Ակտոբե

Բնակավայր
Ակտոբե
ղազ.՝ Ақтөбе
Զինանշան
Երկիր	Ղազախստան
Համայնք	Aktobe City Administration?
Ներքին բաժանում	12th microdistrict (Aktobe)?, 11th microdistrict (Aktobe)?, Qurmysh?, Shanghai (Aktobe)?, Eset Batyr microdistrict?, Moscow (Aktobe)?, Almaty District? և Astana District?
Հիմնադրված է	մայիսի 28, 1869 թ.
Մակերես	297,39 կմ²
ԲԾՄ	225±1 մետր
Բնակչություն	▲570 475 մարդ (2024)
Հեռախոսային կոդ	7132
Փոստային դասիչ	030000
Ավտոմոբիլային կոդ	АЮ, D և 04
Պաշտոնական կայք	akt.gov.kz​(ղազախ.)​(ռուս.)
Ակտոբե (Ղազախստան)
Ակտոբե Վիքիպահեստում

Ակտոբե (նախկինում՝ Ակտյուբինսկ; ղազ.՝ Ақтөбе, Aqtóbe [ɑqtøbe]), քաղաք Արևմտյան Ղազախստանում, Ակտյուբին շրջանի և համանուն քաղաքային վարչության վարչական կենտրոնը։

Ակտոբեն գտնվում է Ղազախստանի արևմտյան մասում, Ակտյուբին շրջանի՝ հյուսիսային հատվածում։ Մակերեսը 428,469 կմ² է։ 1997 թվականին քաղաքի վարչակազմին միացել է Ակտյուբինյան շրջանի տարածքը։ Նոր վարչատարածքային կազմավորման մակերեսը, որն իր մեջ ներառում է քաղաքը և հարևան հինգ գյուղական շրջանները, կազմում է 2,3 հազար կմ²։ Քաղաքի տարածքով հոսում է Իլեկ գետը և նրա մի քանի վտակները, որոնց մոտակայքում գտնվում են Ակտյուբինի և Սազդինի ջրամբարները։ Եվրասիայի ներքին մասում գտնվելու և օվկիանոսներից զգալի հեռավորության պատճառով քաղաքի կլիման խիստ ցամաքային է։

Ակտոբեն Ղազախստանի քաղաքների թվում չորրորդ տեղն է զբաղեցնում բնակիչների թվով և Արևմտյան Ղազախստանի ամենախոշոր քաղաքն է։ Բնակչության թիվը կազմում է 500 757 հազար մարդ (2020 թվականի սկզբին)։ Ազգային կազմը խիստ բազմազան է։ Առավել շատ են ղազախները (79 %) և ռուսները (14,8 %)։ Քաղաքացիների գերակշռող դավանությունը իսլամն ու քրիստոնեությունն են։ Ձևավորվող Ակտոբինի ագլոմերացիան, որն ապագայում պետք է «տեղավորի» 1,3 մլն մարդ, իր մեջ ներառում է Ակտոբեի մոտակայքում գտնվող մի քանի տասնյակ բնակավայրեր։

Քաղաքը հիմնադրվել է Ռուսական կայսրության զորքերի ջոկատի կողմից 1869 թվականին՝ որպես Աք-Թյուբե ամրություն, որը գտնվել է Իլեկ գետի ձախ ափին, այն վայրում, որտեղ Կառգալը աջ կողմից թափվում է նրա մեջ։ 1891 թվականի մարտի 25-ին բնակավայրը ստացել է Տուրգայի մարզի գավառական քաղաքի կարգավիճակ և վերանվանվել Ակտյուբինսկ։ Քաղաքացիական պատերազմի տարիներին Ակտյուբինսկը դարձել է Տուրգայի երկրամասի հեղափոխական ուժերի կենտրոնը։ Քաղաքը մի որոշ ժամանակ զբաղեցրել են սպիտակների և բոլշևիկների զորքերը։ 1919 թվականին Ակտյուբինսկում վերջնականապես հաստատվել է խորհրդային իշխանությունը։ 1921 թվականին քաղաքը դարձել է Ակտյուբին նահանգի վարչական կետրոնը։ 1928 թվականին նահանգի լուծարումից հետո՝ Ակտյուբին շրջանի կենտրոնը 1932 թվականից նորաստեղծ Ակտյուբին մարզի կենտրոնն է։ 1920-ական և 1930-ական թվականներին քաղաքի բնակչությունը, ինչպես նաև ամբողջ տարածաշրջանը տուժել է սովից։ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Ակտյուբինսկում կազմավորվել են մի քանի զորամիավորումներ, էվակուացվել են ԽՍՀՄ-ի գրավված մասերից մի շարք ձեռնարկություններ։ 1962-1964 թվականներին քաղաքը եղել է Արևմտյան Ղազախստանի երկրամասի վարչական կենտրոնը։ 1991 թվականին ԽՍՀՄ-ի փլուզումից ի վեր քաղաքը Ակտյուբին մարզի կենտրոնն է և գտնվում է Ղազախստանի անկախ հանրապետության կազմում։ Ժամանակակից Ակտոբեն զարգացած քիմիական, թեթև և սննդի արդյունաբերություններով երկրի խոշորագույն արդյունաբերական և մշակութային կենտրոններից է։

Անվանում, պաշտոնական խորհրդանիշներ

Անվանում

Զինանշան և քաղաքի ղազախական անվանումը Ակտոբեի մուտքի մոտ

1891 թվականից, երբ Աք-Թյուբե (նախառեֆորմյան ռուսերենով Акъ-Тюбе կամ Акъ-Тюбя) ամրությունը դարձել էր Ռուսական կայսրության գավառական քաղաք, մինչև 1999 թվականը ռուսերեն անվանում էին Ակտյուբինսկ (Актюбинскъ)։ 1999 թվականի մարտի 11-ին Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևի հրամանագրով քաղաքի անունը ռուսերեն փոխվել է «Ակտոբե» տարբերակով։ Այս անվանումն ընդունվել է Պետական գրանցման, կադաստրի և քարտեզագրության դաշնային ծառայության կողմից։

Քաղաքի անունը իր ժամանակակից Կիրիլյան ուղղագրական ձևով («Aтtбеbe») գոյություն ունի 1940 թվականից, երբ կյուրեղագրի հիման վրա ընդունվել է այբուբենը։ Ավելի վաղ 1929-1940 թվականներին այդ անվանումը գրվել է ղազախական այբուբենի հիման վրա («Aqtbebe»), իսկ ավելի վաղ՝ ղազախական այբուբենի արաբա-պարսկական գրերի հիման վրա («اقتوبە»): Այժմ արաբական գրաֆիկայի հիման վրա ղազախական անունը օգտագործվում է ղազախերեն լեզվով տեղեկատվական ռեսուրսների միջոցով, որոնք կենտրոնացած են Չինաստանի ղազախների (ամենամեծ արտասահմանյան ղազախական համայնքում) և Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրների վրա, որոնք շարունակում են օգտագործել ավանդական այբուբենը։ 2018 թվականին ղազախական այբուբենի նոր տարբերակի հաստատումից հետո լատինական այբուբենի հիման վրա աստիճանաբար անցում է կատարվել քաղաքի անվանման Լատինական տարբերակի օգտագործման («Aqtóbe»):

Քաղաքի անվանումը, որը ձևավորվել է aқ (թյուրքերենից aq - սպիտակ) և tөbe (töpü - բլուր) բառերից ինչը նշանակում է «սպիտակ բլուր»։ Այդ պատճառով Ակտոբեն երբեմն կոչվում է «քաղաք Սպիտակ բլրի վրա»։ ақ բառը ղազախերեն, բացի «սպիտակ» նշանակությունից, նաև նշանակում է «անանցանելի», «մաքուր», «անմեղ»։

Զինանշան

Ակտոբեի առաջին զինանշանը հաստատվել է 1968 թվականի հոկտեմբերի 18-ին (հեղինակ․ Ս. Տ. Սիմոնով)։ 20 տարի անց, 1988 թվականի դեկտեմբերի 24-ին, Ժողովրդական պատգամավորների քաղաքային խորհուրդը ընդունել է նոր զինանշան, որը մշակել է նկարիչ Մ. Ֆ. Լուցինը։

1998 թվականին՝ Ակտոբեի հիմնադրման 130-ամյակի օրը, հայտարարվել է մրցույթ՝ քաղաքի նոր զինանշանի համար։ Ժյուրիի կազմը, որը բաղկացած է եղել գիտնականներից, ճարտարապետներից և ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներից, 50 մրցութային աշխատանքներից, որպես Ակտոբեի զինանշանի լավագույն էսքիզ է ճանաչվել, Ղազախստանի նկարիչների միության անդամ Սագինթայ Ալիմբետովի աշխատանքը։ Զինանշանը պաշտոնապես հաստատվել է 1998 թվականի հուլիսի 24-ին քաղաքային մասլիհատի 23-րդ նստաշրջանում։

Զինանշանը շրջանաձև է, որը խորհրդանշում է «տիեզերքի հավերժությունը»։ «Ақтөбе» գրությունը սպիտակ գույնով է, որը «մաքրության և սրբության» խորհրդանիշն է, երկնագույն զարդանախշերը նշանակում են «ջրի հավերժական շարժումը», իսկ կարմիր զարդանախշերը՝ ոճավորված են կակաչների տեսքով (կակաչը ոչ պաշտոնական քաղաքի խորհրդանիշն է)։ Զինանշանի կենտրոնում պատկերված է մի թևավոր արարած՝ արծվի գլխով (արծվառյուծ)։

Ֆիզիկա-աշխարհագրական բնութագիր

Աշխարհագրական դիրք

Ակտոբեի և նրա շրջակա միջավայրի արբանյակային պատկերը, որը արվել է 2017 թվականի սեպտեմբերի 7-ին ԵՏԳ Sentinel-2 արբանյակից

Քաղաքի աշխարհագրական կոորդինատները՝ 50°18′00″ հս․ լ. 57°10′00″ ավ. ե.։

Քաղաքը տեղակայված է Ակտոբե մարզի հյուսիսային մասում, Ուրալի ձախ վտակի երկու ափին՝ Իլեք գետի մոտ, այն վայրում, որտեղ նրա մեջ թափվում է Կարգալի գետը, Պոդուրալի սարահարթի կենտրոնական մասում, որը ունի 250-400մ բարձրություն։ Պոդուրալի սարահարթի բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ կավիճի հանքային ենթաշերտը (ներքևում պալեոգենային կավով ծածկված) ընկած է հողի տակ, ինչը հանգեցնում է այն փաստի, որ այն վայրերում, որտեղ էրոզիայի արդյունքում ոչնչացվել է հողի շերտը, ենթարկվում է սպիտակ գույնի կավիճի հանքավայրերի։

Ակտոբեի հեռավորությունը խոշոր քաղաքներից
С-З	Ռուսաստան Օրենբուրգ ~ 253 կմ	Ռուսաստան Մեդնոգորսկ ~ 217 կմ	Ռուսաստան Օրսկ ~ 145 կմ Ռուսաստան Նովոտրոիցկ ~ 159 կմ	С-В
З	Ղազախստան Ուրալսկ ~ 459 կմ	Роза ветров	Ղազախստան Արկալիկ ~ 1296 կմ Ղազախստան Նուր-Սուլթան ~ 1678 կմ	В
Ю-З	Ղազախստան Ատիրաու ~ 581 կմ Ղազախստան Կուլսարի ~ 609 կմ	Ուզբեկստան Կունգրադ ~ 1225 կմ	Ղազախստան Շալկար ~ 349 կմ Ղազախստան Արալսկ ~ 624 կմ	Ю-В

Եվրոպայի և Ասիայի սահման

Հիմնական հոդված՝ Եվրոպայի և Ասիայի սահման

Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանի որոշման հարցը վիճելի է։ Եթե Ուրալ գետի երկայնքով այս աշխարհամասերի միջև սահման գծենք, ապա Ակտոբեն, անկասկած, կլինի քաղաք, որը գտնվում է Ասիայի տարածքում։ Այնուամենայնիվ, աշխարհագրագետների շրջանում ամենատարածված կարծիքի համաձայն՝ եվրոպական սահմանը անցնում է Կասպից ծովի հյուսիսային ափից, Էմբա գետի այնուհետև՝ Մուղոջարի երկայնքով։ Այս տարբերակով, Ակտոբեն քաղաք է, որը գտնվում է Եվրոպայում։ Այնուամենայնիվ, չնայած աշխարհագրական դիրքին, նախկին Խորհրդային Միության երկրները հաճախ ժամանակակից արևմտյան աշխարհագրագետների կողմից դիտարկվում են որպես առանձին տարածքային միավոր, որը տարբերվում է ինչպես Եվրոպայից, այնպես էլ Ասիայից։

Հիդրոգրաֆիա

Կարգալ գետը քաղաքի ծայրամասում

Քաղաքը գտնվում է այն վայրում, որտեղ Կարգալը թափվում է Իլեկ գետը, իսկ դրա հովիտը տարածվում է մինչև 15 կիլոմետր։ Անմիջապես քաղաքի կենտրոնում Իլեկի ձախ վտակն է՝ Սազդա գետը, հյուսիս-արևմուտքում՝ Իլեկ գետի ձախ վտակը՝ Ժինիշկե գետը։ Քանի որ Սազդա գետի հունը հոսում է Ակտոբեի կենտրոնական մասում և դրա երկայնքով տեղակայված են խոշոր առևտրային և ժամանցային կենտրոններ, 2010 թվականից քաղաքի վարչակազմի կողմից իրականացվում են զբոսավայրի բարեկարգման աշխատանքներ։ Քաղաքի հարավային ստորին հատվածում, Իլեկի վտակից ձախ, գտնվում է Թամդա գետը, Միջագետքի շրջանում այդ հունը չորանում է, և ձևավորվում մի քանի ջրադաշտ։ Հյուսիսային ծայրամասում գետի մյուս կողմի շրջանում հոսում է Պեսչանկա գետը, որի ետևում գտնվոււմ է Կարգալ գյուղը։ Կիրպիչինոյի շրջանի արևմուտքում, այն առանձնացնելով Ախջար գյուղից, Բութակ գետը հոսում է Կարգալիի աջ վտակի ստորին մասում։

Քաղաքից 10 կիլոմետր հարավ-արևելք Ակտոբե ջրամբարն է, 245 միլիոն մետր խորանարդ ծավալով, որը բնակիչները կոչում են Ակտոբե ծով, այն շահագործման է ենթարկվել 1988 թվականից։ Քաղաքից 8 կիլոմետր դեպի հարավ-արևմուտք գտնվող Սազդինյան ջրամբարը, որը քաղաքացիների հանգստի ավանդական վայրն է, կառուցվել է 1967 թվականին, իսկ Կարգալայի ջրամբարը, որը Ակտոբեի մերձակա ամենախոշոր արհեստական ջրամբարն է (գտնվում է քաղաքային վարչակազմի տարածքից դուրս), որի ծավալը հավասար է 280 միլիոն մետր խորանարդի, շահագործման է ենթարկվել 1975 թվականին և գտնվում է քաղաքից 60 կիլոմետր հյուսիս-արևելք։

Կլիմա

Քաղաքի կլիման Խիստ ցամաքային է։ Դա պայմանավորված է նրանով որ քաղաքը գտնվում է Եվրասիական մայրցամաքի ներքին մասում և օվկիանոսներից զգալի հեռավորությամբ։ Մայրցամաքային կտրուկ կլիման դրսևորվում է ջերմաստիճանի հակասություններով `ցերեկային և գիշերային ժամերի միջև, ձմռան և ամռան միջև, ինչպես նաև արևային ճառագայթահարման և երաշտի առատությամբ:

Ձմռանը եղանակը Ակտոբեում գտնվում է Իսլանդիայի (իսլանդական դեպրեսիա) և հզոր Սիբիրյան հակացիկլոնի ազդեցության տակ։ Այս գործոնների ազդեցության տակ ձևավորվում են մեծ բարիկական գրադիենտներ, որոնք ուղղվում են հարավ-արևելքից դեպի հյուսիս-արևմուտք:

Ակտոբում արեգակի ընդհանուր ճառագայթումը միջինում կազմում է օրական 108 կկալ, իսկ արևի տարեկան միջին տևողությունը 2316 ժամ է։

Ամռանը շոգ է և երկար։ Ամառը (միջին օրական ջերմաստիճանը +15 °C-ից բարձր է) տևում է մոտ չորս ամիս (մայիսի կեսերից մինչև սեպտեմբերի կեսը), ձմեռը չափավոր ցուրտ է, հնարավոր է կարճատև տաքացում։ Ամենաբարձր ձնածածկույթը նկատվում է փետրվարին (31 սմ)։ Ամպերի տարեկան միջին ծածկույթը 5.7 բալ է։ Տեղումների առավելագույն քանակը լինում է հունիսին (35 մմ), նվազագույնը՝ սեպտեմբերին (19 մմ).

• • Միջին տարեկան ջերմաստիճանը +5.3 ° C
  • Քամու տարեկան միջին արագությունը 2.4 մ/վ
  • Տարեկան միջին խոնավությունը 68%

Ակտոբեի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F)	4.5 (40.1)	5.5 (41.9)	23.6 (74.5)	30.9 (87.6)	39.0 (102.2)	40.2 (104.4)	42.2 (108)	42.9 (109.2)	38.3 (100.9)	29.7 (85.5)	17.0 (62.6)	11.2 (52.2)	42.9 (109.2)
Միջին բարձր °C (°F)	−8.1 (17.4)	−7.1 (19.2)	−0.4 (31.3)	13.3 (55.9)	22.0 (71.6)	28.2 (82.8)	29.9 (85.8)	28.3 (82.9)	21.7 (71.1)	12.1 (53.8)	0.7 (33.3)	−5.7 (21.7)	11.2 (52.2)
Միջին օրական °C (°F)	−12.3 (9.9)	−11.9 (10.6)	−5.4 (22.3)	7.0 (44.6)	14.9 (58.8)	20.9 (69.6)	22.7 (72.9)	20.7 (69.3)	14.0 (57.2)	5.7 (42.3)	−3.2 (26.2)	−9.7 (14.5)	5.3 (41.5)
Միջին ցածր °C (°F)	−16.5 (2.3)	−16.3 (2.7)	−9.8 (14.4)	1.4 (34.5)	7.9 (46.2)	13.4 (56.1)	15.6 (60.1)	13.5 (56.3)	7.4 (45.3)	0.6 (33.1)	−6.5 (20.3)	−13.6 (7.5)	−0.2 (31.6)
Ռեկորդային ցածր °C (°F)	−48.5 (−55.3)	−45.0 (−49)	−37.0 (−34.6)	−18.9 (−2)	−7.6 (18.3)	−0.9 (30.4)	4.1 (39.4)	0.7 (33.3)	−7.9 (17.8)	−26.3 (−15.3)	−35.0 (−31)	−41.5 (−42.7)	−48.5 (−55.3)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	25 (0.98)	23 (0.91)	26 (1.02)	31 (1.22)	34 (1.34)	35 (1.38)	29 (1.14)	27 (1.06)	19 (0.75)	27 (1.06)	28 (1.1)	29 (1.14)	333 (13.11)
Միջ. անձրևոտ օրեր	3	2	4	10	13	12	11	10	10	10	8	4	97
Միջ. ձնառատ օրեր	21	18	13	3	0.2	0.03	0	0	0.1	4	13	20	92
% խոնավություն	81	79	79	66	57	54	55	54	58	69	80	82	68
Միջին ամսական արևային ժամ	87	133	176	237	311	317	333	300	227	137	78	67	2403
Աղբյուր #1: Pogoda.ru.net
Աղբյուր #2: NOAA (sun, 1961–1990)

Բնապահպանություն

Ակտոբեյում էկոլոգիական իրավիճակը համարվում է անբարենպաստ։ 2013 թվականին Կազհիդրոմետի տվյալներով, Ակտոբեյում մթնոլորտային օդի աղտոտման ինդեքսը կազմել է 4,2 միավոր, ինչը մի քանի անգամ պակաս է Ալմաթից (11,5 միավոր), որը ճանաչվել է ամենակեղտոտ օդով քաղաքը։ Քաղաքի ամբողջ ընթացքում օդում առկա է ազոտի երկօքսիդի և ֆորմալդեհիդի բարձր պարունակությունը, իսկ արդյունաբերական այնպիսի ձեռնարկությունների տարածքում, ինչպիսիք են բենզալցակայանը, մրջնալդեհիդը «ԱԶԽՍ»-ը, «ԱԶՖ»-ն և Կիպիչնեյի գյուղի մերձակայքը, ցուցանիշները երեք անգամ գերազանցել են նորմը։ Բնապահպանական իրավիճակի օբյեկտիվ գնահատումը խոչընդոտում է եղանակային կայանների փոքր թվին, ընդհանուր առմամբ քաղաքում կա 3 կայան, 23-ի փոխարեն։

