կոչվում են Բատիկ և Իկատ։ Բատիկը ներկված բամբակյա կտոր է, որը զարդարված է ոսկով ներկելու տեխնիկայի միջոցով[43]։ Իկատը պատրաստվում է նույն գործընթացով, ինչ Բատիկը, ընդամենը նախշը պատրաստի կտորի վրա ներկելու փոխարեն, այն ստեղծվում է հյուսելու ժամանակ։

Կամբոջիայի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քարի փորագրություն Բանտեայ Սրեյում (Անգկոր)

Կամբոջայի արվեստը և Կամբոջայի մշակույթը ունեցել է հարուստ և բազմազան պատմություն, որը թվագրվում է շատ դարեր առաջ և մեծ ազդեցության է ենթարկվել Հնդկաստանի կողմից։ Իր հերթին Կամբոջան մեծ ազդեցություն ունեցավ Թաիլանդի, Լաոսի վրա և հակառակը։ Կամբոջայի երկարամյա պատմության ընթացքում ոգեշնչման հիմնական աղբյուրը կրոնն էր։ Մոտ երկու հազարամյակների ընթացքում կամբոջացիները մշակել են եզակի քմերական հավատք բնիկ ոգեպաշտական հավատքի և հնդկական բուդդայականության և հինդուիզմի սինկրետիզմից։ Հնդկական մշակույթն ու քաղաքակրթությունը, ներառյալ նրա լեզուն և արվեստը, հասել են Հարավարևելյան Ասիա մայրցամաք մոտավորապես մ.թ. 1-ին դարում[44]։ Ընդհանրապես ենթադրվում է, որ ծովագնաց վաճառականները Չինաստանի հետ առևտուր անելիս հնդկական սովորույթներն ու մշակույթը բերել են Թաիլանդի և Խաղաղ օվկիանոսի ծովածոցի նավահանգիստներ։ Առաջին պետությունը, որը օգուտ քաղեց դրանից, Ֆունանն էր։ Տարբեր ժամանակներում կամբոջական մշակույթը նաև կլանել է ճավայական, չինական, լաոսական և թաիլանդական մշակույթների տարրեր[45]։

Բայոնի տաճարի քարե հարթաքանդակը, որում պատկերված է Չամի դեմ պատերազմող քմերների բանակը, փորագրված է մ.թ. 1200 թվականին

Կամբոջայի կերպարվեստի պատմությունը ձգվում է դարերով մինչև հնագույն արհեստներ.քմերական արվեստն իր գագաթնակետին հասավ Անգկորի ժամանակաշրջանում։ Ավանդական կամբոջական արվեստներն ու արհեստները ներառում են տեքստիլը, ոչ տեքստիլ ջուլհակությունը, արծաթագործությունը, քարի փորագրությունը, լաքապատ իրերը, կերամիկան, վատի որմնանկարներ և օդապարիկ պատրաստելը[46]։ Սկսած 20-րդ դարի կեսերից Կամբոջայում սկսվեց ժամանակակից արվեստի ավանդույթը, թեև 20-րդ դարի վերջին և՛ ավանդական, և՛ ժամանակակից արվեստները անկում ապրեցին մի քանի պատճառներով, ներառյալ արվեստագետների սպանությունը Կարմիր քմերների կողմից։ Երկիրը վերջերս գեղարվեստական վերածնունդ է ապրել՝ շնորհիվ կառավարությունների, հասարակական կազմակերպությունների և օտարերկրյա զբոսաշրջիկների աջակցության[47]։

Քմերական քանդակագործություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քմերական քանդակագործությունը վերաբերում է Քմերական կայսրության քարե քանդակագործությանը, որը 9-րդից 13-րդ դարերում կառավարում էր ժամանակակից Կամբոջայի վրա հիմնված, բայց ավելի մեծ տարածքը։ Ամենահայտնի օրինակները հայտնաբերվել են Անգկորում, որը ծառայել է որպես կայսրության նստավայր։

7-րդ դարում քմերական քանդակագործությունը սկսում է հեռանալ իր հինդուական ազդեցություններից՝ բուդդայական գործիչների համար՝ նախագուպտա, հինդու կերպարների համար՝ Պալլավա, և մշտական ոճական էվոլյուցիայի միջոցով այն սկսում է զարգացնել իր ինքնատիպությունը, որը 10-րդ դարում կարող է համարվել ամբողջական և բացարձակ։ Քմերական քանդակագործությունը շուտով դուրս է գալիս կրոնական նկարագրությունից, ինչը դառնում է գրեթե պատրվակ՝ պալատական կերպարներին աստվածների և աստվածուհիների կերպարանքով պատկերելու համար[48]։ Բայց ավելին, այն նաև դառնում է միջոց և ինքնանպատակ ոճական կատարելագործման համար, ինչպես փորձադաշտ։ Մենք արդեն տեսել ենք, թե ինչպես է Քմերների թագավորության սոցիալական համատեքստը տալիս այս արվեստը հասկանալու երկրորդ բանալին։ Բայց մենք կարող ենք նաև պատկերացնել, որ ավելի բացառիկ մակարդակում մտավորականների և արվեստագետների փոքր խմբերը միմյանց հետ մրցում էին վարպետության և կատարելագործման մեջ, քանի որ հետապնդում էին ոճի հիպոթետիկ կատարելագործում[49]:

Ռելիեֆ Անգկորից

Այն աստվածները, որոնք տեսնում ենք քմերական քանդակագործության մեջ, Հնդկաստանի երկու մեծ կրոնների՝ բուդդայականության և հինդուիզմի աստվածներն են։ Եվ դրանք միշտ ներկայացված են պատկերագրական մեծ ճշգրտությամբ՝ հստակորեն ցույց տալով, որ ստեղծագործությունների ստեղծման գործընթացը հսկում էին գիտուն քահանաները[45]։ Այնուամենայնիվ, ի տարբերություն այն հինդուական պատկերների, որոնք կրկնում են իդեալականացված կարծրատիպը, այս պատկերներին վերաբերվում են մեծ ռեալիզմով և ինքնատիպությամբ, քանի որ դրանք պատկերում են կենդանի մոդելներին՝ թագավորն ու նրա պալատը։ Քմերական արվեստի իրական սոցիալական գործառույթը, ըստ էության, արիստոկրատիայի փառաբանումն էր արքայազների մեջ մարմնավորված աստվածների այս պատկերների միջոցով։ Իրականում, «դևա-ռաջայի» պաշտամունքը պահանջում էր զգալի արիստոկրատական արվեստի զարգացում, որտեղ ժողովուրդը պետք է տեսներ ինքնիշխանի աստվածայնության շոշափելի ապացույցը, արիստոկրատիան հաճույք էր ստանում՝ տեսնելով իրեն անմահացած բարդ զարդարանքների, էլեգանտ զգեստների և շռայլ զարդերի շքեղության մեջ, եթե իհարկե դա ճիշտ է[50]։

Քանդակները աստվածների հիացմունքային պատկերներ են, թագավորական և տպավորիչ կեցվածքներ, թեև ոչ առանց կանացի զգայականության, ինչը մեզ ստիպում է մտածել դատարաններում կարևոր և զգալի ուժ ունեցող անձանց մասին։ Քարերը քանդակող քանդակագործները, անկասկած, բավարարել են դրանց պատվիրատուների պահանջած առաջնային նպատակներն ու պահանջները։ Քանդակները ներկայացնում են ընտրված աստվածությունը ուղղափառ ձևով և հաջողվում է մեծ հմտությամբ և փորձով պատկերել դատարանների բարձրաստիճան դեմքերը՝ իրենց ողջ շքեղությամբ, նրբագեղ գեղեցկության հագուստով, զարդարանքներով և զարդերով[51]:

Մադոննան մանկական հետ,փղոսկրե արձան
Լիլա եկեղեցու առաստաղի նկարներ
Միագաոյի եկեղեցի

Ֆիլիպինյան արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամենավաղ հայտնի ֆիլիպինյան արվեստները ժայռային արվեստներն են, որտեղ ամենահինը Անգոնո ժայռապատկերներն են, որոնք արվել են նեոլիթյան դարաշրջանում, թվագրված մ.թ.ա. 6000-ից մինչև 2000 թվականներին։ Փորագրությունները հավանաբար օգտագործվել են որպես հիվանդ երեխաների բուժման հնագույն պրակտիկայի մաս։ Դրան հաջորդեցին Ալաբի ժայռապատկերները, որոնք թվագրվում են ոչ ուշ, քան մ.թ.ա. 1500 թվականը, որը ցուցադրում էր պտղաբերության խորհրդանիշներ, ինչպիսին է պուդենդան։ Ժայռային արվեստները ժայռապատկերներ են, այդ թվում՝ Փենաբլանկայի փայտածուխի ժայռային արվեստը, Սինգնապանի քարածխային ժայռային արվեստը, Անդայում կարմիր հեմատիտի արվեստը[52] և Մոնրեալից (Տիկաո) վերջերս հայտնաբերված ժայռային արվեստը, որտեղ պատկերված են կապիկներ, մարդկային դեմքեր, որդեր կամ օձեր, բույսեր, ճպուռներ և թռչուններ[53]։ Ք.ա. 890-ից 710 թվականներին Մանունգյուլի սափորը պատրաստվել է հարավային Պալավանում։ Այն ծառայում էր որպես երկրորդական թաղման սափոր, որտեղ վերին ծածկը պատկերում է հոգու ճանապարհորդությունը դեպի հետմահու կյանք՝ պսիխոպոմպի հետ նավակի միջոցով[54]։ Ք.ա. 100 թվականին լեռից փորագրվել են Կաբայան մումիայի թաղման քարանձավները։ Մ.թ.ա. 5-225 թվականներին Կոտաբատոյում ստեղծվել են Մատիում անտրոպոմորֆիկ սափորներ։ Արհեստները երկրորդական թաղման սափորներ էին, որոնցից շատերը պատկերում էին մարդու գլուխներ, ձեռքեր, ոտքեր և կուրծք[55]։

Մեր թվարկության 4-րդ դարում, և, ամենայն հավանականությամբ, դրանից առաջ, Ֆիլիպինների հնագույն մարդիկ պատրաստում էին հսկա ռազմանավեր, որտեղ պեղվել են հայտնի ամենավաղ հնագիտական ապացույցները Բուտուանից, որտեղ նավը նույնացվել է որպես բալանգեյ և թվագրվել է մ.թ. 320 թվականին[56]։ Ամենահին, ներկայումս հայտնաբերված ձեռագիր տեքտսով արտեֆակտը Լագունայի պղնձե թիթեղի մակագրությունն է, որը թվագրված է մ.թ. 900 թվականին։ Թիթեղի վրա քննարկվում է պարտքի վճարումը[57]։ Բուտուանի փղոսկրե կնիքը երկրի փղոսկրի ամենավաղ արվեստն է, որը թվագրվում է մ.թ. 9-12-րդ դարերում։ Կնիքը պարունակում է հին գրի փորագրություններ[58]։ Այս ժամանակաշրջանում ստեղծվել են տարբեր արտեֆակտներ,հնարավոր է հինդուիզմի և բուդդայականության ազդեցության տակ, ինչպես օրինակ՝ Ագուսանի պատկերը՝ աստվածության ոսկե արձանը[59]։ 12-15-րդ դարերում պատրաստվել է Բուտուանի արծաթե պալեոգրաֆը։ Արծաթի վրա գրված տեքստը դեռ պետք է վերծանվի[60]։ 13-14-րդ դարերում Բանտոնի և Ռոմբլոնը բնիկները մշակեցին Բանտոնի կտորը, որը Հարավարևելյան Ասիայում պահպանված ամենահին իկատ տեքստիլն էր։ Կտորն օգտագործվել է որպես ծածկոց մահվան համար[61]։ 16-րդ դարում, մինչև 19-րդ դարի վերջը, իսպանական գաղութացումը ազդեց երկրի արվեստի տարբեր ձևերի վրա[62]։

1565-ից 1815 թվականներին ֆիլիպինացի արհեստավորները պատրաստում էին Մանիլայի գալեոնները՝ Ասիայից Ամերիկա առևտրի համար, որտեղ ապրանքներից շատերը գնում էին Եվրոպա[63]։ 1565 թվականին Ֆիլիպիններում դաջվածքներ անելու հնագույն ավանդույթն առաջին անգամ գրանցվեց Պինտադոսի միջոցով[64]։ 1584 թվականին ավարտվեց Ֆորտ Սան Անտոնիո Աբադի կառուցումը, մինչդեռ 1591 թվականին կառուցվեց Ֆորտ Սանտիագոն։ 1600 թվականին ստեղծվեցին Ֆիլիպինյան Կորդիլերների բրնձի տեռասները։ Հինգ բրնձի տեռասային կլաստերներ ճանաչվել են որպես Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտներ[65]։ 1607 թվականին կառուցվել է Սուրբ Ավգուստինի եկեղեցին (Մանիլա)։ Շենքը հայտարարվել է Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ։ Օբյեկտը հայտնի է իր ներկված ինտերիերով[66]։ 1613 թվականին թղթի վրա պահպանված ամենահին սույաթ գրությունը թղթի վրա գրվել է Սանտո Թոմաս Բայբայինի համալսարանի փաստաթղթերի միջոցով[67]։ Հետագայում 1621 թվականին ստեղծվեցին Մոնրեալ Քարերը Մասբատեում՝ Տիկաոյում[68]։ 1680 թվականին կառուցվել է Դարերի կամարը։ 1692 թվականին նկարվել է Նուեստրա Սենյորա դե լա Սոլեդադ դե Պորտա Վագայի կերպարը[69]։

Մանաոագի եկեղեցին հիմնադրվել է 1701 թվականին։ 1710 թվականին կառուցվել է համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ Պաոայի եկեղեցին։ Եկեղեցին հայտնի է իր հսկա հենարաններով, որոնք երկրաշարժի բարոկկո ճարտարապետության մասն են կազմում[66]։ 1720 թվականին Սանտա Անայի Կամարին դե լա Վիրգենում ստեղծվեցին կրոնական նկարներ[70]։ 1725 թվականին կառուցվել է պատմական Սանտա Անա եկեղեցին։ 1765 թվականին կառուցվել է համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ Սանտա Մարիա եկեղեցին։ Օբյեկտը աչքի է ընկնում իր բարձրլեռնային կառուցվածքով[66]։ Բակարայի եկեղեցին կառուցվել է 1782 թվականին։ 1783 թվականին առաջին անգամ գրանցվել են Բատանեսի իդջանգները՝ բերդաամրոցները։ Կառույցների ստույգ տարիքը դեռևս հայտնի չէ[71]։ 1797 թվականին կառուցվել է համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ Միագաոյի եկեղեցին։ Եկեղեցին հայտնի է իր ճակատային փորագրություններով[66]։ Թայումի եկեղեցին կառուցվել է 1803 թվականին։ 1807 թվականին ստեղծվել են Բասիի ապստամբության նկարները, որոնք պատկերում են Իլոկանոյի հեղափոխությունն ընդդեմ իսպանացիների կողմից բասիի արտադրության և սպառման միջամտությանը։ 1822 թվականին հիմնադրվել է պատմական Պակոյի այգին։ 1824 թվականին ստեղծվեց Լաս Պինյասի բամբուկից երգեհոնը՝ դառնալով բամբուկից պատրաստված առաջին և միակ երգեհոնը։ 1852 թվականին ավարտվեցին Սանտիագո Ապոստոլ ծխական եկեղեցու Սուրբ Արվեստի նկարները։ 1884 թվականին և՛ «Նահանգապետ Բուստամանտեի ու նրա որդու սպանությունը», և՛ «Սպոլիարիումը» մրցանակներ են շահել Իսպանիայում կայացած արվեստի մրցույթի ժամանակ։ 1890 թվականին ստեղծվել է «Կերակրել հավին» նկարը։ «Փարիզյան կյանքը» նկարվել է 1892 թվականին, իսկ «Լա Բուլաքուենա»-ն՝ 1895 թվականին։ Կավե արվեստը՝ «Գիտության հաղթանակը մահվան նկատմամբ», ստեղծվել է 1890 թվականին[72]։ 1891 թվականին Ասիայում կառուցվել է առաջին և միակ ամբողջովին պողպատե եկեղեցին՝ Սան Սեբաստիանի եկեղեցին ( Մանիլա)։ 1894 թվականին ստեղծվել է «Մոր վրեժը» կավե արվեստը[73]։

