Անտիկ հունական գրականություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հունական ձեռագիր՝ Հեսիոդոսի «Աշխատանք և օրեր» աշխատության սկզբում։

Անտիկ հունական գրականություն, հին հունարենով գրված գրականություն, որը ընդգրկում է հնագույն տեքստերից մինչև Բյուզանդական կայսրության ժամանակաշրջանի տեքստերը։ Անտիկ հունական գրականությունից պահպանված ամենավաղ աշխատությունները, որոնք գալիս են սկզբնական Արխաիկ դարաշրջանից, երկու էպիկական պոեմներն են՝ «Իլիականն» ու «Ոդիսականը»։ Այս պոեմները տեղի են ունենում իդեալականացված Արխաիկ ժամանակաշրջանի անցյալում, որը մեր օրերում պարզվել է՝ որոշ առնչություններ ունի Միկենյան ժամանակաշրջանի հետ։ Այս երկու էպոսները, «Հոմերական օրհներգների» և Հեսիոդոսի «Թեոգոնիա» և «Աշխատանք և օրեր» պոեմների հետ միասին կազմում են հունական գրականության ավանդույթի հիմնական հիմքերը, որոնք հասնում են Դասական, Հելլենիստական և Հռոմեական ժամանակաշրջաններ։

Քնարական պոետներ Սապփոն, Ալքայոսը և Պինդարոսը շատ մեծ ազդեցություն են ունեցել հունական պոեզիայի ավանդույթի զարգացման սկզբնական շրջանում։ Էսքիլեսը հույն ամենավաղ ողբերգակնն է, որի բոլորի պիեսները ամբողջությամբ պահպանվել են։ Սոֆոկլեսը հայտնի է  Էդիպի մասին իր ողբերգությունների, հատկապես «Էդիպուս արքայի» և «Անտիգոնեի» համար։ Եվրիպիդեսը հայտնի է իր պիեսների համար, որոնք շատ հաճախ հատում էին ողբերգական ժանրի սահմանները։ Կատակերգու Արիստոփանեսը գրել է հին ատտիկյան կատակերգության ժանրով, իսկ նրան հաջորդող դրամատուրգ Մենանդրոսը նոր ատտիկյան կատակերգության նախնական պիոներներից էր։ Պատմաբաններ Հերոդոտոսը և Թուկիդիդեսը, ապրել են մեր թվարկությունից առաջ հինգերորդ դարում և գրառել են դեպքեր, որոնք տեղի են ունեցել իրենց ծնունդից փոքր-ինչ առաջ և կյանքի ընթացքում։ Փիլիսոփա Պլատոն գրել է երկխոսություններ սովորաբար իր ուսուցչի` Սոկրատեսի վերաբերյալ, որոնք զանազան փիլիսոփայական ուսումնասիրությունների մասին են եղել։ Մինչդեռ նրա աշակերտ Արիստոտելը գրել է բազմաթիվ տրակտատներ, որոնք հետագայում մեծ ազդեցություն են ունենում։

Հետագա կարևոր գրողներից են Ապոլլոնիոս Հռոդոսացին, որը գրել է «Արգոնավտիկա» էպիկական պոեմը Արգոնավորդների ծովային ճանապարհորդության մասին, Արքիմեդը, որը գրել է շրջադարձային մաթեմատիկական տրակտատներ և Պլուտարքոսը, որը հիմնականում գրել է կենսագրություններ և էսսեներ։ Երկրորդ դարի գրող Լուկիանոսը հույն էր և  հիմնականում գրել է երգիծական ստեղծագործություններ[1]։ Անտիկ հունական գրականությունը խոր ազդեցություն է ունեցել հետագա հունական գրականության և առհասարակ արևմտյան գրականության վրա։ Մասնավորապես, անտիկ հռոմեացի շատ հեղինակներ ոգեշնչվել են իրենց հույն նախահայրերից։ Վերածննդի դարաշրջանից ի վեր ընդհանուր առմամբ եվրոպացի հեղինակները, ներառյալ Դանթե Ալիգիերին, Ուիլյամ Շեքսպիրը, Ջոն Միլթոնը և Ջեյմս Ջոյսը, բոլորն էլ մեծապես օգտվել են դասական թեմաներից և մոտիվներից։