2013 թվականի հետազոտությունների համաձայն, երբ սանիտարահամաճարակային հսկողությունն իրականացվում է քաղաքի օդի անալիզ՝ ազոտի երկոքսիդի, ծծմբի երկօքսիդի, ծծմբաջրածնի և այլ նյութերի առկայության համար, օդի աղտոտման հիմնական պատճառն է ճանաչվել քաղաքի կոյուղու համակարգը։ Կոյուղու ցանցերում ծծմբաջրածնի կոնցենտրացիան կարող է հասնել 2-16%-ի, ինչպես նաև կեղտաջրերը պարունակում են մեծ քանակությամբ սուլֆիդներ։ Այդ պատճառով գիշերային և առավոտյան ժամերին քաղաքի մի քանի շրջանների և կենտրոնական պողոտաների բնակիչները օդում գարշահոտության հետ կապված խնդիրներ են ունենում։ Բացի կոյուղու ցանցից, քաղաքի օդում ծծմբաջրածնի աղբյուրներն են նախկին մսի կոմբինատի դաշտերում սպիրտի (բարդա) արտադրության թափոնները, «Ակտոբե Տազա Կալա» ՍՊԸ պոլիգոնը և հին աղբավայրը։ Իր լուման է ներդնում ավտոմոբիլային տրանսպորտը, որի քանակը 2013 թվականին հասել է 178 հազարի։

Իլեկ գետը, որի ափին գտնվում է քաղաքը, երկար ժամանակ աղտոտվել է Ալգինի քիմիական գործարանից և Ակտյուբինի քրոմային միացություններից գործարանից Բորայի թափոններով, ինչը իր հերթին, հանգեցնում է Ուրալի, ապա նաև Կասպից ծովի աղտոտմանը։ Բացի այդ, «Ակուլակ» ԱՕ-ն գետ է նետում տարեկան շուրջ 10 միլիոն մետր խորանարդ չմաքրված (հնացած մաքրման կառույցների պատճառով) կեղտաջուր։ Զատման նորմերը գերազանցելու համար ձեռնարկությունը տարեկան վճարում է տուգանք, սակայն վարչական միջոցները չեն հանգեցրել դրական արդյունքի։

Բուսականություն

19-րդ դարի վերջին, այն շրջանը, որտեղ գտնվում է Ակտոբեն, նկարագրվել է որպես գործնականորեն զուրկ անտառային բուսական աշխարհից, բայց միևնույն ժամանակ շատ հարուստ է տափաստանային բուսականությամբ։ Ուռենիների այգիների ծառահատումը այդ ժամանակվա Ակտուբինական շրջանում հանգեցրել է հարակից Իրգիզ շրջանից ավազների տարածմանը և առաջին հարուստ բուսականության անհետացմանը։ Սովետական տարիներին միջոցներ էին ձեռնարկվում քաղաքում «կանաչ գոտի» ստեղծելու համար` պաշտպանվելու ձմեռային փոթորիկներից և ամառային Փոշոտ փոթորիկներից^[⇨]:

Քաղաքի տարածքը մտնում է Ակտյուբիի ֆլորիստական շրջանի մեջ, որը զբաղեցնում է Ակտյուբինի շրջանի կեսից ավելին և Արևմտյան Ղազախստանի շրջանի հյուսիս-արևելյան մասը։ Ակտոբեում և նրա շրջակայքում տարածված են բույսերի հետևյալ տեսակները՝ կումարչիկ, կլոպովնիկ, կվլախոտ, եղեսպակ , բոշխ, ծվծվուկ, գազ, ոլոռ, շուշանբանջար, կատվախոտ, գաղձ, խուլ եղինջ, տերեփուկ և շամբի :

Կենդանական աշխարհ

Ակտյուբինսկի անտուն կատուներ

Ղազախստանի տարածքը բաղկացած է 22 կենդանաաշխարհագրական հատվածներից։ Ակտոբե քաղաքը և Ակտյուբին շրջանի ամբողջ հյուսիսային մասը պատկանում է արևմտյան տափաստանային հատվածին, որտեղ, ի տարբերություն մյուս տափաստանային հատվածների, բնակվում են եվրոպական անտառային տեսակների ներկայացուցիչներ։ Բացի այդ, արևմտյան տափաստանային հատվածում անապատային ֆաունան ավելի հարուստ է, քան մյուս տափաստանային հատվածներում։ Խայտաքիսի լայն տարածված անապատային տեսակն այստեղ ուշ-ուշ է հանդիպում։ Մոնղոլական ֆաունայից սովորաբար կարելի է հանդիպել Էվերսմենի Համստերին։ Այստեղ բնակվում են նաև Ղազախստանի անապատային տեսակներ, իսկ Ակտոբեում կարելի է հանդիպել ավազամկների թուրանական տեսակին։

Ինչպես մյուս քաղաքներում, Ակտոբեի փողոցներում ևս հանդիպում են թափառող շներ և կատուներ։ Շները հաճախ հարձակվում են քաղաքի բնակիչների վրա (ավելի քան 300 դեպք 2014 թվականի առաջին կիսամյակում), առավել հաճախ դա տեղի է ունենում գարնանը և աշնանը։ Այս առումով ամենավտանգավորներն են կենտրոնական շուկայի շրջանը, քաղաքի հին մասը և ամառանոցները։ Մեկ տարվա ընթացքում մի քանի հազար կենդանիներ են բռնում, հիմնականում շներ։ «Որսորդները» կենդանիներին սատկացնում էին տեգերով անաղմուկ հրացանի օգնությամբ այդ նպատակով հրազենի օգտագործումն արգելված է 2013 թվականից։ Կենդանիների լեշերը տեղափոխվում են անասունների թաղման վայր։ Լավ խնամված և ակնհայտորեն ընտանի կենդանիներին չեն կրակում, այլ ուղարկում են մասնավոր ապաստարան, որը պատկանում է կենդանիների պաշտպանության տեղական ընկերության ղեկավարին։

Պատմություն

Ամենահին ժամանակներ

Անդրոնովոյի մշակույթի բաշխման քարտեզ (ընդգծված է կարմիր գույնով)։

Այս տարածքում բնակվող հնագույն ցեղերը զբաղվում էին տավարաբուծությամբ։ Նրանք պատկանել են Անդրոնովոյի մշակույթին և մոտ են եղել Հյուսիսային Ղազախստանի ցեղերին, բայց պատկանել են տարբեր էթնիկ խմբերի։ Ուղղանկյուն և ձվաձև դամբարանադաշտերի լայնական կողմնորոշման օրինակ է Ակտոբեի մերձակայքում Սինտասի և Բեսոբաի դամբարանները։ Քաղաքի մերձակայքում գտնվող տափաստաններում հայտնաբերվել են բրոնզե դարաշրջանում պատված օղակաձև քարե ցանկապատեր և մասունքներ։ Միջին բրոնզե դարաշրջանում գտնված իրերը, հայտնաբերվել են Կարագալի գետի մոտ, ժամանակակից Ակտոբեի մոտ։

Աք-Թյուբե ամրոցի հիմք

Ակտոբեի առաջին բնակավայրերից մեկի ընտանիքը

Իլեք և Կարգալի գետերի միախառնման վայրում գտնվող բնասահմանում՝ երկու բլուրների վրա տեղադրվել է Ակ-Տյուբեի ամրոցը։ Կառուցվել են պահակախմբի, հաուպտվախտի համար հրապարակներ, զենքի պահեստ և նկուղներ ՝ պարենամթերք և ռազմամթերք պահելու համար։

Ներկայիս Ակտոբեի տարածքը վերահսկում էին Արյունգազիև եղբայրները՝ Կրտսեր Խան ժուզ Արյունգազիի եղբորորդիները, որոնց Բալուսեկը իր զեկույցներում նկարագրում էր որպես «անվստահելի»։ Ջոկատի ժամանումից հետո գրեթե բոլոր տեղի բնակիչները գաղթել են Ուրալի շրջանի տարածք, չնայած Բալուզեկը նշում էր իրենց հավատարմությունը, և միայն սուլթանները Արյունգազևը և ապստամբ ջոկատը Այժարեկ Բեկբաովի (ղազ.՝ Айжарық би Бекбауұлы) հրամանատարությամբ, որոնք դադարեցին դիմադրությունը կազակների առաջին պարտությունից հետո։

Ակտոբեի առաջին հիշատակումներից մեկը, 1871 թվական.

Оренбургская Духовная Консисторія сообщаетъ къ свѣдѣнію, что въ оренбургской епархіи, съ разрѣшенія начальства, производятся нынѣ слѣдующія постройки․ 1. եկեղեցիներ- ա) каменныя въ <…> укрѣпленіи Акъ-Тюбя Тургайской области (1871 թվականի հունվարի 14 - բնակիչների հաշվին)։

Առաջին տասնամյակների ընթացքում բնակավայրի կյանքը սերտորեն կապված էր ղազախների՝ քոչվոր հովիվների հետ։ Ակտյուբինսկի զարգացման առաջին գլխավոր հատակագիծը մշակվել է 1874 թվականին։ Բնակավայրը բաժանված էր մի քանի շրջանների․ Կուրմիշ, Թաթարական արվարձան, Օտորվանովկա։ Երիտասարդ բնակավայրի առաջին փողոցներն էին Գարնիզոնայան, Կրեպոստնայան, Օրենբուրգը, Իլեցկայան և Գեորգիևսկայան։

Գավառական քաղաքի կարգավիճակում

1891 թվականի մարտի 25-ին, կառավարման կանոնակարգ տափաստանային շրջաններում, Ակ-Տյուբե բնակավայրը, ինչպես և Կուստանայը, վերակազմավորվել է Ռուսական կայսրության Տուրգայի վարչաշրջանի քաղաքին և ստացել Ակտյուբինսկ անվանումը։

Ի տարբերություն Կուստանայի, որի վաղ փուլում ցույց տվեց արագ աճ, բայց այնուհետև եկավ բնակչության անկման շրջանը, Ակտյուբինսկին հաջողվեց պահպանել զարգացման կայուն դանդաղ տեմպը։ 1886 թվականի հուլիսին, Ակտյուբինսկում բակերի թիվը հասնում է 177-ի, բայց 1891-1892 թվականներին սովի պատճառով շատ բնակիչներ լքեցին քաղաքը։ Մինչև 1895 թվականը քաղաքն արդեն ուներ 2263 բնակիչ, որից 1041-ը ուղղափառ են, իսկ 202-ը՝ մուսուլմաններ։ 1896 թվականին ժամանել է մոտ 100 ընտանիք, հիմնականում Ռուսաստանի փոքր նահանգներից։

1902 թվականին քաղաքի մեջով Տաշքենդի երկաթուղին անցկացվել է Օրենբուրգ, ինչը նպաստել է Ակտյունբիսկի տնտեսության հետագա զարգացմանը։

1905-1907 թվականներին քաղաքում բազմիցս անցկացվել են ժողովրդական ցույցեր և գործադուլներ։ 1905 թվականին քաղաքում ստեղծվեց ՌՍԴՌՊ խումբը, իսկ 1907 թվականի հունիսի 3-ին ընտրվեց Ղազախստանի տարածքում առաջին աշխատանքային պատգամավորների խորհուրդը։

Քաղաքացիական պատերազմ

1918-1919 թվականների քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Ակտյուբինսկը դարձել է Տուրգայի երկրամասի հեղափոխական ուժերի կենտրոնը: 1918 թվականի հունվարի 8-ին (21), ին քաղաքում ստեղծվել է խորհրդային իշխանությունը։ Կարմիրները ահաբեկչական քաղաքականություն վարեցին Օրենբուրգի կազակների դեմ. 1918 թվականի ամռանը Ակտյուբինսկում 10-12 մարդ է գնդակահարվել մեկ գիշերվա ընթացքում։ Նույն թվականի հուլիսի սկզբին, Ակտոբեի ճակատը խոչընդոտել է Կոլչակի բանակի ճանապարհը դեպի Թուրքեստան։ 1919 թվականի ապրիլի 16-ին (կամ ապրիլի 18-ին) 1919 թվականին Ակտյուբինսկին հարձակման է ենթարկվել Սպիտակ առանձնացված Օրենբուրգյան բանակի ստորաբաժանումների կողմից։

1919 թվականի սեպտեմբերի 1-ին կարմիրները հարձակվել են Ակտյուբինսկի վրա, որը դարձել է Հարավային բանակի (Արևելյան ճակատ) ժամանակավոր բազան։ Սեպտեմբերի 2-ին երկու կարմիր ջոկատները վերցրել են երկաթուղային կայարանը, և ևս երկու ջոկատներ՝ 9-րդ գնդի հրամանատարի գլխավորությամբ, ազատել են մի քանի հարյուր գրավյալ Կարմիր բանակի տղամարդկանց և կոմունիստների, որոնք մասնակցել են Ակտյուբինսկի գրավմանը։ Քաղաքում հրետանային կրակ են բացել որի հետևանքով ուժեղ խուճապ է սկսվել, բնակիչների մեծ մասը սկսել է շտապ լքել Ակտյուբինսկը հարավ-արևմտյան ուղղությամբ, բայց կարմիրների հեծելազորը սպանել է նահանջողների մի մասին : Սեպտեմբերի 2-ի երեկոյան 12-ին, Ակտյուբինսկը անցել է բոլշևիկների ձեռքը։

Սովետական շրջան

1920 թվականից մինչև 1925 թվականը Ակտյուբինսկը եղել է Ղրղզստանի ռուսական ՍՖՍՀ ՀԽՍՀ-ի կազմում, ապա 1925 թվականին անցել է Կազակի ՀԽՍՀ-ին, իսկ 1936 թվականին քաղաքն ընդգրկվել Է ՌԽՖՍՀ-ից առանձնացված Ղազախական ԽՍՀ-ում։ Խորհրդային շրջանում Ակտյուբինսկը եղել է մի քանի վարչատարածքային միավորների կենտրոն՝ Ակտոբե գավառ (1921-1928), Ակտոբե շրջան (1921-1922, 1928-1933, 1970-1997), Ակտոբե թաղամաս (1922-1928), Ակտյուբինսկ շրջան (1928-1930) և Ակտոբեի շրջան (1932 թվականից)։

1919 թվականից մինչև 1922 թվականը քաղաքի բնակչությունը, ինչպես և ողջ տարածաշրջանը, տուժել է սովից, որի զոհերի ստույգ թիվը հայտնի չէ։ Մինչև 1921 թվականի նոյեմբերը Ակտյուբինի նահանգում եղել է անասունների գլխաքանակի 55 տոկոսը։ Սննդի բացակայության պատճառով բնակչությունն ինքնուրույն կամ կազմակերպված լքում էր իր բնակության վայրը։ Ակտյուբինի նահանգը լքել է բնակիչների մինչև 23 տոկոսը։ Հայտնի է, որ 1921 թվականի հունվարին նահանգում սովի է մատնվել 361 051 մարդ, սովն այնպիսին է եղել, որ բնակչությունը, ինչպես նշվում է փաստաթղթերում, սնվել են եղևնու կեղևներով։ 1921 թվականի նոյեմբերին Ակտյուբինսկ քաղաքում մահացել է 469 մեծահասակ և 320 երեխա, նույն ժամանակահատվածում քաղաքի հիվանդանոցում սովից մահացել է 294 մարդ։ 1932-1933 թվականներին սովը կրկնվել է։ Ըստ ոստիկանության արխիվների, 1932 թվականի նոյեմբերից մինչև 1933 թվականի հուլիսը սովից մահացած 4 373 մարդ է թաղվել Ակտոբեի շրջանում։ Սա միայն պաշտոնական տվյալ է։ Արձանագրվել են նաև մարդակերության դեպքեր։

1930-ականներ(չաշխատող հղում), փ. Կարլ Լիբերնեխտ

1932 թվականի մարտի 10-ին քաղաքը դարձել է Ղազախստանի ԽՍՀ նորաստեղծ Ակտոբեի շրջանի կենտրոն: Դրանից հետո իրականացվել է առաջին 10.5 կմ երկարությամբ ջրամատակարարումը, տեղադրվել են 25 ջրային սյուներ։ Առաջին տասնամյակում քաղաքում տարածքային կենտրոնի կարգավիճակում կառուցվել է 2 էլեկտրակայան, փողոցներում հայտնվել են լուսավորության 250 սարքեր։ Իրականացվել է քաղաքի կանաչապատումը, հայտնվել են հետիոտնի ուղիներ։

Կին(չաշխատող հղում) աշխատողներն ածուխ են մատուցում փոխադրողի համար, մայիս 1942

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Ակտյուբինսկում ձևավորվել է 312-րդ հետևակային դիվիզիան, 101-րդ ազգային հրաձգային բրիգադը, 129-րդ ականանետային գնդը և այլ զորամասեր ու ստորաբաժանումներ։ 312-րդ հետևակային դիվիզիայի 11 հազար զինծառայողներից 9,5 հազարը զոհվել են ռազմի դաշտում։ Բաժնի հրամանատար Ալեքսանդր Նաումովը դարձել է «Ակտոբեի պատվավոր քաղաքացի» տիտղոսի առաջին կրողը, Ակտոբեի 29 քաղաքացի դարձել են Խորհրդային Միության հերոսներ:

Հումքի աղբյուրների հարևանությունը հանգեցրել է քաղաքում արդյունաբերական ձեռնարկությունների ստեղծմանը և քաղաքը դարձել է Ղազախստանի ԽՍՀ խոշոր արդյունաբերական կենտրոններից մեկը։ 1940-1960-ական թվականներին Ակտյուուբինսկում հայտնվել են խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ՝ ֆերոալեգների և քրոմի միացությունների գործարաններ, ռենտգեն սարքավորումներ և գյուղտեխնիկա, մսի և կաթնամթերքի գործարաններ և այլն։ 1941 թվականի օգոստոսին երկաթուղային գործարանի սարքավորումներ են ժամանել Զապորոժիե քաղաքից: Մոսկվայից Ակտյուբինսկ են տարահանվել «Էլեկտրասետչիկ», ձեռնարկությունները, № 14 բրդեպրադիլնայա ֆաբրիկան և այլն։

1960-ականներից ի վեր Ակտյուբինսկում սկսել է ակտիվորեն կառուցվել բնակարանների և միկրոշրջաններ։ 1977 թվականին քաղաքը դարձել է Արևմտյան Ղազախստանի երկաթուղու կենտրոնը: 1962 թվականի մայիսի 3-ին ստեղծվել է Արևմտյան Ղազախստանի շրջանը, ներառյալ Ակտոբեի շրջանը (կենտրոն-Ակտյուբինսկ), Ուրալի շրջանը (կենտրոն - Ուրալսկ) և Գուրեևի շրջանը (կենտրոն- Գուրեև)։ 1964 թվականի դեկտեմբերի 1-ին վերացել է Արևմտյան Ղազախստանի շրջանը։

Խորհրդային տարիներին Ակտյուբինսկը վերածվել է արդյունաբերական քաղաքի՝ ունենալով բազմաթիվ ձեռնարկություններ, դարձավ շրջանի արդյունաբերական և մշակութային կենտրոն և այդպես էլ մնում է մինչ այժմ:

Ժամանակակից շրջան

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ղազախստանի տնտեսական ակտիվությունը արդյունաբերական կենտրոններից (Կարագանդա, Շիմքենտ) տեղափոխվել է դեպի երկրի արևմուտքում գտնվող նավթային շրջանների կենտրոններ՝ Ակտոբե, Ակտաու և Աթիրաու։

1990-ական թվականների վերջին և 2000-ական թվականների սկզբին տեղահանված ժողովուրդների ներկայացուցիչների և մասնագետների հայրենադարձության պատճառով քաղաքում բնակչության թվաքանակի նվազում է նկատվել, որոնք Ղազախական ԽՍՀ են ժամանել 1970-ական թվականներից մինչև 1980-ական թվականները։

2000-ական թվականներին քաղաքում նկատվել է շինարարական բում․ Ակտոբեի և Ակտյուբին մարզի շինարարության տեմպի աճը (279,5 %) գերազանցել է նույնիսկ Աստանային (212%)։ 2005 թվականին նախատեսվել էր շահագործման հանձնել 137,1 հազար մ² բնակարանային տարածք, սակայն մինչև տարեվերջ շահագործման է հանձնվել 289 773 մ² բնակավայր։ Անհատական շինարարությունը 5 անգամ գերազանցել է պլանավորվող ցուցանիշները։ Ընդհանուր հաշվով 2005 թվականին կառուցվել է 2,8 անգամ ավելի շատ բնակավայր, քան 2004 թվականին։

Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևը, Ակտյուբին մարզի ակիմ Ելեուսին Սագինդիկովը, Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը Ղազախստանի Գերագույն մուֆտի Աբսատար Դերբիսալին Ակտոբեում, սահմանամերձ տարածքների ղեկավարների 5-րդ միջազգային համաժողովում (2008 թվական)