20-րդ դարում, կամ, հնարավոր է, ավելի վաղ, գրվել է Բայանգի Ղուրանը։ Միևնույն ժամանակ օտարերկրացիների կողմից հայտնաբերվեց Բեսաոյի՝ Գիդայի քարե գյուղատնտեսական օրացույցը։ 1913 թվականին ավարտվեց Ռիզալի հուշարձանը։ 1927 թվականին վերակառուցվել է Սանտո Թոմաս համալսարանի գլխավոր շենքը, մինչդեռ նրա Կենտրոնական սեմինարիայի շենքը կառուցվել է 1933 թվականին։ 1931 թվականին ավերվել է Սուլուի Դարուլ Ջամբանգանի թագավորական պալատը[74]։ Նույն թվականին կառուցվել է Մանիլայի Մետրոպոլիտեն թատրոնը։ «Բժշկության առաջընթացը Ֆիլիպիններում» նկարներն ավարտվել են 1953 թվականին։ Սանտո Դոմինգոյի եկեղեցին կառուցվել է 1954 թվականին։ 1962 թվականին ավարտվել է «Բրինձի հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտի» նկարչությունը, իսկ «Մանիլայի որմնանկար»-ը՝ 1968 թվականին։ 1993 թվականին ստեղծվել է Բոնիֆացիոյի հուշարձանը[60][70]։

Ինդոնեզիական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բալինյան նկարը, որտեղ արքայազն Պանջին հանդիպում է ջունգլիներում երեք կանանց հետ

Ինդոնեզիական արվեստը և մշակույթը ձևավորվել են բնիկ սովորույթների և բազմաթիվ օտարազգի ազդեցությունների միջև երկարատև փոխազդեցության արդյունքում։ Ինդոնեզիան Հեռավոր Արևելքի և Մերձավոր Արևելքի հնագույն առևտրային ուղիների երկայնքի միջև կենտրոնական հատված է, ինչի հետևանքով մշակութային շատ սովորություններ ենթարկվում են բազմաթիվ կրոններիազդցությանը, ներառյալ հինդուիզմը, բուդդայականությունը, կոնֆուցիականությունը և իսլամը, որոնք ուժեղ են առևտրային խոշոր քաղաքներում։ Արդյունքը բարդ մշակութային խառնուրդ է, որը շատ տարբերվում է բնիկների մշակույթներից։ Ինդոնեզիան ընդհանրապես հայտնի չէ նկարներով, բացի բալինյան բարդ և արտահայտիչ նկարներից, որոնք հաճախ արտահայտում են բնական տեսարաններ և թեմաներ ավանդական պարերից։

Քենյահի որմնանկարը Լոնգ Նաուանգում, Արևելյան Կալիմանտան

Այլ բացառությունները ներառում են բնիկ Քենյահի ներկերի նմուշները, որոնք հիմնված են, ինչպես սովորաբար հանդիպում են Ավստրոնեզիական մշակույթներում, էնդեմիկ բնական մոտիվներով, ինչպիսիք են պտերները, ծառերը, շները, եղջյուրները և մարդկային պատկերները։ Դրանք դեռ կարելի է գտնե Արևելյան Կալիմանտանի Ապո Կայան շրջանի Քենյահ Դայակի երկարատների պատերին։

Ռելիեֆ քանդակ Բորոբուդուր տաճարից, մ.թ 760–830 թթ․

Ինդոնեզիայում երկար ժամանակ եղել է բրոնզի և երկաթի դարեր, բայց արվեստը ծաղկում է հատկապես 8-րդ դարից մինչև 10-րդ դարերում, և՛ որպես ինքնուրույն արվեստի գործեր, և՛ ներառված տաճարներում։

Առավել ուշագրավ են հարյուրավոր մետրանոց ռելիեֆային քանդակները կենտրոնական Ճավայի Բորոբուդուր տաճարում։ Մոտավորապես երկու մղոն նուրբ ռելիեֆ քանդակները պատմում են Բուդդայի կյանքի պատմությունը և լուսաբանում նրա ուսմունքները։ Տաճարում ի սկզբանե եղել է նստած Բուդդայի 504 արձան։ Այս օբյեկտը, ինչպես մյուսները կենտրոնական Ճավայում, հստակորեն ցույց է տալիս հնդկական ազդեցությունը։

Գեղագրությունը, որը հիմնականում հիմնված է Ղուրանի վրա, հաճախ օգտագործվում է որպես զարդարանք, քանի որ իսլամն արգելում է նատուրալիստական պատկերները։ Որոշ օտարազգի նկարիչներ նույնպես հաստատվել են Ինդոնեզիայում։ Ժամանակակից ինդոնեզիացի նկարիչները օգտագործում են ոճերի և թեմաների լայն տեսականի։

Բալինյան արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բալինյան Ռամայանայի տեսարան Կերտա Գոշայից, որը պատկերում է Ռամային ընդդեմ Դասամուխայի (Ռավանա)

Բալինյան արվեստը հինդու-ճավական ծագման արվեստ է, որն առաջացել է Մաջապահիտ թագավորության արհեստավորների աշխատանքից՝ 13-րդ դարի վերջին Բալիում ընդլայնմամբ։ 16-ից մինչև 20-րդ դարերը Կլունգկունգի (Արևելյան Բալի) Կամասան գյուղը բալիական դասական արվեստի կենտրոնն էր։ 20-րդ դարի առաջին կեսին բալինյան արվեստի նոր տեսակներ զարգացան։ Քսաներորդ դարի վերջից Ուբուդը և նրա հարակից գյուղերը համբավ ձեռք բերեցին որպես բալիական արվեստի կենտրոն։ Ուբուդն ու Բատուանը հայտնի են իրենց նկարներով, Մասը՝ փայտի փորագրություններով, Չելուկը՝ ոսկիով և արծաթագործությամբ, իսկ Բաթուբուլանը ՝ քարե փորագրություններով։ Կովարուբիասը[75] նկարագրում է բալինյան արվեստը որպես «... բարձր զարգացած, թեև ոչ ֆորմալ բարոկկո ժողովրդական արվեստ, որը միավորում է գյուղացիական աշխուժությունը հինդուիստական ճավայի կլասիցիզմի կատարելագործման հետ, բայց զերծ պահպանողական նախապաշարմունքներից և նոր կենսունակությամբ, որն առաջացել է արևադարձային պարզունակության դիվային ոգու աշխուժությունից։»։ Էյզմանը մատնանշեց, որ բալինյան արվեստն իրականում փորագրված, ներկված, հյուսված և պատրաստված է առօրյա օգտագործման համար նախատեսված առարկաների մեջ, այլ ոչ թե արվեստի առարկաների[76]։