Հին աշխարհի նախադասական և դասական դարաշրջաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Միկենյան քաղաքակրթություն և Արխաիկ Հունաստան
Գծային B տախտակ Միկենների հնագիտական թանգարանից
Տախտակ MY Oe 106 (դիմերես) ցուցադրված Հունաստանի Աթենքի Ազգային հնագիտական թանգարանում

Հունական գրականության այս շրջանը ձգվում է Հոմերոսից մինչև մ.թ.ա. չորրորդ դարը, և Ալեքսանդր Մակեդոնացու վերելքը։ Մեր իմացած ամենավաղեմի հունական գրվածքները միկեներեն են գրված գծային Β վանկագրով կավե տախտակներին։ Այդ փաստաթղթերում կային պրոզայիկ գրառումներ մասնավորապես առևտրի մասին (ցուցակներ, գույքագրումներ, անդորրագրեր և այլն) իսկ իրական գրականության հետ կապված ոչինչ չի գտնվել[2][3]։ Մայքլ Վենտրիսը և Ջեյմս Չադվիկը, գծային B-ի սկզբնական վերծանողները, նշում են, որ գրականությունը գրեթե անկասկած գոյություն է ունեցել Միկենյան Հունաստանում[3], բայց կա՛մ գրի չի առնվել, կա՛մ եթե նույնիսկ գրի է առնվել եղել է մագաղաթների կամ փայտե տախտակների վրա, որոնք ոչնչացվել են մ.թ.ա. տասներկուերորդ դարում Միկենական պալատների վերացման ժամանակ[3]։

Հունական գրականությունը բաժանված էր հստակ սահմանված գրական ժանրերի, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ պարտադիր կանոնակարգ՝ ինչպես բարբառի, այնպես էլ չափանիշների մասին[4]։ Առաջին բաժանումը արձակի և պոեզիայի մեջ էր։  Պոեզիայի շրջանակներում կան երեք բաժիններ էպոս, քնարերգություն և դրամա։ Գրական ժանրերի մասին Եվրոպական տերմինաբանությունը ուղղակիորեն վերցված է անտիկ հունական տերմինաբանությունից[5]։ Քնարերգությունն ու դրամն իրենց հերթին բաժանվում են ավելի ժաների. քնարերգությունը չորսի, (եղերերգական, յամբիկ, մոնոդիա քնարերգություն և երգչախմբային քնարերգություն) իսկ դարաման երեքի (ողբերգություն, կատակերգություն և պաստորալ դրամա)[6]։ Պաստորալ գրականությունը կարել է ասել մեծապես սկսել է Հերոդոտոսից[7]։ Ժամանակի ընթացքում արձակ գրականության մի քանի ժանրեր զարգացան[7], բայց դրանց միջև գտնվող տարբերությունները հաճախ մշուշոտ են[7]։

Էպոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հունական գրականության սկզբնակետում են գտնվում Հոմերոսի երկու փառահեղ աշխատությունները «Իլիականը» և «Ոդիսականը»[8]:1–3։ Հոմերոսի կերպարը պարուրված է առեղծվածի մեջ։ Թեև հիմա մեզ հասած աշխատությունները վերագրվում են նրան, սակայն, կասկած չկա, որ դրանց արմատները գալիս են ավելի վաղ ժամանակներից[8]:15։ «Իլիականը» տաս օր տևողությամբ պատմողական մի դրվագի է, որը տեղի է ունենում տաս տարի տևած Տրոյական պատերազմի գրեթե ավարտին։ Այն կենտրոնանում է Աքիլլեսի կերպարի շուրջ[9], որը հունական հերոսի իդիալի մարմնացումն էր[8]:3[10]։

Ֆրանսիացի նեոդասական նկարիչ Թոմաս Դեժորժի նկարը, որը պատկերում է «Ոդիսականի» 22-րդ գրքի գագաթնակետային վերջին տեսարանը, որտեղ Ոդիսևսը, Տելեմաքոսը, Եվմեոսը և Ֆիլոտիոսը կոտորում են Պենելոպեի ձեռքը խնդրող փեսացուներին։