2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամի և դրան հաջորդածհամաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի պատճառով Ակտոբեում զգալիորեն նվազել են անշարժ գույքի և տարածքների վարձակալության գները։ Քաղաքի հողամասերն արժեզրկվել են 30 %-ով։ Նվազել են քաղաքի բնակիչների աշխատավարձերը, որոշ ձեռնարկություններ կրճատել են բժշկական ապահովագրության ծախսերը, նվազել է կենցաղային տեխնիկայի և էլեկտրոնիկայի պահանջարկը։ Ակտյուբինի օդանավակայանում ուղևորների հոսքը նվազել է 13 %-ով, ազգային արժույթի արժեզրկման պատճառով քաղաքի ավտոսրահներում սկսվել է ավտոմեքենաների իրացման նվազում։

2010-ական թվականները Արևմտյան Ղազախստանում նշանավորվել էկրոնական ծայրահեղականության աճով։ 2011 թվականի մայիսի 7-ին Ակտոբեում 25-ամյա մահապարտ-ահաբեկիչ Ռախիմժան Մախատով ռումբ էր պայթեցրել Ազգային անվտանգության հանձնաժողովի դեպարտամենտի մոտ, ինչը առաջին նման դեպքն էր ժամանակակից Ղազախստանում։ Նույն թվականի հուլիսի 26-ին բազմահարկ շենքերից մեկում փոխհրաձգություն է տեղի ունեցել ոստիկանների և սպանության մեջ չորս կասկածյալ անձանց միջև։ Չնայած այն հանգամանքին, որ կրոնական շարժումներում հանցագործների ներգրավվածության պաշտոնական հաստատում չի եղել, հանրությունն անմիջապես այդ դեպքը կապեց Թեմիր շրջանում գտնվող ծայրահեղական խմբավորման լուծարման հետ, որը սկսվեց հուլիսի 1-ից և արժեր չորս իրավապահ մարմինների աշխատակիցների կյանքը։ Շուտով քաղաքի ծայրամասում պայթյունի հետևանքով կիսակառույց տներից մեկում զոհվել է երեք մարդ, որոնցից մեկը եղել է Ակտյուբին շրջանի ոստիկանության ծայրահեղականության դեմ պայքարի վարչության օպերլիազորը։

2014 թվականի վերջին տենգեի նկատմամբ ռուսական ռուբլու արժեզրկման պատճառով քաղաքում շատ անգամ ավելացավ ռուսական արժույթի պահանջարկը, և փոխանակման կետերում նկատվում էր ռուսական կանխիկի պակաս։ Ռուսաստանի Դաշնության տարանցիկ համարներով մեքենաների թիվն աճել էր։ Դա հանգեցրեց Ակտոբեի ճանապարհներին խցանումների թվի աճին։

2015 թվականի օգոստոսի 20-ին տենգերի փոխարժեքը ուղարկվեց «անվճար լողի», իսկ այնուհետև Ղազախստանի ազգային արժույթը արժեզրկվեց գրեթե երկու անգամ. Օգոստոսի 19-ին ԱՄՆ դոլարը արժեր 188 տենգե, իսկ 2016 թվականի հունվարի 19-ին այն հասավ մինչև 374 տենգեի։ Դրանից հետո քաղաքում, ինչպես նաև ամբողջ երկրում, ապրանքների և ծառայությունների գները բարձրացան։ 2016 թվականի հունվարի 1-ին պետությունը դադարեց կարգավորել այսպես կոչված «Սոցիալական հացի» գինը, որը Ակտոբեում հանգեցրեց նրա գնի բարձրացման։

2016 թվականի հունիսի 5-ին, զինված իսլամիստները (տեքֆիրիտներ) հարձակվել են Ակտոբեում գտնվող երկու զենքի խանութների վրա («Պալադա» և «Պանտերա»)։ Դրանից հետո ահաբեկիչները ուղևովեցին Ղազախստանի ազգային գվարդիայի թիվ 6655 զորամաս։ Զորամասի վրա հարձակման արդյունքում զոհվել է երեք զինծառայող, ևս վեցը վիրավորվել են։ Քաղաքը ներկայացվեց այսպես կոչված։ «Ահաբեկչության վտանգի կարմիր աստիճան», հակաահաբեկչական գործողության ընթացքում ահաբեկիչների մեծ մասը (18 մարդ) զոհվել է, մնացածը ձերբակալվել են իրավապահ մարմինների կողմից։ Զինյալները սպանել են 3 զինծառայողների և 4 քաղաքացիական անձանց։

2019 թվականին նշվեց քաղաքի հիմնադրման 150-ամյակը։ Ի պատիվ այս ամսաթվի, Ակտոբեում անցկացվեցին մի քանի հարյուր միջազգային, հանրապետական և տարածաշրջանային միջոցառումներ։ Ակտոբեի շրջանի թաղամասերը քաղաքի կենտրոնական փողոցներում կառուցել են 9 ծառուղիներ և հրապարակներ։

Նախատեսվում է, որ մինչև 2030 թվականը քաղաքի բնակչությունը կաճի մինչև 625 հազար մարդ, իսկ 2040-ին կհասնի 1 միլիոնի։ Այս պահի դրությամբ քաղաքի տարածքը պետք է աճի 29 739 հա մինչև 72 965 հա (42 847 հա` 2003 թվականի գլխավոր հատակագծի համաձայն)։ Ակտոբեն կընդլայնվի դեպի արևելք։ Քաղաքի ներսում անհատական բնակարանաշինությունը սահմանափակ կլինի, նոր գլխավոր հատակագծում շինարարության գոտիավորումը կենտրոնացած է բազմաբնակարան բնակելի շենքերի բազմաբնակարան շենքերի վրա։ Ակտոբեն միակ քաղաքն է Ղազախստանում, որը բաժանված է հին և նոր մասերի։ Մոսկվայի մարզը նախատեսվում է կառուցել բազմահարկ բնակելի տարածքներով `համապատասխան ենթակառուցվածքներով և կազմել քաղաքի միավորող կենտրոն։

2017 թվականի հոկտեմբերին Ղազախստանի նախագահ Նազարբաևը հայտարարեց, որ ցանկանում է Ակտոբեում լինի 1 միլիոն բնակչություն. «Անկախության սկզբում Ակտոբեն ուներ 240 հազար մարդ։ Հիմա համարյա կես միլիոն։ Ես ուզում եմ որ այստեղ լինի 1 միլիոն»։

Վարչական տարածքային կառուցվածք

Վարչակազմ և տեղական ինքնակառավարում

Քաղաքապետարանի շենք

Ակտոբեի Ակիմատը գործադիր իշխանությունն է քաղաքում և մոտակա հինգ գյուղական շրջաններում, որոնք կազմում են Ակտոբեի քաղաքային կառավարումը։ Ակիմատի ղեկավարը քաղաքի ակիմն է, որը նշանակվում է Ակտյուբինսկի մարզի ակիմը՝ համաձայն Ղազախստանի Հանրապետության 2001 թվականի հունվարի 23-ի «Ղազախստանի Հանրապետությունում տեղական պետական կառավարման և ինքնակառավարման մասին»։ «Ակտոբեի» առաջին ակիմը եղել է Էլուսին Սագինդիկովը, որը այս պաշտոնը զբաղեցրել է 1996 թվականից մինչև 2002 թվականը։ 2020 թվականի մարտի 16-ից քաղաքի ակիմը Ասքատ Բերլեշևիչ Շախարովն է։

Մասլիհատը Ակտոբեյի տեղական ներկայացուցչական մարմին է, որի պատգամավորներն ընտրվում են քաղաքի բնակիչների կողմից։ Քաղաքային մասլիհատի առաջին գումարման նստաշրջանը տեղի է ունեցել 1994 թվականի մարտի 24-ին։ Մասլիհատը բաղկացած է եղել 44 պատգամավորներից, իսկ մասլիհատի քարտուղար է ընտրվել Պյոտր Գեորգիի Լաշչենովը։ Հետագայում մասլիխատի պատգամավորների թիվը նվազել է՝ հասնելով 23-ի։ Վերջին 5-րդ գումարման առաջին նստաշրջանը տեղի է ունեցել 2012 թվականի հունվարի 20-ին։ Քաղաքի ներկայիս քարտուղարը Սուլուպան Պանաևնա Շինտասովան է։

Քաղաքի բյուջեն

Ակտոբեի 2020 թվականի բյուջեի եկամուտները սահմանվել են 92,8 մլրդ տենգեի (245,4 մլն ԱՄՆ դոլար), ծախսերը՝ 83,3 մլրդ տենգեի (221,6 մլն ԱՄՆ դոլար)։

Ակտոբեի բյուջեի հիմնական եկամուտներն են. հարկային եկամուտները (42.9 միլիարդ տենգե), փոխանցումների ստացումները (44,2 միլիարդ տենգե) և հիմնական կապիտալի վաճառքից ստացված հասույթը (5,4 միլիարդ տենգե)։ Հիմնական ծախսային կետերը՝ կրթություն (40,7 միլիարդ տենգե), բնակարանային և կոմունալ ծառայություններ (21,6 միլիարդ տենգե), տրանսպորտ և կապ (8,2 միլիարդ տենգե), սոցիալական աջակցություն և սոցիալական ապահովություն (7,4 միլիարդ տենգե)։

Ակտուբինի մարզի խոշոր հարկատուների ցանկում հիմնականում մտնում են նավթագազային ոլորտի ընկերությունները, սակայն նրանց թվում կան նաև նրանք, որոնց հիմնական գործունեությունը կապված է Ակտոբե քաղաքի հետ՝ «Ակտյուբինի քրոմային միացությունների գործարան» ԲԸ, «Անվար» ՍՊԸ-ն (սուպեր և հիպերմարկետների և խանութների ցանց), «Լավագույն լուծում» ՍՊԸ-ն («Դինա» սուպեր և հիպերմարկետների ցանց) և այլն։

Քաղաքային թաղամասեր

Վարչական շրջաններ

Մինչև 1988 թվականը, երբ ԽՍՀՄ-ում հրապարակվեԼ Է 400 հազարից ցածր բնակչություն ունեցող քաղաքներում շրջանային բաժանման վերացման մասին որոշումը, այն ժամանակվա Ակտուբինսկի կազմում կային երկու շրջան՝ Ֆրունզենսկի և Պրոլետարսկի։

30 տարի անց՝ 2018 թվականի մարտին կայացած մարզային մասլիհատի 18-րդ արտահերթ նստաշրջանում, որոշում է ընդունվել 2013 թվականից գոյություն ունեցող բոլոր գյուղական շրջանները (դրանք ներառվել են քաղաքի կազմի մեջ) վերացնելու մասին, ինչպես նաև քաղաքը երկու վարչական շրջանների բաժանելու մասին, որոնց սահմանն անցկացվել է երկաթուղու գծով։ Քաղաքային մասլիհատում անցկացվել է բնակչության կարծիքի հաշվառման հրապարակային լսումների ընթացակարգ, որի համաձայն որոշում է կայացվել «հաշվի առնել Ակտոբե քաղաքի տարածքում նոր ձևավորված երկու շրջանների՝ Աստանայի և Ալմաթիի անվանումների յուրացման վերաբերյալ քաղաքի բնակչության կարծիքը»։

Ալմաթիի շրջանը ներառում է Քուրմիշի, Յասնիի ավանդական թաղամասերը, ինչպես նաև Կուրայլինսկի, Կարգալինսկի և Շնորհակալական գյուղական շրջանները։ Ըստ շրջանի ակիմի, շրջանի բնակչությունը մոտավորապես 420-430 հազար մարդ է։ Աստանայի շրջանի կազմի մեջ մտնում են Մոսկվա, Ժիլգորոդոկ, Բատիս-1 և Բատիս-2 շրջանները, Շանհայ, Բոլաշակ, Ավիագորոդոկ, ինչպես նաև նոր և Սազդինսկի գյուղական շրջանները։ Ակիմի շրջանի պաշտոնակատարի գնահատմամբ՝ բնակչության թվաքանակը կազմում է 262 հազար մարդ։

Ավանդական շրջաններ

Քաղաք բուն իմաստով բաժանված է երկու հիմնական աշխարհագրական մասերի․ Հին քաղաքը (ղազ.՝ Ескі қала) Ակ-Տյուբե բլրի լանջին, որը կենտրոնացված է երկաթուղային կայարանի շուրջը, և Նոր քաղաքը (ղազ.՝ Жаңа қала) հյուսիս-արևմուտքում՝ Աբիլկայիր Խանի պողոտայի երկայնքով, որտեղ տեղակայված են առևտրի կենտրոններն ու վարչական շենքերը։ Հին քաղաքն իր մեջ ներառում է Կուրմիշ, Մոսկվա, Թաթարական Սլոբոդա (թաթար), Օտորբանովկա շրջանները։ Հին մասը հիմնականում կառուցվել է մեկ հարկանի բնակելի տներով, կան նաև նախահեղափոխական շրջանի շինություններ։ Նոր քաղաքի շրջաններից են Շանհայը,Սազդին, միկրոշրջաններից՝ Բոլաշակն ու Քեն Դալան։

2000-ական թվականներից սկսած ի հայտ են եկել ավելի քան 30 նոր շրջաններ։ 2012 թվականից սկսվել է Նուր Ակտոբե շրջանի շինարարությունը, որը բաղկացած կլինի հինգ միկրոշրջաններից, իսկ բնակիչների թիվը կկազմի 260 հազար մարդ։

Պլանավորման տարածքներ

Ակտոբեյի գլխավոր պլանի համաձայն, քաղաքը բաժանված է մի քանի պլանավորված շրջանների, որոնք իրենց հերթին բաժանվում են բնակելի և արդյունաբերական շրջաններով։

• Իլեկիի պլանավորման շրջանը (քաղաքի կենտրոնական մասը) բաժանված է 1-ի, 2-ի, 3-ի, 4-ի բնակելի տարածքների, ինչպես նաև օդանավակայանի և հստակ շրջանների։
• Կարագալիի պլանավորման շրջանը (Իլեք գետից արևելք) բաժանված է հետևյալ բնակելի տարածքներով․ Զարեչնի, Ժաս Կանատի, Ժասիլտոբեի, Աքզարի, Կարգալի։
• Արևելյան պլանավորման տարածքը (Կարգալինսկից արևելք) բաժանվում է հետևյալ բնակելի տարածքներում․ Ռաուն, Նուր - Ակտոբե - 1, Նուր - Ակտոբե - 2, Կիզիլժար, Շիգիս։
• Արևմտյան պլանային թաղամասը (Իլեքի պլանավորման շրջանից արևմուտք) ներառում է հետևյալ բնակելի տարածքներով․ Բատիս - 1, Բատիս - 2, Բատիս - 3, Բատիս - 4, Ժանակոնիսից հարավ-արևմուտք։
• Հյուսիս-արևմտյան արդյունաբերական գետին ներառում է հետևյալ արդյունաբերական տարածքները․ հյուսիս - արևմուտք - 1, հյուսիս - արևմուտք - 2, հյուսիսի - արևմուտք - 3, հյուսիս։
• Հարավային տրանսպորտային և կոմունալ գոտուն ներառում է հետևյալ արդյունաբերական տարածքնրը․ Տրանսպորտային, հարավ, գիտ - արտադրություն, հարավային տրանսպորտ և լոգիստիկ, 41-րդ ուղևորություն։

Գյուղական շրջաններ

Նմուշի(չաշխատող հղում) սահմանները.      Ակտոբեի քաղաքային վարչակազմը      Ակտոբե քաղաք

Ակտոբեի քաղաքային վարչությանը ենթակա տարածքի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 2 338 կմ։

Ակտյուբինի շրջանի մաս կազմող Բլագոդարնիի, Կարգալինսկու, Կուրայլինսկիի և Նովիի գյուղական թաղամասերը, իսկ Ալգայի շրջանի Սազդինսկի շրջանը հանձնվել է Ակտոբեի քաղաքային ակիմատի ենթակայությանըև պաշտոնապես վերացվեցին (սակայն քաղաքային ակիմատի կազմում կառավարման հարմարության համար պահպանվեցին գյուղական շրջանների ակիմները՝ նահանգով և նրանց կառավարման լիազորություններով)։ Այդ ժամանակ 25.715 մարդ ապրում էր նախկին հինգ գյուղական բնակավայրերում և 22 բնակավայրերում։ Քաղաքի և նրա մերձքաղաքային գոտու զարգացման հետ կապված նախկին գյուղական շրջանների տարածքում բնակավայրերի փաստացի թիվը հասել է 50-ի, բնակիչների թիվը հասել է 50 հազարի։

Գյուղական շրջանների կարգավիճակի ֆորմալացումից հետո նրանք դարձան ավելի անկախ, ունեին իրենց բյուջեներն ու հաշվապահությունը։ Այս բարեփոխումներից հետո այս թաղամասերի բնակիչները հնարավորություն ունեցան մասնակցել «Տարածաշրջանների զարգացում» և «Գյուղում վկայականով» պետական ծրագրերին։ Ենթադրվում է, որ քաղաքային կոմունալ ունեցվածքի մի մասը, ներառյալ ակումբները, գրադարանները և մանկապարտեզները, նույնպես կփոխանցվեն գյուղական շրջանների ակիմատների կառավարմանը։

2018 թվականի մարտի 20-ին կայացած տարածաշրջանային մասլիհաթի արտահերթ 18-րդ նստաշրջանում, ընդունվել են աքիմատի և մասլիհաթի համատեղ որոշումները Ակտոբեի շրջանում «Ակտոբե քաղաքի վարչատարածքային կառուցվածքում փոփոխություններ կատարելու մասին Ակտոբեի շրջանում», որի համաձայն բոլոր գյուղական շրջաններ լուծարվեցին, որոնք 2013 թվականից Ակտոբեի քաղաքային կառավարման տարածքում էին։ Որոշվեց քաղաքում ներառել նախկին գյուղական թաղամասերի տարածքները։ «Ակտոբե քաղաքի վարչատարածքային բաժանման սխեմատիկ քարտեզը» ներառված էր այս համատեղ որոշման փաստաթղթերի փաթեթում, որի վրա նշված էին քաղաքի սահմանները, ինչպես նաև քաղաքի բաժանումը երկու վարչական շրջանների, որոնց սահմանը գծված էր երկաթուղային գծի երկայնքով։ Փաստաթուղթը ուժի մեջ պետք է լիներ պաշտոնական հրապարակումից 10 օր անց։

Բնակչություն

Թվաքանակ, խտություն, աճի շարժում

Արևմտյան Ղազախստանում Ակտոբեն առաջին տեղն է զբաղեցնում բնակչության թվաքանակով և այդ ցուցանիշով չորրորդ քաղաքն է երկրում (Ալմաթիից, Նուր-Սուլթանից և Շիմկենտից հետո)։ Ակտոբեն բնակիչների քանակի առումով հինգերորդ հորիզոնականից հասել է չորրորդ հորիզոնականի 2019 թվականի հոկտեմբերին, երբ քաղաքի բնակչությունը հասնում էր 497 381 բնակչի՝ այս ցուցանիշով գերազանցելով Կարագանդային (496 701 մարդ)։ 2019 թվականի վերջին քաղաքի բնակչությունը հատել է 500 հազար մարդու նշագիծը և 2020 թվականի սկզբին կազմել է 500 757 մարդ։ Բնակչության խտությունը քաղաքային վարչակազմի տարածքում (2338 կմ²) կազմում է 214,2 մարդ կմ²-ում։

Դիրքերի նման փոփոխության մի քանի պատճառ կա։ Նախ, վիճակագրական մարմինները սկսել են հաշվի առնել Ակտոբեի մերձակայքում գտնվող գյուղական շրջանների 59 հազար բնակիչներին, որոնք լուծարվել են 2018 թվականին և ընդգրկվել քաղաքի կազմի մեջ:Երկրորդ՝ 2019 թվականի 9 ամսվա ընթացքում Ակտոբեում բնակչության բնական աճը կազմել է 6807 մարդ, մինչդեռ Կարագանդայում նույն ժամանակահատվածում բնական աճը հասել է 2712 մարդու նշագծին։ Երրորդ՝ նույն ժամանակահատվածում Ակտոբեում նկատվել է 2580 մարդու թվով միգրացիոն աճ, մինչդեռ Կարագանդայում նշվել է 3741-ի չափով միգրացիոն նվազում։

Ակտոբեն Ղազախստանի ամենաարագ աճող քաղաքներից մեկն է. 2003-2013 թվականներին բնակչության թիվն աճել է 50 %-ով։ Համեմատության համար նշենք, որ Թուրքեստան Ժանաօզեն և Կասկելեն քաղաքների բնակչությունը, որոնք ցույց են տվել աճի ամենատպավորիչ տեմպերը, նշված ժամանակահատվածում աճել է 78%-ով։ Քաղաքի բնակչության աճին նպաստում է ծնելիության մակարդակի բարձրացումը և մանկական մահացության թվի նվազումը։

Քաղաքի բնակչության աճի հիմնական աղբյուրներն են բնական աճը և միգրացիան։ Այսպես (քաղաքային վարչակազմի ենթակա տարածքի տվյալները) 2011 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 2015 թվականի հոկտեմբերի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում բնակչության բնական աճը կազմել է 36 158 մարդ, իսկ միգրացիոն աճի դրական սալդոն՝ 3798 մարդ, սակայն վերջին ցուցանիշը թաքցնում է միգրացիայի տարբեր ուղղվածություն ունեցող հոսքերը։