1920-ական թվականներին, արևմտյան շատ արվեստագետների ժամանումով, Բալին դարձավ նկարիչների անկլավ (ինչպես Տահիտին Պոլ Գոգենի համար) ավանգարդ արվեստագետների համար, ինչպիսիք են Ուոլթեր Սփայսը (գերմանացի), Ռուդոլֆ Բոննեն (հոլանդացի), Ադրիեն-Ժան Լը Մայերը ( բելգիացի), Արի Սմիթը (հոլանդացի) և Դոնալդ Ֆրենդը (ավստրալիացի) վերջին տարիներին։ Այս արևմտյան արվեստագետներից շատերը շատ քիչ ազդեցություն են ունեցել բալիացիների վրա մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ընկած ժամանակահատվածը, թեև որոշ պատմություններ չափազանց ընդգծում են արևմտյան ներկայությունը՝ հաշվի առնելով բալինյան ստեղծագործականությունը։

Ստեղծագործության այս բեկումնային շրջանը իր գագաթնակետին հասավ 1930-ականների վերջին։ Հայտնի այցելուների հոսքը, այդ թվում՝ Չարլի Չապլինը և մարդաբաններ Գրեգորի Բեյթսոնը և Մարգարետ Միդը, խրախուսեցին տաղանդավոր տեղացիներին ստեղծել շատ ինքնատիպ գործեր։ 1930-ականների կեսերին Բալիում գտնվելու ընթացքում Բեյթսոնը և Միդը հավաքեցին ավելի քան 2000 նկար, հիմնականում Բաթուան գյուղից, բայց նաև ափամերձ Սանուր գյուղից[77]։ Արևմտյան նկարիչների շարքում Սփայսը և Բոննետը հաճախ վերագրվում են ավանդական բալիական նկարների արդիականացմանը։ 1950-ականներից սկսած, բալիացի արվեստագետները ներառում էին այս արվեստագետների հեռանկարի և անատոմիայի ասպեկտներ[78] ը։ Ավելի կարևոր է, որ նրանք հանդես եկան որպես փոփոխության ներկայացուցիչներ՝ խրախուսելով փորձարկումները և նպաստեցին ավանդույթներից հեռացմանը։ Արդյունքն եղավ անհատական արտահայտության պայթյունը, որը մեծացրեց բալիական արվեստի փոփոխության տեմպը։

Լաոսական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լան Քսանգ բրոնզե Բուդդա, 17-րդ դա, Լաոս

Լաոսական արվեստը ներառում է կերամիկան, լաոսական բուդդայական քանդակագործությունը և լաոսական երաժշտությունը։

Լաոսական բուդդայական քանդակները ստեղծվել են տարբեր նյութերից՝ ներառյալ ոսկուց, արծաթից և, ամենից հաճախ, բրոնզից։ Աղյուսն ու շաղախը նույնպես վիթխարի պատկերների համար օգտագործվող միջոց էր, որոնցից ամենահայտնին Ֆյա Վատի (16-րդ դար) պատկերն է Վիենտյանում, թեև վերանորոգումը ամբողջությամբ փոխեց քանդակի տեսքը, և այն այլևս նման չէ Լաոս Բուդդային։ Փայտը տարածված է փոքրիկ բուդդայական պատկերների համար, որոնք հաճախ մնում են քարանձավներում։ Փայտը նույնպես շատ տարածված է Բուդդայի մեծ, իրական չափի կանգնած պատկերների համար։ Ամենահայտնի երկու քանդակները, որոնք փորագրված են կիսաթանկարժեք քարից, Պհրա Կեոն (Զմրուխտե Բուդդա) և Պհրա Պհուտա Բուտսավարատն են։ Պհրա Կեոն, որը հավանաբար ծագումով Քսիենգ Սենից (Չիանգ Սեն) է, փորագրված է նեֆրիտի ամուր կտորից։ Այն երկու հարյուր տարի մնաց Վիենտյանում, մինչև սիամացիները այն 18-րդ դարի վերջին տարան որպես ավար։ Այսօր այն ծառայում է որպես Թաիլանդի Թագավորության պալադիում և գտնվում է Բանգկոկի Մեծ պալատում։ Պհրա Պհուտհա Բուտսավարտը, ինչպես Պհրա Կեոն, ամրագրված է Բանգկոկի Մեծ պալատի իր սեփական մատուռում։ Մինչ սիամացիների կողմից 19-րդ դարի սկզբին այն գրավելը, այս բյուրեղյա պատկերը Լաոսի Չամպասակ թագավորության պալադիումն էր։

Շատ գեղեցիկ լաոսական բուդդայական քանդակներ փորագրված են հենց Պակ Օու քարանձավներում։ Պակ Օուի մոտ (Օու գետի բերան) Տհամ Տինգը (ներքևի քարանձավը) և Տհամ Տհեունգը (վերին քարանձավը) գտնվում են Լաոսի Լուանգ Փհաբանգի մոտ։ Դրանք քարանձավների հոյակապ խումբ են, որոնք հասանելի են միայն նավով, Լուանգ Փհաբանգի կենտրոնից մոտ երկու ժամ դեպի վերև գնալով, և վերջերս դարձել են հայտնի և հաճախակի այցելվող վայր զբոսաշրջիկների կողմից։ Քարանձավները հայտնի են իրենց տպավորիչ բուդդայական և լաոսական ոճով քանդակներով, որոնք փորագրված են քարանձավի պատերին, ինչպես նաև հարյուրավոր դեն նետված բուդդայական գործիչներ, որոնք դրված են հատակների և պատերի դարակների վրա։ Նրանց դրել են այնտեղ, քանի որ տերերը չեն ցանկացել ոչնչացնել նրանց, ուստի նրանք գնում են դժվարին ճանապարհով դեպի քարանձավ, որպեսզի անցանկալի արձանները դնեն այնտեղ։

Մալայզիական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մալայզիաական արվեստը հիմնականում բաղկացած է մալայական արվեստից և բորնեյան արվեստից՝ նմանություններ ունենալով Հարավարևելյան Ասիայի այլ ոճերի հետ, ինչպիսիք են Բրունեյը, Ինդոնեզիան և Սինգապուրը։ Մալայզիայի արվեստի պատմությունը սկիզբ է առնում մալայական սուլթանատներից՝ չինական, հնդկական և իսլամական արվեստների ազդեցություններով։

Մալայզիական ավանդական արվեստը հիմնականում կենտրոնացած է փորագրության, ջուլհակության և արծաթագործության արհեստների վրա[79]։ Ավանդական արվեստը տատանվում է գյուղական վայրերի ձեռագործ զամբյուղներից մինչև մալայական դատարանների արծաթագործությունը։ Ընդհանուր արվեստի գործերը ներառում էին դեկորատիվ կրիսի և արեկայի ընկույզի հավաքածուներ։ Պատրաստվում են շքեղ տեքստիլներ, որոնք հայտնի են որպես Սոնգկետ, ինչպես նաև ավանդական նախշավոր բատիկ գործվածքներ։ Բնիկ արևելյան մալազիացիները հայտնի են իրենց փայտե դիմակներով։ Մալայզիայի արվեստը ընդլայնվել է միայն վերջերս, քանի որ մինչև 1950-ական թվականները մարդկանց և կենդանիներին նկարելու իսլամական տաբուները ուժեղ էին[80]։ Տեքստիլները, ինչպիսիք են բատիկը, սոնգկետը, Պուա Կումբուն ու տեկատը, օգտագործվում են դեկորացիայի համար, որոնք հաճախ ասեղնագործված են նկարով կամ նախշով։ Ավանդական զարդերը պատրաստվում էին ոսկուց և արծաթից, որոնք զարդարված էին ադամանդներով, իսկ Արևելյան Մալայզիայում կաշի և ուլունքներ էին օգտագործվում նույն նպատակով[81]։