«Ոդիսականը» ներկայացնում է Տրոյայի մարտիկներից մեկի՝ Ոդիսևսի արկածները[8]::3 Պատերազմը տասը տարի կռվելուց հետո, նա ևս տասը տարի նավարկում է տուն՝ կնոջ և ընտանիքի մոտ։ Պենելոպեն համարվում էր իդեալական կին։ Հոմերոսը նրան պատկերել է որպես իդեալական կին՝  Ոդիսևսի հետ ամուսնության ընթացքում նրա նվիրվածության, համեստության, մաքրության և հարգանքի վրա հիմնվելով։ Տաս տարվա նավարկության ընթացքում Ոդիսևսը կորցնում է իր բոլոր մարտընկերներին և նավերին, այնուհետև մուրացկանի կերպարանքով ծպտված ճանապարհ է ընկնում դեպի տուն՝ Իթակա։ Այս երկու աշխատություններն էլ գրված են անտիկ լեգենդների հիման վրա[8]:15։ Հոմերական բարբառը հնագույն լեզու էր հիմնված իոնական բարբառի վրա, որը խառնված էր էոլական և ատտիկյան բարբառների որոշ տարրերի հետ[11], վերջինս շնորհիվ մ.թ.ա վեցերորդ դարի աթենական խմբագրության։ Էպոսի տունը Հեկզամետր էր[12]։

Նախադասական շրջանի մյուս մեծ պոետը Հեսիոդոսն էր[8]:23–24[13]։ Ի տարբերություն Հոմերոսի, Հեսիոդոսն իր պոեզիայում հիշատակում է ինքն իրեն[14]։ Այնուամենայնիվ, ուրիշ որևէ աղբյուրից նրա մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Նա բնիկ բեոտիացի էր՝ Կենտրոնական Հունաստանից։ Ենթադրվում է, որ ապրել և աշխատել է մոտավորապես մ.թ.ա. 700 թվականին[15]։ Հեսիոդոսի երկու պահպանված պոեմներն են՝ «Աշխատանք և օրերը» և «Թեոգոնիան»։  «Աշխատանք և օրերը» ճիշտ պատկերում է Հեսիոդոսին շատ ծանոթ աղքատության մեջ գտնվող գյուղական կյանքի, և այն առաջ է բերում սկզբունքներ և կանոններ ագարակատերերի համար։ Այն վառ կերպով նկարագրում է մարդկության դարերը՝ սկսած վաղեմի Ոսկե դարից[16]։ «Թեոգոնիան» համակարգված հաշվետվություն է արարչագործության և աստվածների  մասին։

Հոմերոսի և Հեսիոդոսի գրությունները չափազանց բարձր են գնահատվել ողջ հնագույն դարաշրջանների ընթացքում[13] և շատ անտիկ հեղինակների կողմից դիտվել են որպես անտիկ հունական կրոնի հիմնարար տեքստեր[17]։ Հոմերոսը պատմեց հերոսական անցյալի պատմությունը, որի հետ Հեսիոդոսը կապ հաստատեց արարչագործության պատմությամբ և այդ ժամանակների առօրյա կյանքի գործնական իրողությունների հաշվետվությամբ[8]:23–24։

Քնարերգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Քնարերգություն
Անգլիացի նկարիչ Սըր Լոուրենս Ալմա-Թադեմայի տասնիններորդ դարի կտավը, որը պատկերում է թե ինչպես է քնարերգչուհի Սապփոն հիացած նայում քնարերգիչ Ալքայոսին քնար նվագելուց։