Գենդերային և տարիքային կառուցվածք

2014 թվականի սկզբին քաղաքային վարչակազմի ենթակա տարածքում բնակվել է 428 024 մարդ, որից 201 192-ը եղել են տղամարդիկ, 226 832-ը՝ կանայք։ 104 888 մարդ գտնվում էր մինչև 15 տարեկան տարիքային խմբում (54 086 արական և 50 806 իգական սեռերի)։ 283 823-ը 16-ից մինչև 63 տարիքային խմբում (կանանց մոտ՝ մինչև 58 տարեկան), նրանցից 136 631-ը տղամարդիկ էին, 147 193-ը՝ կանայք։ Կենսաթոշակային տարիքից բարձր մարդիկ՝ 73 537 մարդ, որոնցից 20 339-ը տղամարդիկ էին, 53 198-ը՝ կանայք։

Էթնիկ կազմ

Քաղաքի բնակչության էթնիկ կազմը բազմազան է։ 2009 թվականի մարդահամարի արդյունքներով, Ակտոբեի քաղաքային վարչակազմի տարածքում ամենամեծ էթնիկ խումբը ղազախներն էին։ Նրանցից հետո զգալի քիչ քանակ են կազզմում ռուսները, որոնք նախկինում գերակշռում էին քաղաքում։ Ուկրաինացիների, թաթարների, գերմանացիների, կորեացիների և այլ ազգային փոքրամասնությունների մասնաբաժինը չնչին է։

Հայտնի բնիկներ

Ավրամկին Օլեգ Եգորովիչ

Ադիլով Ասեթ Սերիկովիչ

Ազիմով Ալիշեր Մուրատովիչ

Ակիմով Ֆյոդոր Ֆիլիպովիչ

Ալթինբեկովա Սաբինա Աբաևնա

Ժելեզկո Օլեգ Վիկտորովիչ

1897 թվականի մարդահամար Ազգ Բնակչություն % ընդհանուր 2817 100 % ռուսներ 1728 61,3 % ուկրաինացիներ 550 19,5 % թաթարներ 276 9,8 % մորդվաներ 126 4,5 % ղազախներ 96 3,4 % բաշկիներ 10 0,4 % մնացածը 31 1,1 %

1939 թվականի մարդահամար Ազգ Բնակչություն % ընդհանուր 48 749 100 % ռուսներ 26 041 53,4 % ուկրաինացիներ 10 694 21,9 % ղազախներ 7641 15,7 % թաթարներ 2672 5,5 % հրեաներ 251 0,5 % մորդվաներ 241 0,5 % մնացածը 1526 3,5 %

2009 թվականի մարդահամար Ազգ Բնակչություն % ընդհանուր 391 669 100 % ղազախներ 286 672 73,19 % ռուսներ 75 242 19,21 % ուկրաինացիներ 12 694 3,24 % թաթարներ 6737 1,72 % գերմանացիներ 2431 0,62 % կորեացիներ 1248 0,32 % մնացածը 6645 1,7 %

2015 թվականի սկիզբ Ազգ Բնակչություն % ընդհանուր 439 315 100 % ղազախներ 335 182 76,30 % ռուսներ 74 195 16,89 % ուկրաինացիներ 11 755 2,68 % թաթարներ 6742 1,53 % գերմանացիներ 2647 0,60 % կորեացիներ 1244 0,28 % մնացածը 7550 1,72 %

2020 թվականի սկիզբ Ազգ Բնակչություն % ընդհանուր 500 757 100 % ղազախներ 400 175 79,91 % ռուսներ 71 271 14,23 % ուկրաինացիներ 10 821 2,16 % թաթարներ 6655 1,33 % գերմանացիներ 2699 0,54 % կորեացիներ 1225 0,24 % մնացածը 7911 1,58 %

Լեզուներ

Ղազախստանի պաշտոնական լեզուն ղազախերենն է։ Պատմականորեն, ղազախերենի արևմտյան բարբառը, որը որոշ տարբերություններ ունի ղազախերենի այլ բարբառներից, տարածված է Ակտոբեի շրջանի տարածքում և, ինչպես նաև Ակտոբե քաղաքում։ Ռուսերենը, որը խորհրդային տարիներին դարձել էր ազգամիջյան հաղորդակցության լեզու, շարունակում է կատարել այս գործառույթը ժամանակակից Ղազախստանում։ Ռուսաց լեզվի ղազախական տարբերակում տարածքային բարբառներ չկան։ Բացի ղազախերեն և ռուսերեն տիրապետելուց, քաղաքում ապրում են այլ լեզուների փոքր թվով խոսնակներ։ Բարեկամության տան (ղազ.՝ Достық үйі) հիման վրա ստեղծվել են պայմաններ, որպեսզի տարբեր էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչները ուսումնասիրեն իրենց լեզուն, ավանդույթները և սովորույթները։

2009 թվականի մարդահամարի համաձայն, քաղաքի Ակտոբե թաղամասում բնակվող 461 050 բնակչության 92,5% -ը (վիճակագրությունը հաշվի առնելով միայն Ակտոբեի բնակչությունը չի հրապարակվել, Ակտոբեի բնակչությունը կազմում է քաղաքի շրջանի բնակչության 75% -ը) իրենց ազգային լեզուն համարում է «մայրենի»։ Ղազախերենը մայրենի էին կոչում 97,6% (338 711) ղազախ, իսկ ռուսերենը `ռուսների 96.2% (78 164) համար էր մայրենի։ Այլ ազգությունների ներկայացուցիչների թվում այդ ցուցանիշը ցածր է. Ուկրաինացիների միայն 16% -ը, թաթարների 47.9% -ը, գերմանացիների 18.8% -ը և կորեացիների 35.1% -ն են իրենց ազգային լեզուն անվանել«մայրենի»։

Ավելի քան 15 տարեկան 265.545 քաղաքային ղազախներից 97,6% -ը հասկացել են բանավոր ղազախերեն, իսկ 94.1% -ը և 89.6% -ը համապատասխանաբար կարդացել և սահուն գրել են ղազախերեն։ Ինչ վերաբերում է ռուսաց լեզվի իմացությանը, այս տարիքային խմբում ղազախների 94.4% -ը հասկացել է խոսակցական ռուսերենը, համապատասխանաբար 86.1% և 80.2% -ը սահուն կարդում և գրում են։ Ռուսների 97,7%-ն է հասկանում ռուսերեն, 95,7%-ը կարդում են ազատ, 93.5%-ը գրում են ազատ։

«Լեզվաբանական իրավիճակը Ակտոբեի շրջանում» ուսումնասիրության համաձայն (2014), հարցվածների 34.1%՝ «Ակտոբեի» բնակիչները, կարծում են, որ ռուսերենն ու ղազախերենը հավասարաչափ են օգտագործվում, հարցվածների 27.1% -ը համարում է, որ ռուսերենը գերակշռում է՝ չհակասելով ղազախական լեզվին և բաժնեմասին։ Հավատացողները, որ ղազախերենը գերակշռում է ռուսերենից հակասելու, կազմել է 22.9%: Ղազախերենը ռուսերենից գերակշռող ճանաչող մարդկանց թիվը պարզվեց, որ ավելի բարձր է (12,1%), քան այն մարդկանց թիվը, որոնք ռուսաց լեզուն գերակշռող էին համարում ղազախերենից (9,2%)։ Հարցված քաղաքացիների 94.6%-ը կարծում է, որ ստեղծվում են պետական լեզվով տիրապետելու և իրականացնելու բոլոր պայմանները, իսկ նրանց տեսակետից, ովքեր կարծում են, որ չկան այդպիսի պայմաններ, կազմել է 5.4%: Քաղաքի աշխատանքային կոլեկտիվներում և ուսումնական հաստատություններում ղազախերեն և ռուսերեն լեզուների օգտագործման հաճախականությունը համապատասխանաբար կազմել է 47% և 50.8% (անգլերեն ՝ 2.3%), ինչը փոքր-ինչ տարբերվում է ընդհանուր տարածաշրջանային ցուցանիշներից, որտեղ այս ոլորտում գերակշիռ լեզուն ղազախականն է (59, 5%), որին հաջորդում է ռուսաց լեզուն 39.3% մասնաբաժնով (անգլերեն `1.2%)։

Վերոնշյալ ուսումնասիրության արդյունքների համաձայն, ղազախերենը «մայրենի» լեզու է Ակտոբեի բնակիչների 83.3%-ի համար, որին հաջորդում են ռուսերենը (13.2%), ուկրաիներենը (2%), թաթարերենը (1.1%), գերմաներենը (0,5%) և այլ լեզուներ։ Այն հարցին, թե որ լեզվով են մտածում, քաղաքացիներից 47.2%-ը պատասխանել է ղազախերենն, ռուսերեն` պատասխանել են 29.9%-ը, իսկ 23% -ը խոստովանել է, որ մտածում են երկու լեզուներով։ Հարցվածների համամասնությունը, որոնք ղազախերեն ավելի լավ գիտեն, քան ռուսերեն և ռուսերեն, ավելի լավ ղազախերենից կազմել են համապատասխանաբար 50,7% և 45.8%: Ղազախերենն իրենց մայրենի լեզվից լավ իմացողների թիվը կազմել է 2,6 %։ «Ակտոբե»-ում հարցվածների 77.9%-ը խոսում են ռուսերեն, բայց ռուսերենը իրենց մայրենի լեզուն չէ (10.8%-ը խոսում են և՛ ռուսերեն, և՛ անգլերեն)։ Ղազախերենի համար այս ցուցանիշը շատ ավելի ցածր է. ղազախերեն խոսում են միայն 8,1%-ը, որոնց համար ղազախերենը նրանց մայրենի լեզուն չէ (2% -ը խոսում է և՛ ղազախերեն, և՛ անգլերեն)։

Ակտյուբինյան ագլոմերացիա

Ակտյուբինյան քաղաքային ագլոմերացիան (ղազ.՝ Ақтөбе агломерациясы) ներառում է Ակտոբե քաղաքը, դրա արվարձանները և քաղաքային վարչակազմի տարածքը շրջապատող մի շարք վարչական քաղաքներ։ Բնակչության ընդհանուր թիվը 541 հազար մարդ է (2014 թվականի հունվար)։ Ակտոբե քաղաքը ժամանակակից ուրբանիստական կենտրոն դարձնելու պլանները Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևն արտահայտել է 2014 թվականի հունվարին։ Դեռ 2013 թվականի սեպտեմբերին հայտնի դարձավ Ղազախստանում ևս երկու միլիոնատեր քաղաք ստեղծելու պլանների մասին, որոնք նման են Ալմաթիի և Նուր-Սուլթանին։

Ղազախստանի էկոնոմիկայի և բյուջետային պլանավորման նախաարության մասնագետների կարծիքով, հեռավար հեռանկարում Ակտյուբինական ագլոմերացիայի ժողովրդական «հզորությունը» կկազմի 1,3 միլոն մարդ։ Ի սկզբանե պլանավորվում է, որ ագլոմերացիայի կազմում կընդգրկվի Ալգինսկի, Կարգալինի, Մարտուկի, Մուգալժարի և Քրոմտաուի շրջանների (Քրոմտաու, Ալգա, Կանդիագաշ և այլն) 31 բնակավայրեր, Ակտոբեից ժամական մատչելիության պայմաններում։

Տնտեսություն

Ակտոբեյի մարզը Ղազախստանի 16 մարզերի միջև (2015) մրցակցային առումով գրավում է 7-րդ տեղը (▼ 3-րդ տեղ)։ Տարածաշրջանը Ղազախստանում առատար դիրք է զբաղեցնում մեքենաշինության և գյուղատնտեսության ոլորտներում, աշխատանքի արտադրողականության մեջ, նաև տարածաշրջանը մեծ աճ է ցույց տալիս մեծածախ և մանրածախ առևտրի ոլորտներում։ Պլանավորված է, որ Ակտոբեյի ագլոմերացիայի զարգացմանը պետական աջակցության արդյունքը կլինի համախառն տարածաշրջանի արտադրանքի (ՀՏԱ) աճը՝ 6,6%-ով, իսկ հիմնական ակտիվներում ներդրումը՝ 20%-ով, մինչև 2020 թվականը։ 2015 թվականին հիմնական միջոցներում ներդրումները կազմել են 114,3 միլիարդ, որից 65,9%-ը բաժին է ընկել քաղաքի սեփական միջոցներին։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Ակտոբեյում փոքր և միջին բիզնեսը համեմատաբար թերզարգացած է, քաղաքը մեծ գրավչության ունի ներդրողների համար։

ՀՏԱ-ի առումով, Ակտոբեյի շրջանը զբաղեցնում է վեցերրորդ տեղը Ղազախստանի շրջանների շարքում։ Ակտոբեյում (2013 թվականին) մեկ շնչի հաշվով ՀՏԱ-ի ծավալը 1 490,7 հազար տենջ է (9 893 ԱՄՆ դոլար), ինչը ցածր է տարածաշրջանային միջին ցուցանիշներից՝ 2 263,7 հազար տենգից (15,023 ԱՄՆ դոլար)։ Քաղաքի տնտեսական աճն ապահովվում է արդյունաբերական համալիրի, շինարարական արդյունաբերության, ինչպես նաև ծառայությունների ոլորտի, առևտրի և տրանսպորտի արագացված զարգացմամբ։ 2013 թվականին, 9 ամիսների ընթացքում քաղաքի ՀՏԱն հասել է 1,193,256,3 միլիոն տենգի (2013 թվականին Ակտոբեյի շրջանի ՀՏԱ-ն կազմել է 1,816,346,2 միլիոն տնգի)։

Զբաղվածություն և կենսամակարդակ

Ակտոբեի գործազուրկ քաղաքացիներին աշխատանքի տեղավորելուն աջակցելը, աշխատաշուկայի վիճակի մասին տեղեկատվության ապահովումը և նման այլ գործառույթներն իրականացնում է զբաղվածության և սոցիալական ծրագրերի քաղաքային բաժինը։.

Քաղաքի վարչակազմի հաշվետվությունների համաձայն՝ Ակտոբեում պաշտոնապես գրանցված գործազրկության մակարդակը կազմում է 0,2% (զբաղվածության մարմիններում գրանցված է 420 մարդ, 2015 թվականի մարտ), ինչը մարզային ցուցանիշներից ցածր է 0,3%-ով․ միևնույն ժամանակ Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության մեթոդաբանությամբ հաշվարկված գործազրկության ցուցանիշները մարզում կազմել են 4,9%, իսկ ընդհանուր առմամբ՝ Ղազախստանում՝ 5%։ Պետք է հաշվի առնել, որ որոշ վերլուծաբանների կարծիքով՝ Ղազախստանում գործազուրկների թվի վերաբերյալ տվյալները կարող են խիստ նվազեցվել։

2014 թվականին քաղաքում միջին ամսական անվանական աշխատավարձը կազմել է 110 640 տենգե։ Երբ 2015 թվականին հրապարակվեցին տվյալներ այն մասին, որ միջին հաշվով Ակտոբեի բնակիչներն ամսական ստանում են ավելի քան 100 հազար տենգե, շատ բնակիչներ թերահավատորեն էին վերաբերվում այդ թվերին։

Ընդհանուր առմամբ, Ակտյուբին մարզում 2015 թվականին գնաճի աճի տեմպերը ցածր են եղել միջին հանրապետական ցուցանիշներից (12,2 % 13,6 %-ի դիմաց)։ Նույնը վերաբերում է պարենային ապրանքների գներին՝ 10,3 %՝ երկրում միջին հաշվով 10,9%-ի համեմատ։ Համաձայն Ղազախստանի ազգային Էկոնոմիկայի նախարարության վիճակագրության կոմիտեի տվյալների՝ 2015 թվականի փետրվարի հիմնական պարենային ապրանքների գների վերաբերյալ, Ակտոբեում ապրանքատեսակների ներկայացված գրացուցակի ցանկացած ապրանքի գները չեն ներառվել ամենաէժանների կամ ամենաթանկերի ցուցակում։

Արդյունաբերություն

Ակտոբեն խոշոր արդյունաբերական կենտրոն է, որը սերտորեն կապված է քաղաքից արևելք գտնվող քրոմիտի հանքավայրերի հետ։ Այնտեղ են գտնվում ֆեռոհամաձուլվածքների, քրոմային միացությունների, գյուղատնտեսական մեքենաշինության ռենտգեն սարքավորումների և այլ գործարաններ։ Զարգացած են քիմիական, թեթև և սննդի արդյունաբերությունները։

1930 թվականին քաղաքից հարավ սկսվել է Ղազախստանում քիմիական արտադրության առաջին և խոշորագույն ձեռնարկություններից մեկի՝ Ակտյուբինի քիմիական կոմբինատի շինարարությունը, որի մոտ հետագայում կառուցվել է Ալգա քաղաքը։ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո քիմիական կոմբինատում արտադրությունը դադարեցվել է, և ձեռնարկությունը լիակատար անկում է ապրել։ 2018 թվականին տարածաշրջանի իշխանությունները որոշում կայացրեցին կոմբինատի ամբողջական լուծարման մասին։ 1943 թվականին Ակտյուբինի երկաթամիահալվածքների գործարանը դարձել Է Ղազախստանի սև մետալուրգիայի առաջին ձեռնարկությունը։

Քաղաքի ձեռնարկությունների արտադրանքի արժեքը 2014 թվականին հասել է 257,9 մլրդ տենգեի (1,44 մլրդ ԱՄՆ դոլար) և կազմել է համապետական ցուցանիշների 20,7 %-ը, ինչը 1,7% -ով ցածր է նախորդ տարվա ցուցանիշներից։ Մետալուրգիական արդյունաբերությանը բաժին է ընկնում քաղաքում արտադրված ամբողջ արտադրանքի ավելի քան 30%-ը, իսկ քիմիական արդյունաբերությանը՝ ընդհանուր ծավալի 10,3% -ը։

Քաղաքի խոշորագույն ձեռնարկություններն են Ակտյուբինի ֆերոսպլավների գործարանը, Ակտյուբրենտգենը, Ակտյուբինի քրոմային միացությունների գործարանը և սննդի արդյունաբերության մի շարք ձեռնարկությունները։ Ակտյուբինի ֆերոսպլավների գործարանում արտադրվում է Ղազախստանի երկաթամիահալվածքների 22%-ը։ Ակտյուբինի քրոմային միացությունների գործարանը հանդիսանում է միակ ձեռնարկությունը երկրում, որն արտադրում է քրոմային անհիդրիդ, դաբաղանյութեր և նատրիումի դիքրոմատ։

Ակտոբեում տեղակայված են սննդի արդյունաբերության խոշոր ձեռնարկություններ, որոնք արտադրում են ալյուր, հրուշակեղեն, մակարոնեղեն, բուսական յուղ և այլ արտադրանքներ։

Ակտյուբին մարզն ու Ակտոբեն Ղազախստանի չորս շրջաններից մեկն են, որտեղ կենտրոնացված է լիկյորի և օղու արտադրությունը։ Օղու տեղական արտադրող «ԳԵՈՄ» (Wimpex) ՍՊԸ-ն հանդիսանում է Ղազախստանում օղու խոշորագույն արտադրողներից մեկը և զբաղեցնում է այդ շուկայի 22%-ը։ Ալկոհոլի արտադրությամբ զբաղվում են նաև «Ակտյուբինի շամպայնի գինիներ գործարան» ՍՊԸ-ն, «Արայ» ՓԲԸ-ն, «Կենտավր» ՍՊԸ-ն, Ակտյուբինի «Կրիստալ» լիկյոր-օղու գործարանը, ղազախա-գերմանական «Օմիրբեկ» համատեղ ձեռնարկությունը և «Տրանսմարս» ՍՊԸ-ն։ «Օմիրբեկ» և «ԳԵՈՄ» ընկերությունները մի քանի անգամ ընդգրկվել են Ակտյուբին մարզի ամենախոշոր հարկատուների ցուցակում։

Գյուղատնտեսություն

2014 թվականի վերջին Ակտոբեի քաղաքային վարչակազմի տարածքում գրանցվել է 319 գյուղատնտեսական ձեռնարկություն, որոնցով արտադրվել է 11 998,7 մլն տենգեի արտադրանք (▼ 5,4 %): Դրանցից 4112,5 մլն տենգեն բաժին է ընկել բուսաբուծությանը, իսկ 7582,8 մլն տենգեն՝ անասնաբուծությանը։ Ընդհանուր առմամբ, 2014 թվականին արտադրվել է 4,8 հազար տոննա միս, 24,9 հազար տոննա կաթ, 121,2 մլն հատ ձու։

Չնայած 360 մլն տենգեի չափով հատկացված նպաստին, քաղաքային ագարակատեր-անասնաբույծները կարողացել են միայն բավարարել Ակտյուբինի բնակիչների ձվերի պահանջարկը։ 2014 թվականին ֆերմերները արտադրել են 2,9 հազար տոննա միս և 20 հազար տոննա կաթ, մինչդեռ մսի և կաթի պահանջարկը կազմել է համապատասխանաբար 20,7 հազար և 71,4 հազար տոննա։ Սակայն սննդամթերքի այլ տեսակներ (ալյուր, բուսական յուղ) մի քանի անգամ ավելի շատ են արտադրվել։