Մյանմայի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուդդան փղի գահի վրա,1890 թ., Չիկագոյի արվեստի ինստիտուտ (ԱՄՆ)

Մյանմայի արվեստը վերաբերում է Մյանմայում (Բիրմա) ստեղծված կերպարվեստին։ Հին բիրմայական արվեստը կրել է Հնդկաստանի ազդեցությունը և հաճախ կրել է կրոնական բնույթ՝ սկսած Թատոնի թագավորության հինդուիսական քանդակներից մինչև Սրի Քսետրա թագավորության Թերավադա բուդդայական պատկերները[82]։

Բագանի ժամանակաշրջանում զգալի զարգացումներ են գրանցվել արվեստի բազմաթիվ ձևերում՝ պատի նկարներից և քանդակներից մինչև ստուկկո և փայտի փորագրություն[82]։ 14-16-րդ դարերում գոյատևած արվեստի պակասից հետո[83] նկարիչները ստեղծեցին նկարներ և քանդակներ, որոնք արտացոլում են բիրմայական մշակույթը[84]։ Բիրմայի արվեստագետները ենթարկվել են կառավարության միջամտությանը և գրաքննությանը՝ խոչընդոտելով Մյանմայում արվեստի զարգացմանը[85]։ Բիրմայական արվեստը արտացոլում է կենտրոնական բուդդայական տարրերը, ներառյալ մուդրան, Ջատակա հեքիաթները, պագոդան և Բոդհիսատտվան[86]։

Սինգապուրյան արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չուա Միա Տի, «Մայրենիլեզվի դաս», 1959, յուղաներկ կտավի վրա, 112 x 153 սմ, Տեղադրման տեսարան Սինգապուրի Ազգային պատկերասրահում

Սինգապուրյան արվեստի պատմությունը ներառում է Մալայական կղզեխմբի բնիկ գեղարվեստական ավանդույթները և շրջիկ արվեստագետների ու Չինաստանի, Հնդկական թերակղզու և Եվրոպայի գաղթականների բազմազան կերպարվեստի սովորույթները[87]։

Սինգապուրյան արվեստը ներառում է մալայական աշխարհի քանդակագործական, տեքստիլ և դեկորատիվ արվեստի ավանդույթները. դիմանկարներ, բնանկարներ, քանդակագործություն, տպագրություն և բնագիտական գծանկարներ երկրի բրիտանական գաղութատիրության ժամանակաշրջանից, իսկ հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում ի հայտ եկան չինական ազդեցությամբ Նանյանգ ոճի նկարների, սոցռեալիստական արվեստի, աբստրակցիոնիզմի և լուսանկարչական սովորությների հետ մեկտեղ[87]։ Այսօր այն ներառում է հետանկախությունից հետո Սինգապուրի ժամանակակից արվեստի սովորույթները, ինչպիսիք են փերֆորմանսը, կոնցեպտուալ արվեստը, ինստալացիոն արվեստը, վիդեո արվեստը, ձայնային արվեստը և նոր մեդիաարվեստը[88]։ Սինգապուրյան արդի արվեստի ի հայտ գալը կամ ավելի կոնկրետ՝ «ինքնագիտակցական գեղարվեստական արտահայտության առաջացումը»[87] հաճախ կապված է 20-րդ դարում արվեստի ասոցիացիաների, արվեստի դպրոցների և ցուցահանդեսների առաջացման հետ, թեև այն այդ ժամանակվանից ընդլայնվել է՝ ներառելով տեսողական ներկայացման ավելի վաղ ձևերը, օրինակ՝ Սինգապուրի պատմական ժամանակաշրջաններից[89][90]։

Ներկայումս Սինգապուրի ժամանակակից արվեստը շրջանառվում է նաև միջազգային մակարդակով արվեստի բիենալեների և այլ խոշոր միջազգային ցուցահանդեսների միջոցով։ Սինգապուրի ժամանակակից արվեստը հակված է ուսումնասիրելու «հիպերարդիականության և կառուցված միջավայրի, օտարման և փոփոխվող սոցիալական բարքերի, հետգաղութային ինքնությունների և բազմամշակութայնության թեմաները»[91]։ Այս միտումների միջով «կատարողական արվեստի և կատարողական օբյեկտի ուսումնասիրությունը» ընդհանուր շրջանառվող թեմա է[91]։ Սինգապուրը կրում է կատարողական արվեստի նշանավոր պատմություն այն դեպքում, երբ կառավարությունը պատմականորեն ընդունել է 1994-ից մինչև 2003 թվականներին արվեստի այդ տեսակի համար չֆինանսավորման օրենք՝ «5-րդ Փեսիջ» արվեստի տարածքում հակասական կատարողական արվեստի գործերից հետո[92][93]։

Թաիլանդական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թաիլանդի Ռոյալ Բարջ Սուպհաննահոնգի աղեղը

Թաիլանդական արվեստը և կերպարվեստը ավանդաբար և հիմնականում բուդդայական և թագավորական արվեստն էր։ Քանդակագործութոյւնը գրեթե բացառապես Բուդդայի պատկերներից էր, մինչդեռ գեղանկարչությունը սահմանափակվում էր գրքերի պատկերազարդմամբ և շենքերի, հիմնականում պալատների և տաճարների զարդարմամբ։ Թաիլանդական Բուդդայի տարբեր ժամանակաշրջանների պատկերներն ունեն մի շարք տարբերվող ոճեր։ Ժամանակակից թաիլանդական արվեստը հաճախ համատեղում է ավանդական թաիլանդական տարրերը ժամանակակից տեխնիկայի հետ։

Ավանդական թաիլանդական նկարները ցույց էին տալիս առարկաները երկու չափերով՝ առանց հեռանկարի։ Նկարում յուրաքանչյուր տարրի չափն արտացոլում էր դրա կարևորության աստիճանը։ Արվեստի համադրության առաջնային տեխնիկան տարածքների բաշխումն է. հիմնական տարրերը միմյանցից մեկուսացված են տիեզերական տրանսֆորմատորներով։ Սա վերացնում էր միջանկյալ հիմքը, որը հակառակ դեպքում կնշանակեր հեռանկար։ Հեռանկարը ներդրվել է միայն 19-րդ դարի կեսերին արևմտյան ազդեցության արդյունքում։

Նկարների ամենահաճախակի պատմող թեմաներն են եղել կամ են՝ Ջատակայի պատմությունները, դրվագները Բուդդայի կյանքից, բուդդայական դրախտներն ու դժոխքները և առօրյա կյանքի տեսարանները։

Սուխոթաիլանդական ժամանակաշրջանը սկսվել է 14-րդ դարում Սուխոթաիլանդական թագավորությունում։ Սուխոթայի ժամանակաշրջանի Բուդդայի պատկերները նրբագեղ են՝ ոլորուն մարմիններով և սլացիկ, օվալաձև դեմքերով։ Այս ոճը ընդգծում էր Բուդդայի հոգևոր կողմը` բաց թողնելով շատ փոքր անատոմիական մանրամասներ։ Սովորական մետաղաձուլության շնորհիվ պատկերների էֆեկտն ավելի ուժեղացավ, քան փորագրության շնորհիվ։ Այս ժամանակահատվածում ներկայացվեց «քայլող Բուդդա» կեցվածքը։

Սուխոթաիլանդական նկարիչները փորձել են հետևել Բուդդայի կանոնական որոշիչ նշաններին, ինչպես որ դրանք շարադրված են հին պալիական տեքստերում․