Քնարերգությունը ստացել է այս անվանումը, քանի որ սկզբում այն երգվել է առանձին անհատների կամ երգչախմբի կողմից՝ քնար կոչվող գործիքի ուղեկցությամբ։ Չնայած անվանմանը, քնարերգությունն ընդհանուր իմաստով բաժանված էր չորս ժանրի, որոնցից երկուսը ուղեկցվում էին ոչ թե կիֆարայով, այլ ֆլեյտայով։ Այս երկու վերջին ժանրերն էին՝ եղերերգական պոեզիան և յամբիկական պոեզիան։ Երկուսն էլ գրվել են իոնական բարբառով։ Եղերերգական բանաստեղծությունները գրվել են եղերերգական երկտողերով, իսկ յամբիկական բանաստեղծությունները՝ յամբիկական եռաչափով։ Քնարերգուներից առաջինը, հավանաբար, Արքիլոքոս Փարոսցին էր` (մ.թ.ա. 7-րդ դար) ամենանշանակալից յամբիկ պոետը[18]։ Ինպես մյուս պոետների, այնպես էլ նրա աշխատություններից մնացել են միային փշրանքներ։ Այդ մնացորդները մատնանշում են, որ նա կյանքից դառնացած արկածասեր էր, որը շատ փոթորկալից կյանք էր վարում[19]։

Շատ քնարերգություններ գրվել են էոլական բարբառով։ Քնարերգությունները հաճախ օգտագործում էին բազմատիպ բանաստեղծական չափածոներ։ Բոլոր քնարերգուներից ամենահայտնիները եղել են այսպես կոչված «Ինը քնարերգուները»[20]։ Բոլոր քնարերգուներից Սապփոն Լեսբոսցին (մոտավորապես մ.թ.ա 630-570) ամենաշատ հարգվածն էր։ Անտիկ ժամանակներում նրա պոեմները հարգանքի նույն աստիճանի էին արժանանում, ինչ հոմերոսի պոեմները[21]։ Նրա պոեմներից միայն մեկը՝ «Օդը Աֆրոդիտեին», մինչ օրս պահպանվել է իր սկզբնական, ավարտված տեսքով[22]։ Բացի Սապփոյից, մոնոդիկ քնարերգությամբ աչքի էր ընկնում նաև նրա ժամանակակից Ալքայոսը Լեսբոսացին։ Ալկմանի գրած պոեզիան համարվում էր գեղեցիկ, թեև նա գրում էր բացառապես դորիական բարբառով, որը լսելը սովորաբար համարվում էր տհաճ[23]։ Հաջորդող պոետ Պինդարոս Թեբեացին հայտնի էր իր երգչախմբային քնարերգությամբ[24]։

Դրամա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեդեան սպանում է իր որդուն (տեսարան ողբերգակ Եվրիպիդեսի «Մեդեա» ողբերգությունից), կամպանիական կարմրավուն ամֆորա, մոտավորապես մ․թ․ա․ 330 թվականի, Լուվր (K 300)

Հունական դրամատուրգիայի բոլոր պահպանված գործերը գրվել են Աթենքի դրամատուրգների կողմից և գրված են բացառապես ատտիկյան բարբառով[25]։ Երգչախմբային կատարումները տարածված ավանդույթ էին հունական բոլոր քաղաք-պետություններում[25]։ Աթենացիները  դրամայի ստեղծումը վերագրում են Թեսպիս անունով մի մարդուն, քանի որ նա առաջադրել է առաջին դերասանին, որի առաջնային նպատակն էր շփվել երգչախմբի ղեկավարի հետ[26]։ Հետագայում դրամատուրգներն ընդլայնեցին դերասանների թիվը՝ հասցնելով երեքի՝ պատմելու արվեստին ավելի մեծ ազատություն տալով[27]։

Հույն-պարսկական պատերազմներին հաջորդող ժամանակաշրջանում Աթենքի արթնացած ազգային ոգին արտահայտվել է հարյուրավոր ողբերգություններում՝ գրված անցյալի հերոսական և առասպելական մտքերի հիման վրա։ Ողբերգությունները զարգացան Դիոնիսոս աստծու տոնակատարությանը ներկայացվոց սովորական երգչախմբային երգերից և երկխոսություններից։ Դասական ժամանակաշրջանում ներկայացումները ներառում էին երեք ողբերգություններ և մեկ պաստորալ դրամա, որոնք պատկերում էին նույն առասպելի չորս տարբեր դրվագներ։ Երգչախմբի հագուստների և մարզելու ծախսերը հոգալու համար ընտրվել են հարուստ քաղաքացիներ՝ որպես հասարակական և կրոնական պարտականություն։ Փառատոնի ներկայացումներին ներկա լինելը համարվում էր որպես պաշտամունք։ Ներկայացումները անցկացվել են Աթենքի Դիոնիսոսի մեծ բացօթյա թատրոնում։ Պոետները պայքարում էին լավագույն պիեսների համար տրվող մրցանակների համար[28]։