Քաղաքային ակիմատի տարածքում 2012 թվականին գրանցվել է 32 021 այգեգործական հողամաս կոլեկտիվ այգեգործությունների կազմում, ինչպես նաև 1 101 բանջարանոցային հողամաս կոլեկտիվ բանջարանոցների կազմում։ Այսպես կոչված այգեգործական հողամասերի մի մասը օգտագործվում է ոչ միայն տնամերձ այգեգործություն և բանջարաբուծության համար, այլև ժամանակավոր (սեզոնային) բնակության համար՝ հանգստի նպատակով և որպես անհատական բնակելի հատված մշտական բնակության համար, բնակիչների թիվը, որոնք մշտական բնակության համար օգտագործում են այգու հողամասերի շինությունները, գնահատվում է 40 հազար մարդ։ Քաղաքի ղեկավարության կարծիքով՝ ամառանոցները խանգարում են Ակտոբեի զարգացմանը։ Ամառանոցների կառուցմումը թույլատրող փաստաթղթերի ձևակերպումը դադարեցվել է, իսկ արդեն գոյություն ունեցող այգեգործական տարածքները նախատեսվում է ազատել՝ բազմաբնակարան շենքերի կառուցման համար։ Ապագայում ամառանոցները գտնվելու են քաղաքից 10-20 կմ հեռավորության վրա։

Առևտուր և ծառայությունների ոլորտ

Քաղաքի առևտրի հիմնական հարթակները երկար ժամանակ եղել են շուկաները, որոնց թիվը 2014 թվականին հասել է 28-ի։ Դրանցից ամենախոշորը «Շիգիս»-ն ու Կենտրոնական շուկան են։ Քաղաքի վարչակազմի կողմից աշխատանքներ են տարվում տեղական արտադրողների և այգեպան-ամառանոցավորների արտադրանքի համար կոմունալ մինի-շուկաների բացման ուղղությամբ։

Պահպանվում է մանրածախ ապրանքաշրջանառության ծավալի տարեկան աճը։ Եթե 2012 և 2013 թվականներին այն հասել է համապատասխանաբար 309,3 և 317,9 մլրդ տենգեի, ապա 2015 թվականին աճել է մինչև 391,8 մլրդ տենգե։

2000-ական թվականներից նկատվում է բացօթյա շուկաների վերափոխումը ծածկ ունեցող տաղավարների և առևտրի-զվարճանքի կենտրոնների կառուցման միտում։ 1998 թվականին ձեռնարկատեր Բորիս Բայժարկինովը կառուցել է քաղաքի առաջին խոշոր առևտրային կենտրոններից մեկը՝ «Նուրդաուլետը»։ Հաջորդ տարիներին ստեղծվել են ևս մի քանի առևտրի-զվարճանքի կենտրոններ՝ «Մեգա Շիգիս»-ը (2002), «Ալատաու»-ն (2007), «KeruenCity»-ն (2009, նախկինում՝ «Mega Aktobe»), «Alia Bazary»-ն (2011, նախկինում՝ «Ալիա Center»), «CITY Shopping Center»-ը (2015)։

Քաղաքում այս պահին գործում են սուպերմարկետների երկու խոշոր ցանցեր՝ «Անվարը» և «Դինան»։ Ակտոբեի առաջին հիպերմարկետը եղել է «Օլժա»-ն (6500 մ²), որը բացվել է 2009 թվականին։ 2011 թվականին բացվել է երկրորդ «Օլժա» հիպերմարկետը, որը զբաղեցրել է խոշոր առևտրի կենտրոնի ողջ առաջին հարկը (5500 մ²), որը կառուցվել է «Ալիա» շուկայի տեղում։ «Օլժա» հիպերմարկետները, որոնք իրենց տեսակի մեջ առաջինն են եղել ոչ միայն Ակտոբեում, այլև ողջ Արևմտյան Ղազախստանում, այժմ փակ են։

Գոյություն ունի «Metro Cash & Carry» մեծածախ առևտրի կենտրոնը (2012 թվականից) և «Դաստարխան» սուպերմարկետ։ Գործում են նաև փոքր մթերային խանութներ («Խոհարարական աշխարհ», «Ռիոլ» և այլն), «Alser», «Fora», «Երազանք», «Sulpak» և «Տեխնոդոմ» կենցաղային տեխնիկայի և էլեկտրոնիկայի խանութները։

Կենտրոնական շուկա	KeruenCity Aktobe

Մանր ձեռնարկատիրություն

Քաղաքում փոքր և միջին բիզնեսի զարգացման մակարդակը բավարար չէ։ Կանխող գործոններն են ֆինանսավորման սահմանափակ հասանելիությունը, արդյունաբերական ենթակառուցվածքի անզարգացածությունը և ձեռնարկատիրության աջակցության ծրագրերը։

2014 թվականին Ակտոբեում փոքր ձեռնարկատիրության սուբյեկտների թիվը հասել է 40,9 հազար միավորի (2014 թվականին 37,9 հազար), որոնցից 33,7 հազար միավորը ակտիվ է (2014 թվականին 23,7 հազար միավոր)։ 2014 թվականին հարկային եկամուտները կազմել են 94,1 մլրդ տենգե (▲ 5,6 %)։ 2013 թվականին փոքր ձեռնարկատիրությամբ զբաղվածների թվաքանակը կազմել է 83,8 հազար մարդ (▲ 2,8 %․ ընդամենը Ակտյուբին մարզում՝ 120,2 հազար))։ В 2014 թվականին նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը քննադատել է Ակտյուբին մարզում պետական ծրագրերի իրականացումը և ուշադրություն դարձրել այն հանգամանքին, որ փոքր և միջին բիզնեսի սուբսիդավորվող նախագծերի 80 % բաժին է ընկնում Ակտոբեին։

Ֆինանսական ծառայությունների շուկա

Քաղաքում գործում են «Alfa-Bank», «ATFBank», «Բանկ CenterCredit», «VTB Bank», «Բանկ Kassa Nova», «Eurasian Bank», «Ղազախստանի Ժիլստերսբերբանկ», «Home Credit & Finance Bank», «AsiaCredit Bank», «Halyk Bank», «Nurbank», «SB Sberbank of Russia JSC», «Bank of China», «ForteBank», «Jýsan bank», «Kaspi Bank]», «Bank RBK» ղազախական և արտասահմանյան խոշորագույն առևտրային բանկերի մասնաճյուղերը։

Տրանսպորտ և ենթակառուցվածք

Ակտոբեն Ղազախստանի հիմնական տրանսպորտային և տարանցիկ կենտրոններից մեկն է: Քաղաքում հատվում են M-32, А-24 և А-27 հիմնական ավտոճանապարհները։ 2013 թվականին ավարտվել է Ակտոբեի շրջանում Արևմտյան Եվրոպա - Արևմտյան Չինաստան մայրուղու հատվածի շինարարությունը։ Այս հատվածի կառուցումը թույլ է տվել տարանցիկ փոխադրամիջոցներին հետևել իր երթուղիներով՝ առանց քաղաք մտնելու։ Ակնկալվում է, որ դա կհանգեցնի քաղաքային փողոցների և շրջակա միջավայրի պայմանների իրավիճակի բարելավմանը։

Ավտոմոբիլային տրանսպորտ

1925 թվականին Ռուսս-Բալթ ապրանքանիշի առաջին չորս ռուսական ավտոմեքենա է բերվել Ակտյուբինսկի մարզ, 1933 թվականին հինգ հասարակական ավտոմեքենա։ 1960-ականների վերջին Ակտոբեի շրջանում ավտոմեքենաների քանակը հասնում էր 20 հազարի, որից 2 հազարը պատկանում էին աշխատողներին: 2003 թվականին մարզում գործում էր 49,5 հազար մարդատար մեքենա, մինչև 2013 թվականը դրանց թիվն աճել է մինչև 132,2 հազար։ 2001 թվականին քաղաքում բեռնափոխադրումների ծավալը կազմել է 509 հազար տոննա։ Սպասվում էր, որ 2008 թվականին այս ցուցանիշը կաճի մինչև 650 հազար տոննա, իսկ 2015 թվականին այն կկազմի 800 հազար տոննա ▲ 57%):

Միջքաղաքային և միջազգային ավտոբուսային ծառայություններ են մատուցվում «Սապար» և «Էքսպրես» ավտոբուսի կայարաններից։ Express ավտոկայանը տեղակայված է Ալյա Մոլդագուլովայի պողոտայից հյուսիս գտնվող քաղաքի ծայրամասում։ Այս կայարանից հեռավոր չվերթները ավտոբուսներով մեկնում են Ռուսաստանի և Ղազախստանի այնպիսի խոշոր քաղաքներ, ինչպիսիք են Սանկտ Պետերբուրգը (ամսվա 1-ին և 2-րդ ուրբաթ), Օրենբուրգը (օրական 4 անգամ), Օրսկը (օրական 3 անգամ), Սամարա:, Կազան (ուրբաթ և կիրակի), Կոստանայ և Նուր-Սուլթան։ «Սապար» ավտոկայանը, որը կառուցվել է խորհրդային տարիներին, օգտագործվում է Ակտոբեի շրջանի բնակավայրերի հետ ավտոբուսային կապեր կազմակերպելու համար: Օրական մի քանի անգամ թռիչքներ են իրականացվում Օրենբուրգում և Օրսկում։

Քաղաքային ուղևորափոխադրումներ

2001 թվականին ուղևորափոխադրումների ծավալը կազմել է 12,9 միլիոն մարդ։ 2006 թվականի հաշվարկների համաձայն, մինչև 2008 թվականը այդ ցուցանիշը պետք է աճեր մինչև 16.4 միլիոն մարդ (27% ▲ ), իսկ մինչև 2015 թվականը այն պետք է հասներ 20 միլիոն մարդու։ 1927 թվականից ի վեր քաղաքում գործում է ավտոբուսային համակարգ, որն այսօր ունի հիսուն երթուղի և տարբեր հզորությունների ավելի քան 300 ավտոբուս։ Ըստ քաղաքի ղեկավարության, ավտոբուսների այս քանակը բավարար չէ հասարակական տրանսպորտի բնականոն գործունեության համար։

2015 թվականի տվյալների համաձայն, Ակտոբեում հասարակական տրանսպորտի արժեքը համարվում էր ամենացածրերից մեկը Ղազախստանում։ 2018 թվականի հոկտեմբերից ի վեր բոլոր տիպի ավտոբուսներում ուղեվարձը 80 տենգե է (0.2 ԱՄՆ դոլար)։

1982 թվականին գործարկվեց տրոլեյբուսային համակարգը, որը ունեցել է մինչև 150 տրոլեյբուս։ Ակտոբեն դարձել է Ղազախստանի հինգերորդ քաղաքը, որում գործել է տրոլեյբուսի շարժումը։ 2000-ականներին տրոլեյբուսների քանակը աստիճանաբար նվազել է (փակման պահին մնացել է միայն հինգը), իսկ 2013 թվականին տրոլեյբուսային համակարգը դադարել է գոյություն ունենալ։

Քաղաքն ունի 30 գրանցված տաքսի ծառայություն։ Ճանապարհորդության գինը տատանվում է 300-500 տենգե: Բացի պաշտոնական ծառայությունից, ուղևորները տեղափոխվում են բազմաթիվ մասնավոր փոխադրողների կողմից`առանց լիցենզիայի։ Ձեռնարկվում են միջոցառումներ ապօրինի մաքսանենգության դեմ պայքարի ուղղությամբ, խախտողները տուգանվում և գրանցվում։ Կան նաև սմարթֆոնների հավելվածների օգտագործմամբ առցանց տաքսի պատվիրելու ծառայություններ (« Յանդեքս. Տաքսի»,«InDriver »և այլք:)

Երկաթուղային տրանսպորտ

Ակտոբեն երկաթուղային և ճանապարհային խոշոր հանգույցներից է։ «Ակտոբե» երկաթուղային կայարանը կառուցվել է 1975 թվականին (քանդվել է հին կայանը, որը կառուցվել էր 1905 թվականին)։ Քաղաքի նոր գլխավոր հատակագծի համաձայն՝ կայանը նախատեսվում է տեղափոխել մոսկովյան շրջան։

Օդային տրանսպորտ

Քաղաքի ժամանակակից միջազգային օդանավակայանը գտնվում է Ակտոբեի հարավ-արևմտյան ծայրամասում ՝ երկաթուղային կայարանից 3,5 կմ հարավ։ Ակտոբե 1-ին դասի օդանավակայանը կարող է ընդունել ինքնաթիռների տեսակների մեծ մասը, այդ թվում՝ Իլ-86, Բոինգ 727-200 և Ան-124 (տնօրինության թույլտվությամբ), ինչպես նաև բոլոր տեսակի ուղղաթիռներ։ Քաղաքի օդանավակայանը գտնվում է 5-րդ հորիզոնականում՝ երկրի բեռնաշրջանառության ցուցանիշով։  Ակնկալվում է, որ 150 մլն դոլար արժողությամբ նոր տրանսպորտային-լոգիստիկ կենտրոնի կառուցումից հետո օդանավակայանը երրորդ տեղը կզբաղեցնի այդ ցուցանիշով։

Ընդհանուր առմամբ, Ակտոբեի օդանավակայանը սպասարկում է 5 բեռնված ավիաուղիներ դեպի Մոսկվա, Նուրսուլթան, Ալմա Աթա, Աթիրաու և Ակտաու։ Մեկ ամսվա ընթացքում օդանավակայանն ընդունում է շուրջ 130-160 Ինքնաթիռ, ուղևորաշրջանառությունը 2013 թվականին կազմել է 298 հազար մարդ։ Քաղաքը Ղազախստանի թռիչքների վերահսկման երեք տարածաշրջանային կենտրոններից մեկն է, և թռիչքները դեպի Ատիրաու, Կիզիլորդա, Մանգիստաու և Արևմտյան Ղազախստան շրջանները վերահսկվում են Ակտոբեի դիսպետչերների կողմից։

Բնակարանային կոմունալ տնտեսություն և քաղաքային բարեկարգում

Բնակարանային ֆոնդ

Քաղաքի բնակելի ֆոնդը բաղկացած է 1615 բազմաբնակարան բնակելի շենքերից (2015)։ Նոր քաղաքի բնորոշ տները 4-5 հարկանի խրուշյովկաներ են։ Ավելի հազվագյուտ տեսակի տներ են 2-5 հարկանի ստալինկաներ են և 9-10 հարկանի բրեժնևկաները, որոնք կառուցվել են խորհրդային վերջին շրջանում։ Խրուշյովկա շենքերը հիմնականում տեղակայված են Աբիլկայիր խանի և Եսեթ Բաթիրի պողոտաներում, 5 և 8 միկրո շրջաններում, Հացաբույսի գործարանի տարածքում։ Ստալինկները տեղակայված են Կենտրոնական շուկայի տարածքում, իսկ ժամանակակից բազմաբնակարան շենքերը (10-ից 25 հարկ) հիմնականում տեղակայված են 11-րդ և 12-րդ միկրոշրջաններում, Բոլաշակի միկրոշրջանում, Ավիգոգոդկայում և կառուցվող Նուր Ակտոբեի տարածքում։ Շանհայի, Կուրմիշի և Մոսկվայի շրջաններում բնակարանների հիմնական ձևը մեկ հարկանի բնակելի շենքեր և տնակներ են։ Մինչև 2006 թվականը քաղաքի տարածքում հողամասերը տրվել են առանց հաշվի առնելու քաղաքի գլխավոր հատակագիծը։ Այդ պատճառով որոշ տներ կառուցվել են ապագա դպրոցների և ճանապարհների տեղում։ Նման «սխալները» շտկվում են տերերի հետ դատական գործով։

Ըստ քաղաքային ակիմատի քաղաքի բնակելի ֆոնդի մոտ 30%-ը հիմնանորոգման կարիք ունի։ Իրականացվել է բնակարանային և կոմունալ ծառայությունների արդիականացման պետական ծրագիր, և մինչև 2015 թվականը նախատեսվում էր այդ տների մասնաբաժնի կրճատումը հասցնել ընդհանուրի 20%-ի։

Էլեկտրաէներգիա

Ակտոբե քաղաքի սպառողների էլեկտրամատակարարումն իրականացվում է կենտրոնացված «Ակտոբեէներգոշնաբ» ՍՊԸ հաշվեկշռում գտնվող 110-35 կՎտ ցանցերից, որը էլեկտրականությամբ մատակարարում է ողջ Ակտուբյան շրջանը։ «Ակտոբեէներգոշնաբ»-ը ստեղծվել է 2004 թվականին Ակտյուբինյան տարածաշրջանային էլեկտրացանցային ընկերության (ՌԷԿ) բաժանման միջոցով՝ «էլեկտրաէներգետիկայի մասին» Ղազախստանի Հանրապետության օրենքի 25-րդ հոդվածի 1-ին կետին համապատասխան։

Քաղաքն ունի իր էներգետիկ հզորությունները կենտրոնացած «Ակտոբե ՓՀԷԿ» ԲԲԸ-ում և «Ֆերրոխրոմ» ԲԲԸ-ում։ Կայարանների տեղադրված ընդհանուր հզորությունը 207.8 ՄՎտ է։ «Ակտոբեէներգոշնաբում» գործում է մի քանի ենթակայաններ`Ակտյուբինսկայա-Սազդինսկայան, Գորմոլցավոդը (GMZ) և Իլեցկայան։ Ակտյուբինսկայա-Սազդինսկայա ենթակայանը գործում է 1969 թվականից, կայաննի ցանցերն ընդգրկում են քաղաքի 80 տոկոսը։ 2014 թվականին շահագործման է հանձնվել 124.6 կմ էլեկտրամատակարարման ցանցը։ Քաղաքի գլխավոր հատակագծի համաձայն, նախատեսվում է հնացած սարքավորումները փոխարինել «Իլեք» ենթակայանում (տրանսֆորմատորները 2 × 20 ՄՎԱ փոխարինելով 2 × 25 ՄՎԱ), կառուցել 110/10 կվ «Բատիս» ենթակայանը (2 × 10 ՄՎԱ)` նույնանուն բնակելի զանգվածի սպառողների էլեկտրամատակարարման համար։ Նախատեսվում է «Նոր» և «Աղյուս» ենթակայանների ընդլայնում և առկա տրանսֆորմատորների փոխարինում «Կարգալինսկայա» ենթակայանում։

Գազամատակարարում

Քաղաքի գազիֆիկացումը սկսել է XX դարի 60-ականներից։ 1967 թվականին բնական գազից օգտվել են Ակտոբեի մի քանի ձեռնարկություններ։ Այժմ գազ է մատակարարվում քաղաքի գրեթե բոլոր բազմաբնակարան և մասնավոր բնակելի շենքեր։ Գազամատակարարման հետ կապված խնդիրներ հիմնականում ունենում են քաղաքի կառավարման շրջանի մոտակա գյուղերի բնակիչները։ 2014 թվականին շահագործման է հանձնվել 34,8 կմ գազի մատակարարման ցանց։

Ջերմամատակարարում

Քաղաքի տների և ձեռնարկությունների ջերմության և տաք ջրի հիմնական օպերատոր-մատակարարը «Տրանսեներգո» ԲԲԸ-ն է, որը գործում է ավելի քան 40 տարի։ Ընդհանուր առմամբ,«Տրանսեներգո» ծառայություններից օգտնվում է 76279 բաժանորդ (որից 1994 թվականը իրավաբանական անձինք են )։ Կազմակերպությունը կառավարում է 210 կմ բեռնախցիկ և բաշխիչ ջեռուցման ցանց (որոնցից 140 կմ պետք է փոխարինել), 21 կաթսայատուն, 6 պոմպակայան և 79 խմբային կետ։ Քաղաքում ջերմության հիմնական աղբյուրը «Ակտոբե ՓՀԷԿ»-ն է`1139 Գկալ հզորությամբ։ Բացի այդ, կան 90 արդյունաբերական և կոմունալ կաթսայատուներ, ինչպես նաև ինքնավար ջեռուցման համակարգեր և ջեռուցման վառարաններ։ Նոր բազմահարկ շինարարության շրջանները կարիք ունեն նոր ջերմային ցանցերի տեղադրման՝ գոյություն ունեցող ջերմային ցանցերի գլխային հատվածների փոխարինմամբ։ Ապագայում նախատեսվում է ամբողջությամբ արդիականացնել գոյություն ունեցող ՋԷԿ-ը։