  • Մաշկը այնքան հարթ է, որ փոշին չի կարող կպչել դրան,
  • Ոտքեր՝ ինչպես եղնիկ,
  • Կոնքերը՝ բանյանի ծառ,
  • Փղի գլխի պես խոշոր ուսեր,
  • Ձեռքերը կլոր՝ ինչպես փղի կնճիթ, և այնքան երկար, որ դիպչում են ծնկներին,
  • Ձեռքեր՝ ինչպես լոտոսները, որոնք պատրաստվում են ծաղկել,
  • Մատները՝ նչպես թերթիկներ, որ ետ էին պտտվում,
  • Գլուխը՝ ինչպես ձվի,
  • Մազերը՝ ինչպես կարիճի խայթոցները,
  • Կզակը՝ ինչպես մանգոյի կորիզ,
  • Քիթը՝ ինչպես թութակի կտուց,
  • Ականջի բլթակները երկարած են թագավորական ականջօղերով,
  • Թարթիչները՝ ինչպես կովի թարթիչները,
  • Հոնքերը՝ ինչպես գծված աղեղներ։

Սուխոթաիլանդը նաև արտադրում էր մեծ քանակությամբ ջնարակեպատ կերամիկա Սավանխալոկի ոճով, որոնք վաճառվում էին անում Հարավարևելյան Ասիայում։

Թիմորի արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արվեստը Արևելյան Թիմորում սկսեց մասսայականանալ 2006 թվականի Արևելյան Թիմորի ճգնաժամի ընթացքում տեղի ունեցած բռնություններից հետո։ Երկրում ապրող երեխաները սկսեցին պատերը նկարել խաղաղության որմնանկարներով[94][95]։

Արևելյան Թիմորի Արվեստի Միությունը խթանում է տարածքում և տներում արտադրված բազմաթիվ տարբեր արվեստի գործեր[96]։

Վիետնամական արվեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նգոց Լու բրոնզե թմբուկի մակերեսը, մ.թ.ա. 2-3-րդ դարեր
Thuận Hóa Hoàng cung họa thất նկարը (順化皇宮畫室) պատկերում է Հուեում փառատոնի տեսարանը
Երկու վագրերի ասեղնագործ նկար (Նգույեն դինաստիա)
Ծաղկի և թռչունի ասեղնագործ նկար (Նգույեն դինաստիա)

Վիետնամական արվեստը Հարավարևելյան Ասիայի տարածաշրջանի հնագույն մշակույթներից է։ Հարուստ գեղարվեստական ժառանգություն, որը թվագրվում է նախապատմական ժամանակներից և ներառում է՝ մետաքսե գեղանկարչություն, քանդակագործություն, խեցեղեն, կերամիկա, փորագրություն, ճարտարապետություն, երաժշտություն, պար և թատրոն։

Tô Ngọc Vân, Thiếu nữ bên hoa huệ (Երիտասարդ կին շուշանի հետ), 1943, յուղանկար

Ավանդական վիետնամական արվեստը կիրառվում է Վիետնամում կամ վիետնամցի արվեստագետների կողմից՝ հնագույն ժամանակներից (ներառյալ բարդ Դոնգ Սոն թմբուկները) մինչև հետչինական գերիշխանության արվեստը, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել չինական բուդդայական արվեստից, ի թիվս այլ փիլիսոփայությունների, ինչպիսիք են դաոսականությունը և կոնֆուցիականությունը։ Հետագայում ավելի փոքր դեր խաղացին նաև Շամպայի արվեստը և ֆրանսիական արվեստը։

Վիետնամական արվեստի վրա չինական ազդեցությունը տարածվում է վիետնամական խեցեղենի և կերամիկայի, գեղագրության և ավանդական ճարտարապետության վրա։ Ներկայումս վիետնամական լաքապատ նկարները բավականին տարածված են։

Նգույեն դինաստիան՝ Վիետնամի վերջին իշխող դինաստիան (մոտ 1802–1945), նկատեց նոր հետաքրքրություն կերամիկայի և ճենապակու արվեստի նկատմամբ։ Ամբողջ Ասիայում կայսերական դատարանները ներմուծում էին վիետնամական կերամիկա։

Չնայած այն բանին, թե որքան զարգացած են կատարողական արվեստները (օրինակ՝ կայսերական պալատական երաժշտությունն ու պարը) Նգույեն դինաստիայի ժամանակ, ոմանք կարծում են, որ արվեստի այլ ոլորտները սկսում են անկում ապրել Նգույեն դինաստիայի վերջին շրջանում։

19-րդ դարից սկսած ժամանակակից արվեստը և ֆրանսիական գեղարվեստական ազդեցությունները տարածվեցին Վիետնամում։ 20-րդ դարի սկզբին հիմնադրվել է École Supérieure des Beaux Arts de l’Indochine-ը (Ինդոչինական արվեստների քոլեջ) եվրոպական մեթոդներ դասավանդելու համար և ազդեցություն գործադրել հիմնականում խոշոր քաղաքներում, ինչպիսիք են Հանոյը և Հոշիմին քաղաքը[97]։

Վիետնամցիների վրա կիրառվող ճանապարհորդության սահմանափակումները Վիետնամում Ֆրանսիայի 80-ամյա կառավարման ընթացքում և ազգային անկախության համար պատերազմի երկար ժամանակաշրջանը նշանակում էին, որ վիետնամցի շատ քիչ նկարիչներ կարող էին սովորել կամ աշխատել Վիետնամից դուրս[98]։ Բարեկեցիկ կյանք ունեցող փոքրաթիվ արվեստագետներ հնարավորություն ունեցան Ֆրանսիա մեկնելու և մեծ մասամբ իրենց կարիերան այնտեղ ստեղծելու[98]։ Նրանցից են Լե Տհի Լուն, Լե Պհոն, Մաի Տրանգը Տհուն, Լե Վան Դեն, Լե Բա Դանգը և Պհամ Տանգը[98]։

Ժամանակակից վիետնամցի նկարիչները սկսեցին օգտագործել ֆրանսիական տեխնիկան բազմաթիվ ավանդական միջոցներով, ինչպիսիք են մետաքսը, լաքը և այլն, այդպիսով ստեղծելով արևելյան և արևմտյան տարրերի յուրահատուկ խառնուրդ։

Վիետնամական գեղագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիետնամում գեղագրությունը երկար պատմություն է ունեցել՝ նախկինում Չու Հանը Չու Նոմի հետ մեկտեղ օգտագործելով։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակից վիետնամական գեղագրության փոխարեն օգտագործվում է հռոմեական նիշերի վրա հիմնված Չու Քուոց Նգուն, որը որ շատ տարածված էր։

Նախկինում, երբ Վիետնամի հին կերպարների վրա հիմնված գրային համակարգերում գրագիտությունը սահմանափակված էր գիտնականներով և ազնվագույն խավով, գեղագրությունը, այնուամենայնիվ, դեռևս կարևոր դեր էր խաղում վիետնամական կյանքում։ Հատուկ առիթներով, ինչպիսին է Տետ Նգույեն Դանը, մարդիկ գնում էին գյուղի ուսուցչի կամ գիտնականի մոտ, որպեսզի նրանց համար գեղագիր պատրաստեր (հաճախ բանաստեղծություն, ժողովրդական ասացվածքներ կամ նույնիսկ առանձին բառեր)։ Մարդիկ, ովքեր չգիտեին կարդալ կամ գրել, նույնպես հաճախ գիտնականներին հանձնարարում էին գրել աղոթքներ, որոնք նրանք այրում էին տաճարների սրբավայրերում։