Բոլոր լիովին պահպանված հունական ողբերգությունները պայմանականորեն վերագրվում են Էսքիլեսին, Սոֆոկլեսին կամ Եվրիպիդեսին։ «Պրոմեթևսը շղթայվածի» հեղինակությունը, որն ավանդաբար վերագրվում է Էսքիլոսին[29], և «Ռեզուսինը», որը ավանդաբար վերագրվում է Եվրիպիդեսին, այնուամենայնիվ, հարցականի տակ են[30]։ Կան յոթ պահպանված ողբերգություններ, որոնք վերագրված են Էսքիլեսին։ Այս պիեսներից երեքը՝ «Ագամեմնոն», «Քոեփորները» և «Եվմենիդները» կազմում են եռերգություն, որը հայտնի է որպես «Օրեստիա»[31]։ Այս պիեսներից մեկը՝ «Պրոմեթևսը շղթայվածը», սակայն, իրականում կարող է լինել Էսքիլեսի որդի Էյֆորիոնի ստեղծագործությունը[32]։

Սոֆոկլեսից յոթ գործեր են պահպանվել, որոնցից ամենագովաբանված երեքը «Թեբեական» ողբերգություններ են, որոնք կենտրոնանում են Էդիպուսի և նրա սերունդների պատմության շուրջ[33]։ «Թեբեական եռագրությունը» կազմված է «Էդիպուս արքայից», «Էդիպը Կոլոնուսումից»  և «Անտիգոնեից»։ Թեև պիեսները հաճախ անվանում են «եռերգություն», դրանք իրականում գրվել են երկար տարիների տարբերությամբ։ «Անտիգոնեն»՝ ըստ երեք պիեսների հաջորդականությամբ վերջինը, իրականում առաջինն է գրվել ստեղծվելով  մ.թ.ա. 441 թվականին՝ Սոֆոկլեսի կարիերայի սկզբում[34]։ «Էդիպուս արքան»՝ երեքից ամենահայտնին, գրվել է մոտավորապես մ.թ.ա. 429 թվականին՝ Սոֆոկլեսի կարիերայի կեսին[Ն 1]։ «Էդիպը Կոլոնուսում» երեք պիեսներից  ժամանակագրական առումով երկրորդը, իրականում Սոֆոկլեսի վերջին պիեսն էր և ներկայացվել է մ.թ.ա. 401 թվականին՝ Սոֆոկլեսի մահից հետո[35]։

Եվրիպիդեսին վերագրվող տասնինը պիեսներ կան։ Այս պիեսներից ամենահայտնին են «Մեդեան», «Հիպոլիտոսը» և «Բաքոսուհիները»[36]։ Կարծիքներ կան, որ «Ռեզուսինը» գրել է Եվրիպիդեսի որդին, կամ եղել է Եվրիպիդեսի պիեսի հետմահու վերարտադրությունը[37]։ Եվրիպիդեսը հատում էր ողբերգական ժանրի սահմանները, և նրա պիեսների շատ տարրեր ավելի բնորոշ էին կատակերգությանը, քան ողբերգությանը[38] Օրինակ` նրա պիես «Ալկեստան» հաճախ դասկարգվում է որպես «խնդրահարույց պիես» կամ նույնիսկ որպես տրագիկոմեդիա, քան իսկական ողբերգություն՝ կատակերգական տարրեր և երջանիկ ավարտ ունենալու պատճառով[39][40]։

Օբրի Բերդսլիի նկարազարդումը Արիստոփանեսի «Լիսիստրատայի» համար (1896)