Գերեզմաններ

Աք-Տյուբեում առաջին բնակավայրերի հայտնվելուց անմիջապես հետո առաջացել են նաև առաջին գերեզմանատները։ Որոշ ժամանակ եղել է նաև մուսուլմանական գերեզմանատուն (գտնվելու վայրը անհայտ է)։ Այսօր քաղաքում կա միայն մեկ գործող գերեզմանոց, իսկ Գորմոլզավոդի, Շանհայի և Ողջի թաղամասերի գերեզմանները չեն գործում։ Բացի թվարկածներից, քաղաքում է գտնվում նաև գերմանացի ռազմագերիների գերեզմանը, որը ղեկավարում է Գերմանիայի դեսպանատունը։

Կանաչապատում

Քաղաքի կանաչապատումը Ակտոբեի զարգացման կարևորագույն բաղադրիչն է քանի որ քիմիական արդյունաբերության և մետալուրգիայի ձեռնարկությունները աճում են քաղաքում։ Խորհրդային տարիներին ամեն տարի ծառեր են տնկվել քաղաքում՝ «կանաչ գոտի» ստեղծելու համար։ Մասնավոր տների բնակիչներին տնկարկներ են տրվել շրջակա տարածքում տնկելու համար։ Քաղաքային վարչակազմն ամեն տարի զգալի միջոցներ է հատկացնում կանաչապատման համար, բայց հաճախ այդ միջոցառումները ոչնչի չեն հանգեցնում, և տնկված ծառերը շուտով մահանում են անբավարար պահպանման պատճառով։ Քաղաքի ծառերի հիմնական վնասատուն տերևային բզեզն է։ 2009 թվականին նախատեսվել է տնկել տարբեր ծառատեսակների մոտ 50 հազար տնկի (դրանց միայն 20%-ը բյուջեի հաշվին է, մնացածը `հովանավորների հաշվին), այդ նպատակների համար հատկացվել է 15 միլիարդ տենգե։

Ծաղկաման(չաշխատող հղում) քաղաքային այգիներից մեկում

2011 թվականին հայտարարվել է, որ նախատեսվում է 1 միլիոն ծառ տնկել ամբողջ Ակտոբեի շրջանում, որից 434 հազարը նախատեսվում է տնկել գարնանը, իսկ աշնանը`200 հազար։ Ըստ Անտառաբուծության հետազոտությունների ինստիտուտի մասնաճյուղի տնօրեն Մուրատ Ութեշկալիևի, Ակտոբեյի ծառերի 90%-ը չորացած է և շուտով կմահանա, քաղաքը տնկիներով մատակարարելու կարողությունը տեղական տնկարանների բավարարությունը բավարար չէ, իսկ ներմուծվող ծառերը չեն դիմակայում Ակտոբեի կլիմային։ Խորհրդային տարիներին տարածաշրջանում տարեկան տնկվում էր 1,500 հա անտառ, և այժմ միայն 350 հա։ 2011 թվականին հայտարարվել է, որ նախատեսվում է 1 միլիոն ծառ տնկել ամբողջ Ակտոբեի շրջանում, որից 434 հազարը նախատեսվում է տնկել գարնանը, իսկ աշնանը `200 հազար, իսկ աշնանը` Ակտոբեում։ Ըստ Անտառաբուծության հետազոտությունների ինստիտուտի մասնաճյուղի տնօրեն Մուրատ Ութեշկալիևի, «Ակտոբե» ծառերի 90% -ը չորացած է և շուտով կմահանա, քաղաքը տնկիներով մատակարարելու կարողությունը տեղական տնկարանների բավարարությունը բավարար չէ, իսկ ներմուծվող ծառերը չեն դիմակայում Ակտոբեի կլիման։ Խորհրդային տարիներին տարածաշրջանում տարեկան տնկվում էր 1,500 հա անտառ, և այժմ միայն 350 հա։

2015 թվականի տվյալներով պահպանվել է 27 հազար ծառ։

Մշակույթ

Թանգարաններ

Ամբողջ քաղաքում կա վեց թանգարան։ Դրանցից ամենահինը՝ Ակտյուբինի մարզային պատմագավառագիտական թանգարանը բացվել է 1929 թվականին՝ դպրոցական թանգարանի բազայի վրա և համարվում է Ակտոբեի տեսարժան վայրերից մեկը։ Ալիյա Մոլդագուլովայի հուշահամալիրը, որի բացումը տեղի է ունեցել 1985 թվականի ապրիլի 22-ին, գտնվում է Մոլդագուլովայի և Ալլեի հերոսների հուշահամալրիրի հարևանությամբ գտնվող համանուն պողոտայում։ «Ռուհանիյաթ» թանգարանը բացվել է 2011 թվականին Նուր Գասիր մզկիթի ցոկոլային հարկում։ Նրա գործունեությունն ուղղված է «գիտակրթական, գիտահետազոտական և կրթական գործունեության իրականացմանը»։ Գեղարվեստական և դեկորատիվ-կիրառական արվեստի թանգարանը 2013 թվականի նոյեմբերի 12-ից գտնվում է քաղաքի կենտրոնական պողոտայում՝ ՔԿԱԳ-ի նախկին շենքում։

Թատրոններ և ֆիլհարմոնիաներ

Ակտոբեում կա երկու պրոֆեսիոնալ թատրոն։ Դրանցից ամենահինը Տախավի Ախտանովի անվան դրամատիկական թատրոնն է, որը հիմնադրվել է հիմնադրվել է 1935 թվականին՝ երկաթուղայինների դրամատիկական խմբակի հիման վրա, Տեմիրբեկ Ժուրգենովի ժողովրդական կոմիսարի առաջարկությամբ, իսկ 1997 թվականին թատրոնին շնորհվել է ղազախ-խորհրդային գրող Տախավի Ախտանովի անունը, որը եղել է Ակտյուբինսկ մարզից։

Կա նաև մանկական տիկնիկային թատրոն՝ «Алақай»-ը, իսկ «Екі Езу» էստրադայի և մանրանկարչության մարզային թատրոնը դարձել է Ախտանովի անվան թատրոնի երրորդ թատերախումբը։ Մարզային ֆիլհարմոնիան հիմնադրվել է 1944 թվականին, 2004 թվականին նրան է հատկացվել քիմիկոսների մշակույթի տան շենքը։ 2009 թվականին բացվել է Բարեկամության տունը, որի նպատակն է զարգացնել տարածաշրջանի բոլոր ազգերի մշակույթները, ազգային ավանդույթներն ու մայրենի լեզուները։ Բարեկամության տանը տեղակայված են 300 տեղանոց համերգային դահլիճ, հանդիսավոր դահլիճ, պարարվեստի դահլիճ, կոնֆերանս-դահլիճ, ցուցասրահ և ձայնագրման ստուդիա։

Գրադարաններ

Քաղաքում կա 18 գրադարան։ Լոմոնոսովի անվան կենտրոնական գրադարանը գտնվում է Ժանգելդինի փողոցում և ունի 5 մասնաճյուղ քաղաքի տարբեր մասերում, այդ թվում՝ Սամուել Մարշակի անվան մանկական գրադարանը և 6 մասնաճյուղ քաղաքային վարչության գյուղերում։ Գրադարանային համակարգը վարում է քաղաքային մշակույթի և լեզուների զարգացման բաժինը։ Գրադարանային ֆոնդում կան ռուսերեն, գերմաներեն, անգլերեն և ֆրանսերեն գրական ստեղծագործություններ։

Զվարճանք և հանգիստ

Քաղաքային արձակուրդներ և փառատոներ

Քաղաքի օրը նշվում է ամեն տարի մայիսի 28-ին (ղազ.՝ Қала күні): Առաջին նախագահի անվան զբոսայգում, Միասնության և Համերաշխության այգում, Ա.Ս. Պուշկինի անվան զբոսայգում, Ժուբանովայի անվան մարզային ֆիլհարմոնիայում, ուսանողների պալատում և այլ հարթակներում կազմակերպվում են մշակութային տարբեր միջոցառումներ։

2001 թվականից Ադապտացիա խմբի մենակատար Էրմեն Էրխանովի ղեկավարությամբ, քաղաքում սկսել է կազմակերպվել «Սուխովեյ» փառատոնը, որին մասնակցել են բազմաթիվ հյուրեր ԱՊՀ երկրներից, 2008 թվականից փառատոնը տեղի չի ունեցել։ Դրանից հետո մի քանի անգամ կազմակերպվել է «Индикатор» նմանատիպ փառատոնը։ 2015 թվականին հայտարարվել է«Սուխովեյի» վերսկսման մասին։

Կինոթատրոններ

«Լոկոմոտիվ» կինոթատրոն

Նախահեղափոխական Ակտյուբինսկում մեկ կինոթատրոն է եղե (Ղազախստանի 13 կինոթատրոններից մեկը)։ ԽՍՀՄ ժամանակներում քաղաքում բացվել են «Ժուլդիզ» (1967), «Միր» (1985), «Ղազախստան» (1961, առաջին լայնէկրան կինոթատրոնը), «Սպուտնիկ» (1965), «Պիոներ», «Կուլտպրոնտ» և «Կուլտպոհոդ» կինոթատրոնները, իսկ Պուշկինի անվան այգում եղել է ամառային կինոթատրոն։ Անկախության տարիներին «Ժուլդիզ» կինոթատրոնի տեղում է կառուցվել «Աինա» առևտրի կենտրոնը, իսկ «Միր» կինոթատրոնը վերածվել է նույն անունով բիզնես կենտրոնի։

2002 թվականին, 1928 թվականին կառուցված և Ղազախստանի պատմամշակութային հուշարձանների ցանկում ներառված, Երկաթուղային աշխատողների մշակույթի տան շենքում, բացվել է հետխորհրդային շրջանի Ակտոբեյի առաջին կինոթատրոնը`«Լոկոմոտիվ» անվանմամբ։ 2009 թվականին KeruenCity առևտրի և զվարճանքի կենտրոնում բացվել է 7-րդ կինոթատրոնը։

Զվարճանքի այգիներ

Նախկինում քաղաքում ամեն ամառ բացվել է զվարճանքի պուրակ։ 2010 թվականին Ակտոբեի կենտրոնական զբոսայգու ընդհանուր վերակառուցման շրջանակներում, որը վերանվանվել է Նուրսուլթան Նազարբաևի անունով, հնացած կարուսելները ապամոնտաժվել են։ Դրանց փոխարեն կառուցվել է 10 մլն դոլար արժողությամբ «կապիտան Բրիգ» զվարճանքի կենտրոնը, որի տարածքում տեղադրված են կարուսելներ և ամերիկյան բլուրներ, իսկ գլխավոր տաղավարում 1150 մ² մակերեսով տեղադրված են մանկական խաղային ատրակցիոններ։

Մանկական ժամանցի կենտրոնները տեղակայված են «Նուրդաուլետ» առևտրի կենտրոնի բակում և MEGA Aktobe-ի ներսում։ 2200 մ² մակերեսով MEGA «Happylon» ժամանցային կենտրոնում տեղադրվել է շուրջ 130 ատրակցիոն իսկ «Նուրդաուլետի» մոտ գտնվող խաղահրապարակում, բացի ատրակցիոններից, շուրջ 10 տարի (մինչև 2016 թվականը) գոյություն է ունեցել քաղաքի միակ մինի-կենդանաբանական այգին։

Լողափեր

2012 թվականին Ակտոբում կար 5 լողափ, մինչև 2013 թվականը նրանց թիվը ավելացել է դառնալով 7։ Քաղաքի լողափերը տեղակայված են Իլեկ գետի ափերին, ինչպես նաև Ակտոբեի և Սազդինսկի ջրամբարներում։ Լողափ մուտքի վճարը տատանվում է 100-ից 1,5 հազարի սահմաններում։ Լողափերի բացման ժամանակ ջրափրկարարական ծառայության աշխատակիցները հետազոտում են ջրատարածքները, մաքրում դրանք վտանգավոր աղբից և նախազգուշացնող նշաններ են տեղադրում լողանալու համար վտանգավոր վայրերի մոտ։ Սեփականատերերը պարտավոր են լողափերը ապահովել բժշկական կետերով և պետք է կազմակերպեն առնվազն երեք փրկարարների հերթապահություն։

2012 թվականին «Ժագաժայ» լողափում հայտնաբերվել է աղիքային ցուպիկ։ Սանիտարական-համաճարակաբանական հսկողության մասնագետները քաղաքի բնակիչներին խորհուրդ են տվել գետային ջուրը կուլ չտալ աղիքային վարակով, վիրուսային հեպատիտ A-ով, դիզենտերիայով, սալմոնելոզով և այլ վարակիչ հիվանդություններով վարակվելու վտանգի պատճառով։

Տեսարժանություն

Ճարտարապետություն

Ժամանակակից Ակտոբեի Կենտրոնը՝ Միասնության և Համաձայնության ջրա-կանաչ բուլվար

Այն բանից հետո, երբ ժամանակակից Ղազախստանի տարածքները միացվեցին Ռուսական կայսրությանը, հենակետերի և առևտրի կետերի անհրաժեշտության պատճառով հայտնվեցին բազմաթիվ քաղաքներ, որոնցից մեկը դարձավ Ակտոբեն։ Հարավային Ղազախստանի քաղաքների ճարտարապետությունում նկատվում է միջինասիական խանությունների ազդեցությունը, իսկ արևմուտքում և հյուսիս-արևմուտքում գտնվող բնակավայրերն իրենցից ներկայացնում էին տիպիկ ռուսական գավառական քաղաքներ։ Այդ քաղաքները կառուցվել են ռուս տեղանքագիրների կողմից կազմված գլխավոր նախագծերի հիման վրա։ Ակտոբեի առաջին գլխավոր նախագիծը մշակվել է 1874 թվականին։

Ակտոբեի ճարտարապետությանը բնորոշ է էկլեկտիկականությունը՝ նորակառույցները գտնվում են խորհրդային ժամանակաշրջանում կառուցված տների հարևանությամբ, երբեմն հանդիպում են շենքեր, որոնք պահպանվել են նախահեղափոխական ժամանակներից։ Քաղաքի ամենահին շենքերից մեկը՝ ռուս-ղրղզական իգական դպրոցը, որը կառուցվել է 1894 թվականին, գտնվում է Այտեկե բի փողոցում։ Այժմ այդ շենքի փոխարեն գործում է «Շահրազադ» ռեստորանը։ Երկաթուղայինների մշակույթի նախկին տան (այժմ՝ «Լոկոմոտիվ» կինոթատրոն) շենքը, որը կառուցվել է 1928 թվականին կոնստրուկտիվիզմի ոճով, ներառվել է Ղազախստանի պատմության և մշակույթի հանրապետական նշանակության հուշարձանների ցանկի մեջ։

Հուշարձաններ և կոթողներ

Քաղաքում տեղակայված են մեծ թվով անվանական հուշարձաններ, հուշատախտակներ, մեծ ու փոքր քանդակներ, կոթողներ և հուշահամալիրներ։ Միայն Ղազախստանի անկախության տարիներին Ակտոբեում կանգնեցվել են 28 հուշարձաններ, կոթողներ և հուշահամալիրներ։ Հանրահայտ դիպուկահար Ալիյա Մոլդագուլովայի պաշտամունքի համար կառուցվել է հուշահամալիր և հուշարձան, կենտրոնական պողոտաներից մեկն անվանվել է ի պատիվ նրան և բացվել է անձնական թանգարան։ Ալիյա Մոլդագուլովայի հուշարձանը (1960) և տիեզերագնաց օդաչու Վիկտոր Պացաևի կիսանդրին (1976) դասվել են Ղազախստանի պատմության և մշակույթի հանրապետական նշանակության հուշարձանների թվին։

Նշանավոր հուշարձաններից է ակտյուբինների պատվի համար կառուցված փառքի 19 մետրանոց գրանիտե կոթողը, որոնք զոհվեցին հայրենիքի համար մղված մարտերում, քաղաքացիական և Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին, նվիրված Խորհրդային իշխանության հաստատման համար պայքարողներին և Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների հիշատակին։ 1983 թվականին դրա դիմաց, քաղաքի գլխավոր հրապարակում կառուցվել է Լենինին նվիրված հուշարձան (այդ պատճառով կոթողը տեղափոխվել է այլ վայր), որն այնուհետև տեղը զիջել է քանդակագործ Ե.Սերգեբաևի Աբուլհայր կրտսեր ժուզ խանի հուշարձանին։

2008 թվականին քաղաքում տեղի է ունեցել Աբդիժամիլ Նուրպեիսովի «Արյուն և քրտինք» եռերգության հերոսների հուշարձանի հանդիսավոր բացումը՝ առաջին հուշարձանը Ղազախստանում` նվիրված գրական կերպարներին։

Զբոսայգիներ և բուլվարներ

Ալեքսանդր Պուշկինի անվան զբոսայգու այցելուները

Քաղաքում կա 6 զբոսայգի։ Ակտոբեի ամենահին զբոսայգին Պուշկինի անվան այգին է, որը հիմնադրվել է 1887-1890 թվականներին։1980-ական թվականներին քաղաքում բացվել են մի քանի նոր զբոսայգիներ, որոնցից մեկը Ղազախստանի Հանրապետության առաջին նախագահի անվան զբոսայգին է, որը նախկինում կոչվել է նախ Լենինի, իսկ հետո Աբայի պատվին։ Երբ 2010 թվականին որոշում կայացվեց այգին վերանվանել Ղազախստանի նախագահի պատվին, այդ այգու վերակառուցման և բարեկարգման համար հատկացվել է 1 մլրդ տենգե։ 2000-ական թվականներին երկաթուղայինների մշակույթի նախկին տան մոտ քաղաքային ձեռներեցների կողմից բացվել է «Ռետրո» զբոսայգին։

2009 թվականին (քաղաքի 140-ամյակի առթիվ) կառուցվել է Միասնության և Համերաշխության ամֆիթատրոնով նոր ջրականաչ բուլվար, «Շանըրաք» մոնումենտը երկու շատրվաններով, որոնցից մեկը՝ լուսաձայնային էֆեկտով։ Բուլվարն իրար է միացնում քաղաքի ամենամեծ կենտրոնական մզկիթը՝ «Նուր Գասիր»-ը և Սուրբ Նիկոլի մայր տաճարը, որը կառուցվել է 2008 թվականին։

Շատրվաններ

Շատրվան և քանդակ սիրահարների ծառուղում

2014 թվականի տվյալներով՝ քաղաքի բնակարանակոմունալ տնտեսության, ուղևորատար տրանսպորտի և ավտոմոբիլային ճանապարհների բաժնի տնօրինության տակ է գտնվում 21 շատրվան, այդ թվում՝ Աբայի բուլվարի շատրվանները, Նուր Գասիր մզկիթի մոտ, Ալիյա Մոլդագուլովայի պողոտայի շախմատիստների զբոսապուրակում, Պուշկինի զբոսայգում, ժուբանով Եղբայրների փողոցում գտնվող սիրահարների ծառուղում, մարզային ֆիլհարմոնիայի մոտ և այլ վայրերում։ Բացի այդ, առաջին նախագահի անվան մշակույթի և հանգստի կենտրոնական զբոսայգու հաշվեկշռում գտնվում են շատրվաններ, Միասնության և Համաձայնության ջրականաչ բուլվարի «Ակտոբեի երգերը» և «Առատության գավաթ» շատրվանները, որոնք տեղակայված են այգու տարածքում գտնվող արհեստական ջրամբարում։

2010 թվականին քաղաքի այն ժամանակվա ակիմ Արքիմեդ Մուխամբետովը խոստացել է, որ քաղաքի շատրվանների թիվը հասնելու է 40-ի, իսկ առաջիկա 2-3 տարիներին դրանք կլինեն 60-ը, սակայն շատրվանների թիվը մնացել է անփոփոխ։ 2013 թվականին շատրվանների վերակառուցման համար հատկացվել է 116 մլն տենգե։ Վերանորոգվող շատրվաններից մեկը կառուցվել է ընդամենը երեք տարի առաջ, սակայն նախագծման սխալների պատճառով պահանջվել է հանգույցների նորոգում։

Քաղաքի շատրվանները գործում են առավոտյան ժամը 10-ից մինչև երեկոյան ժամը 11-ը, ամիսը մեկ անգամ անցկացվում է սանիտարական օր։

Պլանետարիում

Ակտյուբինյան պլանետարիան Ղազախստանի առաջին պլանետարիումն է։ Երկար ժամանակ դա միակն է եղել երկրում։ Պլանետարիումի գմբեթավոր դահլիճով շենքը կառուցվել է ռուս մասնագետների կողմից Պիոներական այգում՝ Նեկրասովի և Ֆրունզեի փողոցների խաչմերուկում, իսկ «Carl Zeiss» ֆիրմայի ապարատը նվիրել են գերմանական Ենա քաղաքի բնակիչները։ Առաջին դասախոսությունը կայացել է 1967 թվականի հունվարի 3-ին։ Մինչև 2001 թվականը պլանետարիումի անփոփոխ ղեկավարը եղել է Նիկոլայ Պավլովի Զաֆիրիսը։

Պլանետարիումի 10 մետրանոց գմբեթով «Աստղային դահլիճ»-ը թույլ է տալիս այցելուներին ցուցադրել տարբեր աստղագիտական երևույթներ, ինչպիսիք են՝ արևի և լուսնի խավարումը, մետեորիտային անձրևները, հալոն, արևածագը և մայրամուտը Բայկոնուրի պանորամայից։ Այս դահլիճում անցկացվում են նաև աստղագիտության և տիեզերագնացության վերաբերյալ դասախոսություններ։