Արվեստի պատկերասրահ Ասիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ասիական արվեստի հատուկ թեմաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր արվեստի թեմաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Wichmann, Siegfried (1999). Japonisme: The Japanese Influence on Western Art Since 1858 (Paperback). New York, NY: Thames & Hudson. ISBN 0-500-28163-7.
  2. ↑ Sullivan, Michael (1997). The Meeting of Eastern and Western Art (Paperback) (Revised and expanded ed.). Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-21236-3.
  3. ↑ Sullivan, Michael (1989). The Meeting of Eastern and Western Art (Hardcover) (Revised and expanded ed.). Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-05902-6.
  4. ↑ Cotter, Holland (1994 թ․ հուլիսի 10). «Art View; Eastern Art Through Western Eyes». The New York Times. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  5. ↑ «Ancient Near Eastern Art». Metropolitan Museum of Art.
  6. ↑ 6,0 6,1 Tedesco, Laura Anne. «Mal'ta (ca. 20,000 B.C.)». The Met's Heilbrunn Timeline of Art History (անգլերեն). Metropolitan Museum of Art.
  7. ↑ Cohen, Claudine (2003). La femme des origines : images de la femme dans la préhistoire occidentale. Belin-Herscher. էջ 113. ISBN 978-2733503362.
  8. ↑ Karen Diane Jennett (2008 թ․ մայիս). «Female Figurines of the Upper Paleolithic» (PDF). Texas State University. էջեր 32–34. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 26-ին.
  9. ↑ «Central Asia». Art Gallery NSW. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  10. ↑ Hakimov, A. A.; Novgorodova, E.; Dani, A. H. (1996). «Arts and Crafts» (PDF). History of Civilizations of Central Asia. Vol. 4: The Age of Achievement, A.D. 750 to the End of the Fifteenth Century, Pt. I: The Historical, Social and Economic Setting. UNESCO Publishing. էջեր 424–471. ISBN 978-92-3-103654-5. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  11. ↑ Encyclopædia Britannica (2012). «Central Asian Arts». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 17-ին.
  12. ↑ «Contemporary Art in Central Asia as an Alternative Forum for Discussions». Voices on Central Asia (անգլերեն). 2018 թ․ հունիսի 25. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  13. ↑ Carr, Karen (2017 թ․ մայիսի 31). «Central Asian Art». Quatr.us Study Guides (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  14. ↑ Hays, Jeffrey. «Culture, Art, Crafts and Music From in Central Asia». factsanddetails.com (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  15. ↑ Berczi, Szaniszlo (2009). «Ancient Art of Central-Asia». Journal of Eurasian Studies. 1 (3): 21–27 – via ResearchGate.
  16. ↑ Jiang, Shu-Qiang; Du, Jun; Huang, Qing-Ming; Huang, Tie-Jun; Gao, Wen (2005). «Visual Ontology Construction for Digitized Art Image Retrieval». Journal of Computer Science and Technology (անգլերեն). 20 (6): 855–860. doi:10.1007/s11390-005-0855-x. S2CID 12251260.
  17. ↑ Ma, Yantian; Zhang, He; Du, Ye; Tian, Tian; Xiang, Ting; Liu, Xiande; Wu, Fasi; An, Lizhe; Wang, Wanfu; Gu, Ji-Dong; Feng, Huyuan (2015). «The community distribution of bacteria and fungi on ancient wall paintings of the Mogao Grottoes». Scientific Reports. 5: 7752. Bibcode:2015NatSR...5E7752M. doi:10.1038/srep07752. PMC 4291566. PMID 25583346. S2CID 11977268.
  18. ↑ Kenderdine, Sarah (2013). «"Pure Land": Inhabiting the Mogao Caves at Dunhuang». Curator: The Museum Journal (անգլերեն). 56 (2): 199–218. doi:10.1111/cura.12020.
  19. ↑ McIntire, Jennifer N. (n.d.). «Mogao Caves at Dunhuang». Khan Academy (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 31-ին.
  20. ↑ Yee, C. (2019). Chinese calligraphy | Description, History, & Facts. Retrieved from https://www.britannica.com/art/Chinese-calligraphy
  21. ↑ Chiang, Y. (1973). Chinese calligraphy (Vol. 60). Harvard University Press.
  22. ↑ Cartwright, M. (2019). Jade in Ancient China. Retrieved from [https://www.worldhistory.org/article/1088/jade-in-ancient-china/ worldhistory.org]
  23. ↑ 23,0 23,1 Sullivan, M., & Silbergeld, J. (2019). Chinese jade. Retrieved from https://www.britannica.com/art/Chinese-jade
  24. ↑ Shan, Jun (2018 թ․ դեկտեմբերի 6). «Importance of Jade in Chinese Culture». ThoughtCo (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 1-ին.
  25. ↑ Valenstein, Suzanne G. (1988). A Handbook of Chinese Ceramics. New York: Metropolitan Museum of Art.
  26. ↑ «Chinese Porcelain». Silk Roads. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 31-ին.
  27. ↑ Andrews, J. F., & Shen, K. (2012). The art of modern China. Univ of California Press.
  28. ↑ «History of Chinese Pop Music». www.playlistresearch.com. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 3-ին.
  29. ↑ «A Century of Chinese Oil Painting». chinadaily.com.cn. 2007 թ․ դեկտեմբերի 13. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 3-ին.
  30. ↑ Lent, J. A., & Ying, X. (2017). Comics Art in China. Univ. Press of Mississippi.
  31. ↑ 31,0 31,1 McKay, Alex. The History of Tibet. Routledge. 2003. p. 596-597. 0-7007-1508-8
  32. ↑ Birds and Flower of the Four Seasons at wikiart.org
  33. ↑ Kee, Joan (2013 թ․ ապրիլ). «Contemporary Art in Early Colonial Korea: The Self Portraits of Ko Hui-dong». Art History. 36 (2): 392–417. doi:10.1111/j.1467-8365.2013.00950.x.
  34. ↑ «Early Korean History». Early Korean History: 1. 2007.
  35. ↑ Wille, Simone (2017 թ․ սեպտեմբերի 19). Modern Art in Pakistan: History, Tradition, Place (անգլերեն). Routledge. ISBN 978-1-317-34136-9.
  36. ↑ Blume, Nancy. «Exploring the Mandala». Asia Society. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  37. ↑ Violatti, Cristian. «Mandala». World History Encyclopedia. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  38. ↑ See David Fontana: "Meditating with Mandalas", p. 10
  39. ↑ «Carl Jung and the Mandala». netreach.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 14-ին.
  40. ↑ See C G Jung: Memories, Dreams, Reflections, pp.186–197
  41. ↑ Brown, p. 104Կաղապար:Incomplete short citation
  42. ↑ «Bhutan:Arts & Crafts». Tourism Council of Bhutan:Government of Bhutan. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 7-ին.
  43. ↑ C, Josiah. «HISTORICAL TIMELINE OF THE ROYAL SULTANATE OF SULU INCLUDING RELATED EVENTS OF NEIGHBORING PEOPLES». www.seasite.niu.edu. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 3-ին.
  44. ↑ «Cambodia Faces 'Dark Episode' With Revival of Traditional Arts, Culture». Voice of America (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  45. ↑ 45,0 45,1 «Cambodian Culture and its Glorious Tradition of Artistic Practice». Widewalls. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  46. ↑ «Arts and Crafts in Cambodia». Asia Highlights. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  47. ↑ Corey, Pamela (2014). «The 'First' Cambodian Contemporary Artist» (PDF). Journal of Khmer Studies. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ հուլիսի 15-ին – via Cornell University.
  48. ↑ UNESCO / Japan Funds-in-Trust (2002 թ․ մարտ). Rehabilitation and Preservation of Cambodian Performing Arts (Report). Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին – via unesdoc.unesco.org.
  49. ↑ «Khmer Art and Culture». Tourism of Cambodia (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  50. ↑ Phungtian, Charuwan. «Thai – Cambodian Culture Relationship through Arts» (PDF). Buddha Dharma Education Association Inc. – via Magadh University.
  51. ↑ «Cambodian Art & Architecture». Inside Asia Tours. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  52. ↑ «Petroglyphs and Petrographs of the Philippines». UNESCO World Heritage Centre (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  53. ↑ «Officials call for protection, preservation of cave art in Monreal, Masbate». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 10-ին.