Ինչպես ողբերգությունը, այնպես էլ կատակերգությունը առաջացել է Դիոնիսոսի պատվին ծեսից, բայց այս դեպքում պիեսները լի էին պարզ անպարկեշտությամբ, վատ վերաբերմունքով և վիրավորանքով։ Աթենքում կատակերգությունները դարձան փառատոնի տոնակատարության պաշտոնական մասը մ.թ.ա. 486 թվականին, և կային մրցանակներ լավագույն բեմադրությունների համար։ Ինչպես ողբերգականների դեպքում, մինչ օրս քիչ գործեր են մնացել մեծ կատակերգական գրողներից։ Դասական կատակերգության միակ ամբողջական մնացած գործերը տասնմեկ պիեսներ են, որոնք գրվել են դրամատուրգ Արիստոփանեսի կողմից[41]։ Սրանք կատակերգական ներկայացման գանձարաններ են։ Նա ձեռք էր առնում  բոլորին և ամբողջ հաստատություններին։ «Թռչուններում» նա ծաղրում է աթենական ժողովրդավարությունը։ «Ամպերում» նա հեգնում է փիլիսոփա Սոկրատեսին։ «Լիսիստրատայում» նա դատապարտում է պատերազմը[42]։ Արիստոփանեսը բարձր գովասանքի է արժանացել իր դրամատիկական և արտիստիկ հմտությունների համար։ Ջոն Լեմփրիերի «Դասական Բառարանում» (Bibliotheca Classica) պարզ ասած նա ներկայացված է, որպես «համաշխարհային գրականությամ ամենալավ կատակերգու դրամատուրգը. նրա կողքին Մոլիերը ձանձրալի է թվում, իսկ Շեքսպիրը՝ ծաղրածուանման»[43]։ Արիստոփանեսի բոլոր պիեսներից, սակայն, ամենաշատ ճանաչվածը «Գորտերն» է, որը միաժամանակ երգիծում և անմահացնում է աթենական ողբերգության երկու հսկաներին՝ Էսքիլեսին և Եվրիպիդեսին։ Երբ այն առաջին անգամ ներկայացվեց Լենայայի փառատոնում մ.թ.ա. 405 թվականին, Եվրիպիդեսի մահից ընդամենը մեկ տարի անց, աթենացիները նրան հանձնեցին առաջին տեղի մրցանակը[44]։ Դա բիս ներկայացում ունեցած միակ հունական պիեսն է և տեղի է ունեցել երկու ամիս անց Դիոնիսիա քաղաքում[45]։ Նույնիսկ մեր օրերում «Գորտերը» դեռ հաճելի է ժամանակակից հանդիսատեսի համար։ 2004 թվականին Բրոդվեյում հաջողությամբ ցուցադրվել է դրա ժամանակակից, կոմերցիոն մյուզիքլ տարբերակը[46]։

Երրորդ դրամատիկական ժանրը սատիրների դրաման էր։ Թեև այս ժանրը սիրված էր, սատիրային պիեսի միայն մեկ ամբողջական օրինակ է պահպանվել՝ Եվրիպիդեսի «Կիկլոպը»[47]։ Մեծ հատվածներ երկրորդ սատիրային պիեսից՝ Սոֆոկլեսի «Որոնողներից» (Ἰχνευταί), հայտնաբերվել են Եգիպտոսում Օքսիրինխուսի տեղանքից՝ Օքսիրինխուսի թղթերի մեջ[48]։

Պատմագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ.թ.ա. չորրորդ դարի առաջին կեսի  հունական Հերոդոտոսի կիսանդրիի երկրորդ դարի հռոմեական կրկնօրինակը։

Երկու նշանավոր պատմաբաններ, որոնք ապրել են դասական դարաշրջանում, Հերոդոտոս Հալիկառնասցի և Թուկիդիդեսն էին։ Հերոդոտոսին սովորաբար կոչում են «Պատմության հայր»[49]։ Նրա «Պատմություն»  գիրքը արձակ գրականության գոյություն ունեցող ամենահին ստեղծագործություններից է։ Թուկիդիդեսնի «Պելոպոնեսյան պատերազմի մասին» գիրքը մեծ ազդեցություն է թողել հետագա գրողների և պատմաբանների վրա, այդ թվում՝ «Գործք առաքելոց» և «Բյուզանդական շրջան» գրքերի հեղինակի, պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացու վրա[50]։