1967-2012 թվականներին պլանետարիում այցելել է մոտ 1,5 մլն մարդ։ Պլանետարիում հիմնական այցելուները եղել են դպրոցականներն, այնուհետև ուսանողները և մեծահասակները։

Կրոն

Կրոնական խմբեր

Սուրբ Նիկոլաս տաճար և Նուր Գասիր մզկիթ

Քաղաքի հիմնական կրոնական խմբերը մուսուլմաններն ու քրիստոնյաներն են։ 2009 թվականի մարդահամարը առաջինն էր 1937 թվականի մարդահամարից հետո, երբ բնակիչներին հարց ուղղվեց կրոնի նկատմամբ վերաբերմունքի մասին։ Հարցվածների մանրամասնորեն դավանանքի պատկանելիության վերաբերյալ տեղեկատվությունը չի հավաքվել, բայց կարելի է ենթադրել, որ քաղաքի մուսուլմանների, ինչպես նաև ամբողջ երկրում, ընդհանուր առմամբ, գերակշռում է սունիզմը (Հանաֆիի մազհաբ), իսկ քրիստոնյաների մեջ `ուղղափառություն։

2009 թվականի մարդահամարի համաձայն՝ 278.119 մուսուլմաններ (ամբողջ բնակչության 73.3%) և 88.597 քրիստոնյաներ (22.6%), 222 հրեաներ (0.06%), 306 բուդդիստ (0,08%), այլ կրոններ՝ 89 մարդ (0,02%)։ 12 600 մարդ (3.2%) իրենց անվանել է աթեիստ, 2 664 մարդ (0,7%) հրաժարվել է պատասխանել իրենց կրոնական պատկանելիության վերաբերյալ։ Մուսուլմանների, քրիստոնյաների, ինչպես նաև անհավատների և նրանց, որոնք հրաժարվել են պատասխանել Ակտոբեում կրոնի մասին հարցին, տարածաշրջանի համար միջինին մոտ է, բայց տարածաշրջանում հրեաների (81%) և բուդդիստների (86%) մեծամասնությունը, ինչպես նաև տարածաշրջանի այն բնակիչների 69%-ը, որոնք այլ կրոններ են նշել, ապրում են քաղաքում։

Տաճարներ և եկեղեցիներ

Այս պահին քաղաքում կան մի քանի մեծ եկեղեցիներ (նուր Գասիր եկեղեցի, Կենտրոնական եկեղեցի, Նուրդաուլեթ եկեղեցի), երեք ուղղափառ տաճար (Սուրբ Նիկոլայ վանք, սուրբ ԱրխանգելՄիխայիլ, սուրբ հավասարաառաքելական մեծ իշխան Վլադիմիր), կաթոլիկ «Բարի հովվի» ծխական համայնք։ Բացի դրանցից գործում են յոթերորդ օրվա ադվենտիստական եկեղեցին, ավետարանական քրիստոնյա բապտիստների եկեղեցիները և կրոնական կազմակերպությունները («Ճշմարտություն», «Լույս», «Հույս», «Шынайы өмір», «Հոր օրհնությունը», «Շանիրակ»), «Կյանքի աղբյուր» հոգեգալստականների եկեղեցին, «Նոր կյանք» եկեղեցի, Քրիշնայի Գիտակցության Միությունը, եհովայի վկաների համայնքը։ Բողոքական դավանողները (բապտիստներ, Եհովայի վկաներ և այլն) և կրիշնայականները (Կրիշնայի գիտակցության հասարակություն) երբեմն հակասում են իշխանությունների հետ։

Մզկիթների ճնշող մեծամասնությունը ղեկավարում է «Ղազախստանի մուսուլմանների հանրապետական միությունը», և Ուղղափառ եկեղեցիները միավորվում են Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու Ղազախստանի Մետրոպոլիտեն շրջանի Ուրալ և Ակտոբե թեմի առաջնորդությամբ։

Ծայրահեղականություն և ահաբեկություն

Քաղաքում առաջին ահաբեկչությունը կատարվել է 2011 թվականի փետրվարի 24-ին՝ KA-168/2 բանտի մոտակայքում, որի ընթացքում դատապարտվել են երեք բանտարկյալներ, որոնք դատապարտվածի հետ միասին դատապարտվել են խորհրդավոր հանգամանքներում՝ Ազամատ Քարիմբաևի Արկալիքի բանտում՝ տարածաշրջանում ահաբեկչական գործողություններ նախապատրաստելու համար. 2011-ի մայիսի 17-ին Ակտոբեի 25-ամյա բնակիչ Ռախիմզան Մախատովը ինքնասպանություն գործեց կրոնական ծայրահեղականության հիմքի վրա Ազգային անվտանգության հանձնաժողովի դեպարտամենտի մոտ ռումբ պայթեցնելով։ Այս դեպքը Ղազախստանում առաջին այսպիսի հարձակումն էր։ Նույն թվականի հոկտեմբերին Ակտոբեում դատապարտվել են ծայրահեղական խմբավորման չորս անդամներ՝ տարբեր ժամկետներով, որոնց մեծ մասը սպանվել է Ակտոբեի շրջանի Թեմիր շրջանում հակաահաբեկչական գործողության ընթացքում։ 2016 թվականի հունիսի 5-ին «ոչ ավանդական կրոնական շարժումների արմատական հետևորդներ» ավազակային հարձակում են գործել քաղաքի տարբեր մասերում գտնվող երկու զենքի խանութների վրա, այնուհետև հարձակվել Ազգային գվարդիայի 6655 զորամասի վրա։ Ահաբեկիչների զոհ դարձան զինծառայողները, ոստիկանության աշխատակիցները և մի շարք քաղաքացիական անձինք։

Ակտոբեի և երկրի այլ քաղաքներում իրադարձությունները կապված են զանգվածային գիտակցության մեջ կրոնական ծայրահեղականության տարածման հետ։ Իսլամի արմատական ճյուղերի ժողովրդականությունը պայմանավորված է ներքին և արտաքին գործոնների բարդույթով։

Սպորտ

Կենտրոնական մարզադաշտի դիմացը «Ակտոբե» և «Տարազ» խաղից առաջ:

Ակտոբեում ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի զարգացումով, մարզիկների և սպորտային պահուստի պատրաստմամբ զբաղվում է Ակտոբեի մարզին կից ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի վարչությունը։ Քաղաքում կա 460 սպորտային կառույց՝ 59 մարզաձևով, 2011-2014 թվականներին ուսումնական հաստատությունների և քաղաքի բնակելի տների բակերում կառուցվել է 67 սպորտային հարթակ՝ արհեստական ծածկույթով։ Պաշտոնական տվյալներով՝ Ակտոբեի բնակիչների 33,3%-ը մշտական հիմունքներով զբաղվում է սպորտով և ֆիզիկական մարմնամարզությամբ։

Քաղաքում գործում են կենտրոնական մարզադաշտ, «Ավիատոր» մարզադաշտ, ԱԶՖ ֆիզկուլտուրային-առողջարարական համալիր, թենիսի կենտրոն, «Չայկա» լողավազան, ձիարշավարան, «Կոնիս» սպորտի պալատ, «Դոստիկ» ջրային մարզաձևերի կենտրոն և տարբեր սպորտային սրահներ ու ֆիթնես ակումբներ։ Հեռավոր ապագայում նախատեսվում է նոր մարզադաշտի կառուցում՝ 28-30 հազար հանդիսատեսի տարողությամբ։

Ֆուտբոլ

Ֆուտբոլը քաղաքի ամենահայտնի մարզաձևերից մեկն է։ Տեղի «Ակտոբե» ակումբի երկրպագուների կողմից կազմակերպվել է «13-րդ սեկտոր» հայտնի ուլտրա-խումբը։ 2013 թվականին «Vesti.kz» սպորտային-տեղեկատվական պորտալի հարցման արդյունքներով Ակտոբեն ճանաչվել է «Ղազախստանի ամենաֆուտբոլային քաղաքը»։ Նույն կարծիքն է հայտնել Միխայիլ գուրմանը,ով այն ժամանակ երկրի պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլային լիգայի նախագահն էր։ Կոբլանդա բատիրի անվան Կենտրոնական մարզադաշտը կառուցվել է 1975 թվականին և համապատասխանում է ՈՒԵՖԱյի չափանիշներին։ Այդտեղ, մարտից մինչև հոկտեմբեր հանդիպումներ է անցկացնում «Ակտոբե» քաղաքային ֆուտբոլային ակումբը, որը մի քանի անգամ անընդմեջ դարձել Է Ղազախստանի չեմպիոն և 9 անգամ՝ երկրի ամենաայցելվող ակումբը (2014 թվականին ակումբի ներքաղաքային և արտագնա հանդիպումներին այցելել են 185,7 հազար հանդիսատես)։ Ակումբի ֆինանսավորումը կատարվում է քաղաքային բյուջեից, 2015 թվականին ֆինանսավորման ծավալը կազմել է 3 մլրդ տենգե (2,3 մլրդ տենգե 2010 թվականին)։ 2015 թվականի վերջին պարզվեց, որ վերջին 5 տարիներին ակումբի կրած վնասները տարեցտարի ավելանում էին, իսկ եկամուտների իսպառ բացակայությունը չէր խանգարում ակումբի ղեկավարությանը գնել արտասահմանից թանկարժեք լեգեոներներ։ 2019 թվականին «Ակտոբե» ֆուտբոլային ակումբը (1997 թվականից ի վեր առաջին անգամ) ստիպված է եղել լքել Ղազախստանի պրեմիեր-լիգան և նահանջել է առաջին լիգա։

Այլ մարզաձևեր

Ֆուտբոլից բացի, մեծ ժողովրդականություն են վայելում բռնցքամարտը և տարբեր մարտական արվեստները։ Քաղաքում գործում է 11 մանկապատանեկան մարզադպրոց՝ պատանի մարզիկներին նախապատրաստելու համար այնպիսի մարզաձևերով, ինչպիսիք են՝ բռնցքամարտը, հունահռոմեական ըմբշամարտը, ձյուդոն, սուսերամարտը, շախմատը, հեծանվային սպորտը, վոլեյբոլը, բասկետբոլը, աթլետիկան և շատ այլ մարզաձևեր։

Ձմեռային մարզաձևերի սիրահարների համար հասանելի է 10 հոկեյի հարթակներ և 25 սահադաշտ։ Բաթիս-2 միկրոշրջանում կառուցվել է նոր սառցե պալատ, որտեղ հանդես է գալիս «Ակտոբե» հոկեյի ակումբը։ Նաև 11 միկրաշրջանում մանկապատանեկան մարզադպրոցի համար բացվել է փակ սառցե բռնցքամարտ։

Կրթություն և գիտություն

Կրթության մակարդակ

Համաձայն 2009 թվականի ազգային մարդահամարի, Ակտոբեյի քաղաքային կառավարման 391,669 բնակիչներից 80 115 մարդ (20,5%) ունեն բարձրագույյն կրթություն։ Անավարտ բարձրագույն, միջին մասնագիտական և նախնական մասնագիտական կրթություն ունեցել են 15,383 (3,9%), 106,138 (27,1%) և 6426 (1,6%) մարդիկ համապատասխանաբար։ Նրանց թիվը, ովքեր ովքեր սահմանափակվել են նախնական, հիմնական, միջին և ընդհանուր միջին կրթությամբ, կազմել է 27,870 (7,1 %), 31 533 (8,1 %) և 64 439 (16,1 %) մարդիկ համապատասխանաբար։

Դպրոցական կրթություն

1886 թվականին քաղաքում եղել է ընդամենը մեկ երկդիմի ռուս-ղրղզական դպրոց՝ 53 աշակերտով (23 ռուս և 30 ղրղզներ)։ 1891 թվականին բացվել է ծխական դպրոց։ 2019 թվականի դրությամբ, քաղաքում գործում են 83 ցերեկային և երկու երեկոյան հանրակրթական դպրոց, որտեղ սովորում է 82,208 աշակերտ (Համեմատության համար՝ 35 դպրոց և 27 հազար աշակերտ, 1969 թվականին)։ Շատ դպրոցականներ սովորում են երկու հերթափոխով։ Երեք հերթափոխային դպրոցների խնդիրը, որոնց թիվն ավելացել է 2010-2012 թվականներին, 2014 թվականին լուծվել է 95%-ով (Պաշտոնական տվյալներով)։ Դպրոցներից մեկը, որտեղ մինչ այժմ երեք հերթափոխով ուսուցում է տարվում, թիվ 18 դպրոցն է, որտեղ սովորում է 595 աշակերտ։ Այս խնդրի լուծման համար երեք դպրոց է կառուցվել Ուկրաինուհու, Կուրաշասայի և Բեքկուլ Բաբայի բնակելի զանգվածներում և կառուցվել է արդեն գոյություն ունեցող դպրոցներին կից երեք շինությունուն։

Դպրոցների հագեցվածությունը ուսումնական պարապմունքների արդյունավետության բարձրացմանը նպաստող ժամանակակից առարկայական դասասենյակները գտնվում են անբավարար մակարդակի վրա։ Նկատվում է քաղաքի կրթության բաժինների իներտ վերաբերմունքը կրթության զանգվածային կազմակերպություններում զարգացման սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների ֆիզիկական հասանելիության և ուսուցման համար անհրաժեշտ նյութատեխնիկական պայմանների ստեղծման վերաբերյալ։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Ղազախստանի Հանրապետության «Կրթության մասին» օրենքով պետությունը պետք է աշակերտներին ապահովի դասագրքերով, անցյալում դրանք բոլորի համար բավարար չէին։ Անվճար դասագրքերն առաջին հերթին առանձնացվել են բազմազավակ, կարիքավոր ընտանիքների և որբերի երեխաների համար, որոնց թիվը կազմում է շուրջ՝ 3-ից 5 հազար։ 2016 թվականին հայտարարվել է, որ քաղաքի դպրոցների գրեթե բոլոր աշակերտներն ապահովված են եղել դասագրքերով (բացառությամբ 2-րդ, 7-րդ և 9-րդ դասարանցիները)։ Խնդիրներ կան նաև դասերի գերբնակեցման հետ․ մի քանիսում 35 երեխա է սովորում 25 աշակերտի նորմի փոխարեն։

Նախադպրոցական կրթություն

Նախադպրոցական կազմակերպությունների թիվը 2014 թվականին հասել է 90-ի, նրանց այցելում է 18,906 երեխա (43 և 11,775 համապատասխանաբար 2009 թվականին)։ 2014 թվականին քաղաքում գրանցվել է մինչև 7 տարկան 63 հազար երեխա, իսկ մանկապարտեզների հերթում եղել է շուրջ 24 հազար երեխա։ Նախադպրոցական կրթության խնդիրները հիմնականում կապված են այն բանի հետ, որ մանկապարտեզներում տեղերի քանակը բավարար չէ բոլոր ցանկացողների համար։ Խմբերում սովորողների նվազագույն թիվը հասնում է 40-ի, երբեմն նրանց մեջ կուտակվում է 60-ից ավելի երեխա։ Նախկին մանկապարտեզների մի քանի շենքեր գտնվում են այլ պետական հաստատությունների տիրապետության տակ, դրանք նախատեսվում է հետ վերադարձնելու համար։

Բարձրագույն և պրոֆեսիոնալ տեխնիկական կրթություն

Քաղաքում կան վեց բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ և 27 պրոֆեսիոնալ-տեխնիկական ուսումնական հաստատություններ։ 2009 թվականին սովորել է համապատասխանաբար 20,470 և 18,060 մարդ։

Ակտյուբինի Կ․ Ժուբանովի անվան տարածաշրջանային պետական համալսարանը (ԱՏՊՀ) ստեղծվել է Ակտյուբինի մանկավարժական ինստիտուտի հիման վրա, որը հիմնադրվել է 1958 թվականին։ Մարատ Օսպանովի անվան արևմտա-ղազական պետական բժշկական համալսարանը (ԱՂՊԲՀ) բացվել է 1997 թվականին Ակտյուբինի պետական բժշկական ինստիտուտի բազայի վրա և կադրեր է պատրաստում ոչ միայն Ակտյուբինի տարածաշրջանի, այլլև Ղազախստանի արևմտա-ղազական, Կիգիլորդայի և Կոստանոյի մարզերի համար։ Քաղաքում տեղակայված են նաև Ալմաթիի տնտեսագիտության և վիճակագրության ակադեմիայի և Եվրոպական համալսարանի մասնաճյուղերը։

Գիտություն և նորարարություն

Ակտոբեն խոշոր գիտական կենտրոն է։ Ակտյուբինսկի մարզի վիճակագրության դեպարտամենտի տվյալների համաձայն (2009 թվական), քաղաքում գիտատեխնիկական աշխատանքների ծավալը հասել է 336 միլիոն տենգի (մարզի 440 միլիոն տենգե)։ Հետազոտության և զարգացման ծախսերը կազմել են 476 միլիոն տենգե (489 միլիոն տենգե տարածք), այդ թվում․ հիմնարար հետազոտությունների համար՝ 465 միլիոն տենգե, գիտատեխնիկական ծառայությունների համար՝ 2 միլիոն տենգե։ Քաղաքի ձեռնարկությունները ստեղծել են 20 նոր տեխնոլոգիաներ և տեխնիկական օբյեկտներ։

Արտադրության մեջ նորարարությունների ներդրման մակարդակը ցածր է․ Քաղաքի 303 ձեռնարկություններից 290-ը ոչ մի նորարարություն չունի (նորարարական գործունեությունը՝ 4,3%)։ Նորարար արտադրանքի և ծառայությունների ծավալը կազմել է 1,893,742 հազար տենգ է (4,428,289 հազար տենգ ըստ մարզի) և 885,625 հազար տենգ համապատասխանաբար։ Տեխնոլոգիական նորարարությունների վրա քաղաքի ձեռնարկությունները ծախսել են 909,147 հազար տենգ, ինչը զգալիորեն ցածր է նախորդ տարիների ցուցանիշներից։

Առողջապահություն

Առողջապահության վարչությունը պատասխանատու է Ակտոբեում և Ակտոբեի շրջանում հանրային առողջության, բժշկական և դեղագործական գիտությունների և կրթության պաշտպանության, դեղամիջոցների շրջանառության և բժշկական ծառայությունների որակի վերահսկման համար։ Բոլոր մարզային, քաղաքային և շրջանային բժշկական հաստատությունները, կազմակերպությունները և առողջապահական ձեռնարկությունները ենթակա են Կառավարությանը։

Առաջին քաղաքային հիվանդանոցը բացվել է 1912 թվականին։ 2019 թվականի տվյալներով քաղաքում գործում է 28 հիվանդանոցային հիմնարկ և 143 ամբուլատորիա և պոլիկլինիկա, որտեղ աշխատել են 2281 բժիշկ և 4002 մարդ բժշկական անձնակազմից։ Աճող բնակչությամբ բժիշկների և բուժանձնակազմի թիվը մնացել է գրեթե նույն մակարդակի վրա, ինչ 2018 թվականին։

Ակտոբեի բժիշկները հնարավորություն ունեն բուժել տարբեր տեսակի հիվանդություններ, այդ թվում`սրտի և երիկամների հիվանդություններ։ 2014 թվականին մարզային հիվանդանոցում առաջին անգամ վիրահատել են երիկամային անբավարարություն ունեցող հիվանդներին՝ դոնորների երիկամների փոխպատվաստումով։

Հանցագործություն և քրեակատարողական համակարգ

Հանցագործություն

Ակտոբեի շրջանում կատարված հանցագործությունների մեծ մասը գտնվում է Ակտոբե քաղաքում։ Քաղաքի ամենատարածված ոճրագործական վայրերը երկաթուղային կայանի և Կենտրոնական շուկայի հարևանությամբ գտնվող տարածքներն են։ 2009 թվականին քաղաքում կատարվել է 2774 քրեական հանցագործություն (բացահայտվել է 1807-ը)։ Մինչև 2019 թվականը այդ ցուցանիշը հասել է 8337 հանցագործության։ Քաղաքում ամեն օր հասարակական կարգը հսկում է ավելի քան 150 ոստիկան։

Հանցագործությունների թվի աճը կապված է ոչ թե քաղաքում տիրող հանցավոր իրավիճակի ընդհանուր վատթարացման հետ, այլ այն փաստի հետ, որ նախորդ տարիներին հանցագործության մակարդակը դիտավորյալ «ծաղկեցրել էին»՝ վիճակագրության բարելավման նպատակով։ 2012 թվականին հայտնաբերվել է 93 հանցագործություն, որոնք թաքնված էին Ակտոբեի ներքին գործերի վարչության աշխատակիցների կողմից։ Բոլոր մեղավորներին ենթարկել են խիստ կարգապահական պատասխանատվության։