  54. ↑ «Manunggul Jar». National Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 10-ին.
  55. ↑ «Anthropomorphic Pots». National Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 10-ին.
  56. ↑ «Malay ancestors' 'balangay' declared PH's National Boat | mb.com.ph | Philippine News». Manila Bulletin. 2015 թ․ դեկտեմբերի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  57. ↑ Postma, Antoon (April–June 1992). «The Laguna Copper-Plate Inscription: Text and Commentary». Philippine Studies. 40 (2): 182–203. JSTOR 42633308.
  58. ↑ «Butuan Ivory Seal». National Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 10-ին.
  59. ↑ Ocampo, Ambeth R. (2019 թ․ հունիսի 26). «The Gold Tara of Agusan». inquirer.net.
  60. ↑ 60,0 60,1 «National Cultural Treasures of Philippine Archaeology». National Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 10-ին.
  61. ↑ Ocampo, Ambeth R. (2011 թ․ հոկտեմբերի 19). «History and design in Death Blankets». inquirer.net.
  62. ↑ «The Spanish Colonial Tradition in Philippine Visual Arts - National Commission for Culture and the Arts». ncca.gov.ph. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 15-ին.
  63. ↑ Medillo, Robert Joseph P. (2015 թ․ հունիսի 19). «Forgotten History? The Polistas of the Galleon Trade». Rappler. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  64. ↑ Blair, Emma Helen. The Philippine Islands, 1493–1803. Vol. 2: 1521–1569. էջ 126.
  65. ↑ «Demystifying the age of the Ifugao Rice Terraces to decolonize history». Rappler. 2019 թ․ ապրիլի 14.
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 World Heritage. «Baroque Churches of the Philippines». UNESCO World Heritage Centre (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  67. ↑ Sembrano, Edgar Allan M. (2014 թ․ օգոստոսի 25). «UST documents in ancient 'baybayin' script declared a National Cultural Treasure». Philippine Daily Inquirer. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  68. ↑ Potet, Jean-Paul G. (2019). Baybayin, the Syllabic Alphabet of the Tagalogs (անգլերեն). Lulu.com. էջ 115. ISBN 9780244142414. «but an examination reveals that they cannot be earlier than the 17th century because in the excerpt shown here, the letter nga (frames 1 and 3) has the /a/-deleter cross that Father LOPEZ introduced in 1621, and this cross is quite different from the diacritic placed under the character ya to represent the vowel /u/: /yu/ (frame 2).»
  69. ↑ Panlilio, Erlinda Enriquez (2003). "Consuming passions: Philippine collectibles", pg. 70. Jaime C. Laya. 9712714004.
  70. ↑ 70,0 70,1 [NCCA guidelines] (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 24-ին – via ncca.gov.ph.
  71. ↑ Howard T. Fry, "The Eastern Passage and Its Impact on Spanish Policy in the Philippines, 1758–1790", Philippine Studies, vol.33, First Quarter, 1985, pp.3–21, p.18.
  72. ↑ Reyes, Raquel A. G. (2008). Love, Passion and Patriotism: Sexuality and the Philippine Propaganda Movement, 1882 – 1892. NUS Press, National University of Singapore (2008). ISBN 9789971693565. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  73. ↑ «Mother's Revenge». National Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 10-ին.
  74. ↑ Lacson, Nonoy E. (2018 թ․ հուլիսի 4). «'Pearl of Sulu Sea' show-cased». Manila Bulletin. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 22-ին.
  75. ↑ Covarrubias, Miguel (1937). Island of Bali. Cassel. էջ 165.
  76. ↑ Eiseman, Fred and Margaret (1988). Woodcarving of Bali. Periplus.
  77. ↑ Geertz, Hildred (1994). Images of Power: Balinese Paintings Made for Gregory Bateson and Margaret Mead. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-1679-7.
  78. ↑ Couteau, Jean (1999). Catalogue of the Museum Puri Lukisan. Ratna Wartha Foundation (i.e. the Museum Puri Lukisan). ISBN 979-95713-0-8.
  79. ↑ «Activities : Malaysia Contemporary Art». Tourism.gov.my. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 21-ին.
  80. ↑ Marshall Cavendish Corporation (2008). World and Its Peoples: Malaysia, Philippines, Singapore, and Brunei. New York: Marshall Cavendish Corporation. էջեր 1218–1222. ISBN 9780761476429.
  81. ↑ «About Malaysia: Culture and heritage». Tourism.gov.my. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 21-ին.
  82. ↑ 82,0 82,1 Cooler, Richard. «Chapter II The Pre-Pagan Period: The Urban Age of the Mon and the Pyu» (անգլերեն). Northern Illinois University. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2024 թ․ փետրվարի 27-ին.
  83. ↑ Cooler, Richard. «The Post Pagan Period - 14th To 20th Centuries Part 1» (անգլերեն). Northern Illinois University. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2024 թ․ փետրվարի 27-ին.
  84. ↑ Raymond, Catherine (2009 թ․ մայիսի 1). «Shan Buddhist Art on the Market: What, Where and Why?» (PDF). Contemporary Buddhism. 10 (1): 141–157. doi:10.1080/14639940902916219. S2CID 144490936.
  85. ↑ Ching, Isabel (2011 թ․ հուլիսի 1). «Art from Myanmar: Possibilities of Contemporaneity?». Third Text. 25 (4): 431–446. doi:10.1080/09528822.2011.587688. S2CID 142589816.
  86. ↑ «Introduction and history of Buddhism & Burmese Art in Burma». www.burmese-buddhas.com (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 Susanto, Melinda (2015). «Tropical Tapestry». Siapa Nama Kamu? Art in Singapore Since the 19th Century. Singapore: National Gallery Singapore. էջեր 30–41. ISBN 9789811405570.
  88. ↑ Toh, Charmaine (2015). «Shifting Grounds». In Low, Sze Wee (ed.). Siapa Nama Kamu? Art in Singapore Since the 19th Century. National Gallery Singapore. էջ 92. ISBN 9789810973841.
  89. ↑ Low, Sze Wee, ed. (2015). «Some Introductory Remarks». Siapa Nama Kamu? Art in Singapore since the 19th Century. Singapore: National Gallery Singapore. էջեր 8–29. ISBN 9789810973520.
  90. ↑ «T.K. Sabapathy». Esplanade Offstage. 2016 թ․ հոկտեմբերի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.
  91. ↑ 91,0 91,1 Teh, David (2017). «Insular Visions: notes on video art in Singapore». The Japan Foundation Asia Center Art Studies. 3 – via Academia.org.
  92. ↑ Lee, Weng Choy (1996). «Chronology of a Controversy». In Krishnan, S.K. Sanjay; Lee, Weng Choy; Perera, Leon; Yap, Jimmy (eds.). Looking at Culture. Singapore: Artres Design & Communications. ISBN 9810067143. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 8-ին.
  93. ↑ Lingham, Susie (2011 թ․ նոյեմբեր). «Art and Censorship in Singapore: Catch 22?». ArtAsiaPacific (76). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 8-ին.
  94. ↑ Hooi, Khoo Ying (2017 թ․ հունիսի 12). «How arts heal and galvanise the youth of Timor Leste». The Conversation (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 22-ին.
  95. ↑ Guardian Staff (2008 թ․ դեկտեմբերի 18). «Art class in East Timor». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 22-ին.
  96. ↑ «EAST TIMOR ARTS SOCIETY – Art Gallery» (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 22-ին.
  97. ↑ «Art History – A Brief History Of Vietnam Fine Art». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 4-ին.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 Ngoc, Huu (2000). «Modern Painting: Tracing the Roots». Vietnam Cultural Window. Thế Giới Publishers. 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 23-ին. Full text available here Արխիվացված Մարտ 27, 2010 Wayback Machine

Հետագա ընթերցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ասիական_արվեստի_պատմություն&oldid=9954005» էջից