Քաղաքում դեռահասների շրջանում հանցագործության հիմնական պատճառները ընդհանրումներն են տեղի եկվոր ուսանողների միջև, ավագ ուսանողների և առաջին կուրսեցիների միջև։ Աշակերտներն ու ուսանողները հիմնականում կատարում են գողություն, կողոպուտ և ավազակություն, երբեմն խուլիգանություն և սպանություն, իսկ դպրոցականներից փողի շորթման դեպքերն այնքան էլ հազվադեպ չեն։ Դեռահասների շրջանում հանցավորության կանխարգելումը կազմակերպվում է անբավարար մակարդակով։

Պատժական համակարգ

Քաղաքում կան չորս ուղղիչ հիմնարկներ․ նախնական կալանքի կենտրոն КА-168/1 (փողոց Պավլովա, 3; ժողովուրդն անվանում է - «պյատյորկա»), բանտ КА-168/2 (փողոց Չեկալին, 44; ժողովուրդն անվանում է - «շեստյորկա»), КА-168/3 Պրոմզոնայում (50-А) և КА-168/4 (փողոց Չեկալին, 44-А)։

Քաղաքի ուղղիչ հիմնարկներում բանտարկյալների և նրանց հարազատների շրջանում հաճախակի են լինում անկարգությունների դեպքեր։ 2013 թվականին երեք անձինք դատապարտվել են 5-ից 15 տարի ժամկետով ՝ 2012 թվականի հուլիսի 11-ին «պյատյորկայում» բունտեր կազմակերպելու համար։ Այս միջադեպի ընթացքում 20 մարդ անդամախեղություն է գործել, իսկ վնասը կազմել է 540 հազար տենգե։ 2013 թվականի նոյեմբերին լուրեր էին տարածվում բանտարկյալների ծեծի և KA-168/2 բանտի տարածք զորքեր մտցնելու մասին։ Հաստատության դարպասների մոտ հավաքվել էին պատիժ կրողների բազմաթիվ հարազատներ։ Վարչական պատիժ էին ենթարկվել 26 մարդ, որոնցից 15-ը 15 օրվա ընթացքում ձերբակալվել էին։ Ճիշտ նույն իրավիճակը տեղի է ունեցել 2012 թվականի հունիսի 1-ին, երբ կրկին տարածվեցին նման լուրերը։ Եղել են նաև կոռուպցիոն սկանդալներ՝ կապված այդ ղեկավարությունների հիմնարկների հետ։

Արտակարգ ծառայություններ

Հրշեջ ծառայություն

Քաղաքը սկզբնական շրջանում ունեցել է երկու հրշեջ վարչություն։ Տուրգենևը (թիվ 1) և Գրիշինան (թիվ 26)։ Թիվ 1 հրշեջ ծառայության անձնակազմում եղել է 75 հրշեջ։ 2015 թվականի դեկտեմբերի 15-ին Սանկիբայ Բատիր պողոտայումնոր հրշեջ կայան է բացվել որի աշխատողների թիվը 150 մարդ է։ Ապագայում նախատեսվում է հրդեհային բաժանմունք բացել Նուր Ակտոբեի թաղամասում, որի համար արդեն 1,5 հա տարածք է հատկացվել։

Բժշկական օգնություն

Ակտոբեի առաջին շտապօգնության կայանը եղել է 1927 թվականին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին քաղաքն արդեն ունեցել է 3 շտապօգնության կայան և 4 շտապօգնության մեքենա։ 1960 թվականին շտապօգնության աշխատակիցների թիվը կազմում էր ընդամենը 18 մարդ։ 1981 թվականին աշխատողների թիվը ավելացել է մինչև 73 բժիշկ և 94 բուժանձնակազմ, շտապօգնության մեքենաների թիվը հասել է 15 միավորի։ 2012 թվականի դրությամբ քաղաքի շտապօգնության կայանում աշխատել է 77 բժիշկ, 195 պարամեդիկ և 144 վարորդ, ընդհանուր առմամբ մոտ 500 մարդ։ 2015 թվականի դրությամբ քաղաքն ունի շտապօգնության 33 թիմ՝ 8 վերակենդանացման, 7 մանկաբուժության և 18 բուժակ։ Քաղաքի տարբեր մասերում գործում է շտապօգնության չորս ենթակայան։ Միջին հաշվով շտապօգնության ծառայությանը ունենում է օրական մոտ 500 կանչ, իսկ ամենաշատը զբաղված օրերին զանգերի քանակը հասնում է 700-800 մեկ օրվա ընթացքում։ Շտապօգնության բժիշկների սպասման ժամանակը 15 րոպեով նվազեցնելու համար ներդրվել են լրացուցիչ թիմեր, որոնք զանգեր կստանան առավել «զբաղված» ժամերին։

Զանգվածային լրատվության միջոցներ

Տպագիր ԶԼՄ-ներ

Առաջին տեղական տպագիր պարբերականը՝ «Ակտյուբինի քաղաքային լրաբեր» ամսագիրը, հրատարակվել է 1913 թվականի մարտից մինչև 1915 թվականը։ Առաջին համարի տպաքանակը կազմել է 50 օրինակ։ Ամսագրի խմբագիրն ու հրատարակիչը առաջին վերաբնակիչների ժառանգ և Ակտյուբինսկի առաջին ընտրովի քաղաքապետ Վասիլի Իվանովի Մոշենսկին էր։

Ներկայումս գոյություն ունեցող Ակտոբեի ամենահին թերթերից է «Ակտյուբինի լրաբերը», որը լույս է տեսել 1918 թվականի հունիսի 19-ից։ «Ակտյուբինի լրաբերի» տպաքանակը 2009 թվականին կազմել է 11 500 օրինակ։ «Ակտոբե» թերթը (ղազ.՝ «Ақтөбе» газеті) հրատարակվում է 1924 թվականի հունիսի 7-ից, և այդ ընթացքում մի քանի անգամ փոխվել է իր անվանումը՝ «Кедей» (1924—1930), «Алға» (1930—1932), «Социалистік жол» (1932—1962), «Батыс Қазақстан» (1962—1965), «Коммунизм жолы» (1965—1990)։

«Taylor Nelson Sofres»-ի (2012) ուսումնասիրությունների համաձայն, քաղաքի ամենատարածված տպագիր հրատարակություններն են «Էվրիկա» և «Դիապազոն» ռուսալեզու թերթերը (լույս է տեսնում 1996 թվականից), համապատասխանաբար 112,3 հազարանոց (38 %) և 107,8 հազարանոց (36,5 %) լսարաններով։ Նրանց հաջորդում են «Դիապազոն Չորեքշաբթի» (41,2 հազար, 14 %), «Ձեռքից ձեռք» (29 հազար, 9,8 %), «Քարավան» (22,8 հազար, 7,7 %), «Ակտյուբինի լրաբեր» (19 հազար, 6,4 %) թերթերը, «Լիզա» (18 հազար, 6,1 %), «Արգումենտներ և փաստեր» (16,4 հազար, 5,6 %), «Ակտոբե» (14,5 հազար, 4,9 %) ամսագրերը և այլն։

Հեռուստատեսություն

Процент жителей города, телевизоры которых принимают сигнал того или иного телеканала

Հեռուստաալիք	%
Ел Арна	100 %
Ռիկա Թիվի	99,4 %
Ղազախստան	99,4 %
КТК	99,3 %
Ղազախստան-Ակտոբե	98,7 %
Եվրասիայի առաջին ալիք	98,6 %
Խաբար	98,1 %
НТК	96,2 %
31 կանալ	85,7 %
Աստանա	76,6 %
7 կանա	75,2 %

1960 թվականին ստեղծվել է քաղաքի առաջին հեռուստատեսային կենտրոնը։ Նույն թվականին սկսվել է հեռուստաշոուների կանոնավոր ցուցադրությունը, հոկտեմբերի 28-ին լույս է տեսել Ակտյուբինյան ստուդիայի առաջին հաղորդումը։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այդ հեռուստաստուդիան «Ղազախստան-Ակտոբե» անվամբ դարձել է «Ղազախստան» ՌՏՌԿ-ի մասնաճյուղը։

Ակտոբեի առաջին և միակ անկախ հեռուստաալիքը «РИ́КА ТВ»-ն է, որը հեռարձակվում է 1991 թվականի դեկտեմբերի 31-ից։ Քաղաքում գտնվում է 31 կանալ հեռուստաալիքի բաժանմունքը՝ «31 կանալ-Ակտոբե»-ն։ Ակտոբեի բնակիչներին անվճար դիտելու համար հասանելի են 11 անալոգային հեռուստաալիքներ. «Եվրասիա առաջին ալիք», «24ՂԶ», «Խաբար», «Ղազախստան», Ղազախստան-Ակտոբե, «РИКА ТВ», «31 կանալ», «Յոթերրորդ ալիք», «НТК», «КТК», «Աստանա»։ «Taylor Nelson Sofres» (2012) ուսումնասիրության ընթացքում պարզվել է, որ քաղաքի ամենամեծ լսարանն ունի «РИКА ТВ» ալիքը՝ հարցման մասնակիցների 49,8 տոկոսը խոստովանել է, որ այն դիտել են հարցումից մեկ օր առաջ։ Ավելի համեստ ցուցանիշներ ունեն հանրապետական (КТК՝ 32,1%, Խաբար՝ 30,6%, Եվրասիայի Առաջին ալիք՝ 30,4%) և տեղական՝ «Ղազախստան-Ակտոբե» (29,4 %) ալիքները։

Քաղաքում թվային հեռուստատեսությունը գործարկվել է 2013 թվականի դեկտեմբերին։ Բնակիչներին հասանելի է 24 թվային հեռուստաալիք։ Նախատեսվում էր, որ անալոգային հեռուստատեսությունը կվերանա 2015 թվականին։

Ռադիոկայան

Ղազախստանի տարածքում առաջին ռադիոկայանը հայտնվել է 1912 թվականին Ֆորտ Ալեքսանդրովսկում, իսկ 1920 թվականին ռադիոկապի կայանը հայտնվել է Ակտոբեում։ 1995 թվականին սկսել է հեռարձակվել քաղաքի «Ռիֆմա» (68,27 ՄՀց) առաջին անկախ ռադիոկայանը։ 2002 թվականի հունիսի 26-ին ռադիոկայանը դադարեցրել է իր գործունեությունը ՝ Ակտոբեի շրջանային դատարանի որոշմամբ՝ կապված հաղորդման լիցենզիայի մասին արձագանքներից։

Քաղաքի ռադիոկայանները․

Հաճախություն	Անվանում	Հոլդինգ
101,4 МГц	Актобе радио Արխիվացված 2018-07-28 Wayback Machine	Медиа-группа «РИКА»
103,1 МГц	Love Radio Актобе
104,7 МГц	Радио Тандем	ТРК «Тандем»
103,8 МГц	Радио NS Актобе	ТРК «Радио NS — национальная сеть»
100,6 МГц	Русское радио Азия	FM Продакшн
102,2 МГц	Казахское радио	РТРК «Қазақстан»
102,7 МГц	Tengri FM	Alash Media group
105,7 МГц	Радио Шалкар	РТРК «Қазақстан»
106,8 МГц	Ретро FM	FM Продакшн

Կապ

Փոստային բաժանմունք № 7

Փոստ

Ղազախստանում կապի առաջին փոստային բաժանմունքը բացվել է 1860 թվականին Վերնիյ քաղաքում, իսկ Ակտոբեի առաջին փոտային կայանը՝ 1881 կամ 1882 թվականին։ Քաղաքի խոշորագույն փոտային օպերատորը «Ղազփոստ» ՓԲ-ն է։ Այս պահին, բացի կենտրոնական մարզային մասնաճհուղերից (փոստային ինդեքս՝ 030000), քաղաքի ողջ տարածքում տեղակայված է «Ղազփոստ» 21 բաժանմունքը (ինդեքսների միջակայք՝ 030001-030021)։

Ստացիոնար կապ

Ակտոբեում վեցանիշ հեռախոսահամարներ են։ քաղաքի կոդը՝ 7132։ 2003 թվականի հունվարի 1-ի տվյալներով՝ քաղաքում գրանցվել է 63,530 հեռախոսահամար։ Պլանավորվել էր, որ 2008 թվականին այդ ցուցանիշը կհասնի 86,500 համարի, իսկ 2015 թվականին՝ 113,500 համարի։

Ակտյուբինսկի շրջանում հեռագրային կապը հայտնվել է 1928 թվականին։ 1932 թվականի մարտի 19-ին Ակտյուբինսկի շրջանի կապի գրասենյակի հիման վրա ստեղծվեց հեռահաղորդակցության Ակտյուբինսկի մարզային տնօրինությունը։ Ակտոբեն դարձել է երկրի երկրորդ քաղաքը, որն ամբողջությամբ անցել է թվային հեռահաղորդակցության ցանցի։ 2008 թվականին քաղաքում իրականացվել է «CDMA» անլար ցանցի հասանելիության հնարավորություն, ինչը թույլ է տվել հեռախոսային կապով ապահովել Ակտոբեյի ծայրամասային շրջանները։

Ստացիոնար հեռախոսակապի հիմնական օպերատորն է «Ղազախտելեկոմ» ՓԲ հեռահաղորդակցության Ակտյուբինսկի մարզային տնօրինությունը։ Գործում են նաև ստացիոնար կապի մի քանի օպերատորներ «Ակտոբերանստելեկոմ» ՓԲ, «Nursat» ՓԲ, «Ակսիկոմ» ՓԲ, «Astrix Telecom Company» ՓԲ։

1999 թվականին քաղաքում տեղադրվել են առաջին տաքսոֆոնները։ 2017 թվականի տվյալներով, Ակտոբեյում կար 66 տաքսոֆոններ, որոնցից կարելի է օգտվել միայն հատուկ քարտերի օգնությամբ։ Չնայած բջջային հեռախոսների համատարած տարածման հետ կապված օգտատերերի թվի անկմանը «Ղազախտելեկոմ» մտադիր չէ մոտ ապագայում քաղաքի փողոցների տաքսոֆոններից ազատվել։

Էջագրային հաղորդակցություն

1996 թվականների սկզբին «ԱԼՍԻ» ընկերությունը բացել է «Ալսի-Ասիա-փեյջ» էջագրային ցանցը, որում միավորել են Ղազախստանի 25 քաղաքներ, այդ թվում՝ Ակտոբեն։ 2000-ական թվականների սկզբին բջջային հեռախոսների տարածման և բջջային կապի և SMS ծառայությունների արժեքի նվազեցման պատճառով էջագրումը գրեթե անհետացել է շրջանառությունից։

Բջջային կապ

Քաղաքում բջջային կապի ծառայություններ են մատուցում մի քանի հանրապետական օպերատորներ․ «Քսելլ» ԲԸ (Kcell և Activ), «ԿաՐ-Թել» ՍՊԸ (Beeline ապրանքանիշ Ղազախստան), «Մոբայլ Տելեկոմ-Սերվիս» ՍՊԸ (Tele2 Ղազախստան և Altel): Թվարկված բոլոր օպերատորները աջակցում են երրորդ (3G/UMTS) և չորրորդ սերնդի (4G/LTE) բջջային կապի տեխնոլոգիաներին և մատուցում են ծառայություններ բջջային ինտերնետի համար։

1994-1999 թվականներին «Ալթել» ԲԸ-ն բացառիկ իրավունքներ է ունեցել Ղազախստանում բջջային կապի ծառայություններ մատուցելու համար։ 2000 թվականին բջջային կապը հասանելի էր երկրի 10 խոշոր քաղաքներում, այդ թվում՝ Ակտոբեում։ «Ալթել" ԲԸ-ի բացառիկ իրավունքների չեղարկումից հետո Ղազախստանի կառավարությունը մրցույթ կազմակերպեց և բջջային կապի ծառայությունների շուկայում հայտնվեցին այլ օպերատորներ։

2014 թվականի մայիսի 15-ին «Ալթել» ԲԸ-ն (Ղազախտելեկոմ-ի դուստր ընկերությունը) գործարկել է Ղազախստանում առաջին 4G/3G/2G մուլտիտեխնոլոգիական ցանցը երկրի մի քանի քաղաքներում, այդ թվում Ակտոբեում։

Ինտերնետ

Հիմնական ինտերնետ-պրովայդերը քաղաքում, ինչպես և ընդհանուր առմամբ Ղազախստանում․ «Ղազախտելեկոմ» ԲԸ-ն է (Megaline, iD TV, iD Net)։ Շարժական և լարային ինտերնետի տրամադրման ծառայություններով զբաղվում են նաև «2 day Telecom» («2 Day Telecom» ՍՊԸ), «Astel» («Astel" ԲԸ), «Beeline» («Կար-Թել» ՍՊԸ), «DigitalTV» («Digital TV» ՍՊԸ), «Altel 4G» («Altel» ԲԸ), «Kcell» ԲԸ («Kcell» ԲԸ), «Nursat» ԲԸ («Nursat» ԲԸ), «RB-K» («Altel» ԲԸ ռադիոբայլանիս») և այլն։ Տվյալների փոխանցման սեփական ալիքներն ունեն «Ղազախտելեկոմ" ԲԸ, «Astel" ԲԸ, «Nursat» ԲԸ և մի քանի այլ ընկերություններ, իսկ մյուս պրովայդերները հոսքեր են վարձակալում առաջին մակարդակի ընկերություններից։

2014 թվականին Ակտյուբինի մարզում ինտերնետից օգտվողների թիվը հասել է 75,6 հազարի (երկրում Ակտյուբեի տարածաշրջանը 11-րդ տեղում է 69,2 հազար 3,6% մասնաբաժնով։ 2009 թվականի ազգային մարդահամարի արդյունքներով հայտնի է դարձել, որ Ակտոբեի քաղաքային վարչակազմի 97 746 բնակիչներ (համապետական ցուցանիշների 77 տոկոսը) կարողացել են օգտվել ինտերնետից և էլեկտրոնային փոստից։

Այն պատճառով, որ ցանցերի մեծ մասը կառուցվել է 1980-ական թվականներին, քաղաքի ծայրամասերի բնակիչների մոտ խնդիրներ կան ինտերնետի հասանելիության արագության հետ կապված։ Այս խնդրի լուծման համար իրականացվում է օպտիկամանրաթելային ցանցերի կառուցում։

Գրականություն

• История Казахской ССР с древнейших времён до наших дней в пяти томах / А. Н. Нусупбеков (гл. ред.) и др.. — Алма-Ата: Наука, 1977. — Т. 1. — 579 с.
• Топонимика Казахстана. Энциклопедический справочник. — Алма-Ата: Аруна Ltd., 2010. — 816 с. — ISBN 9965-26-330-2
• Актобе // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2004. — ISBN 9965-9389-9-7
• А. А. Кауфман Переселенцы-арендаторы Тургайской области (2-я часть). — СПб: Типография В. Безобразова и Комп., 1897.
• И. Еловскій Голодный поход Оренбургской арміи. — Пекин: Типография Успенского монастыря при Русской Духовной миссии, 1921. «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 29-ին.
• Известные имена / Сост. Е. Ж. Курманбеков. — Актобе: ОАО «Полиграфия», 1999. — 270 с. — 2000 экз. — ISBN 5-7667-9244-1
• Paul Brummell Kazakhstan: The Bradt Travel Guide. — Bradt Travel Guides, 2008. — 408 p. — ISBN 9781841622347
• Мурзатаева М. Сравнительная характеристика климата Уральска и Актобе. — ЗКГУ им. М. Утемисова, 2014. Архивировано из первоисточника 23 փետրվարի 2017.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 1.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 2.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 3.
• Н. И. Журин Сверяя шаг по Ильичу (коренные преобразования в экономике и культуре Актюбинской области за годы Советской власти). — Казахстан, 1969. — 206 с.
• Институт географии (Академия наук СССР) Казахская ССР: экономико-географическая характеристика / Ред.: О. Р. Назаревский. — Государственное издательство географической литературы, 1957. — 733 с.
• Б. С. Каррыев, М. Б. Айдарханов, Е. К. Балафанов Всемирное Интервидение: Основы информационной культуры. — Алма-Ата: SIBIS, 2006. — 403 с. — ISBN 9789965952821
• Bradley Mayhew, Greg Bloom, Paul Clammer, Michael Kohn Central Asia. — Lonely Planet, 2010. — 564 p. — ISBN 9781741791488
• Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969.
• Айпеисова С. А. Конспект флоры Актюбинского флористического округа. — Актобе, 2012. — 175 с. — ISBN 9965-631-71-9
• Афанасьев А. В. Зоогеография Казахстана: на основе распространения млекопитающих. — Издательство Академии наук Казахской ССР, 1960. — 258 с.

Լրացուցիչ գրականություն

• Ақтөбе: Энциклопедия / глав. ред. Тажибаев М. К.. — Актобе: Отандастар-Полиграфия, 2001. — 748 с. — ISBN 5-628-02634-4

Արտաքին հղումներ

• «Ակտյուբինսկ». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• «История Актюбинской области» — Хроника региона в документах, исследованиях, фотографиях. Ушедшее время во всех подробностях. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 25-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ակտոբե» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 232)։