Անտիկ հունական գրականության մեկ երրորդը Քսենոփոն Աթենացին սկսել է իր «Պատմություն Հունաց» աշխատությունում` մ.թ.ա. 411 թվականի Թուկիդիդեսի պատմության վերջից մինչև մ.թ.ա. 362 թվականը[51]։ Քսենոփոնի ամենահայնի աշխատությունը «Անաբասիս» գիրքն է, որը մանրամասն, պատմում է հենց գրողի մասնակցությամբ հունական վարձկան բանակի մասին, որը փորձում էր օգնել պարսիկ Կյուրոս Կրտսերին իր եղբորը գահընկեց անել։ Պարսկական պատմությանը վերաբերող մեկ այլ հայտնի աշխատություն է նրա «Կյուրոպեդիան»։ Քսենոփոնը գրել է նաև փիլիսոփա Սոկրատեսի գովասանքի երեք աշխատություն՝ «Սոկրատեսի արդարացումը», «Խրախճանք» և «Հուշեր Սոկրատեսի մասին»։ Թեև և՛ Քսենոփոնը, և՛ Պլատոնը ճանաչում էին Սոկրատեսին, նրանց պատմությունները շատ տարբեր են։ Բազմաթիվ համեմատություններ են կատարվել ռազմական պատմաբանի և պոետ-փիլիսոփայի գրվածքների միջև[52]։

Փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ կարևոր և ազդեցիկ փիլիսոփաներ ապրել են մ.թ.ա. հինգերորդ և չորրորդ դարերում։ Ամենավաղ հույն փիլիսոփաներից էին երեք այսպես կոչված «Միլեթյան փիլիսոփաները»՝ Թալես Միլեթացին, Անաքսիմանդրոսը և Անաքսիմենես[53]։ Այս փիլիսոփաների գրվածքներից, սակայն, պահպանվել է միայն մեկ հատված Անաքսիմանդրոսի աշխատություններից Սիմպլիկիոս Կիլիկիացու կողմից[54]։

Սամոսի փիլիսոփա Պյութագորասի կյանքի մասին շատ քիչ վստահելի տեղեկություն է հայտնի, և նրա ոչ մի գրություն մինչ օրս չի պահպանվել[55],բայց նրա աշակերտ Էմպեդոկլեսի գրած պոետական գրվածքների տպավորիչ հավաքածուն պահպանվել է, ինչը Էմպեդոկլեսին դարձնում է ամենաշատ վավերացված նախասոկրատական փիլիսոփաներից մեկը[56]։ Աշխատությունների շատ հատվածներ, որոնք գրել են փիլիսոփաներ Հերակլիտոսը[57] և Դեմոկրիտես Աբդերացին նույնպես պահպանվել են[58]։

Սակայն բոլոր դասական փիլիսոփաներից Սոկրատեսը, Պլատոնը և Արիստոտելը սովորաբար համարվում են ավելի կարևոր և ազդեցիկ։ Սոկրատեսն ինքը ոչ մի գիրք չի գրել, և ժամանակակից գիտակները բանավիճում են, թե արդյոք Պլատոնի կողմից նկարագրված նրա կերպարը ճշգրիտ է, թե' ոչ։  Որոշ գիտակներ պնդում են, որ նրա գաղափարներից շատերը կամ գոնե դրանց աղոտ պատկերները արտահայտված են Պլատոնի վաղ սոկրատական երկխոսություններում[59]։ Մինչդեռ այլ գիտակներ պնդում են, որ Պլատոնի կողմից ներկայացված Սոկրատեսը ուղղակի հորինված կերպար է, որի նպատակն է մեկնել Պլատոնի սեփական կարծիքները, որոնք համանուն պատմական անձի հետ շատ քիչ առնչություն ունեն[60]։ Բանավեճը այն մասին, թե որքանով է Պլատոնի կողմից Սոկրատեսի պատկերումը ներկայացնում Սոկրատեսի իրական գաղափարները, հայտնի է որպես «Սոկրատյան խնդիր» անվանմամբ[61][62]։

«Սոկրատեսի մահը», Ժակ-Լուի Դավիդի կտավը: (1787)

Պլատոնն իր գաղափարներն արտահայտել է երկխոսությունների միջոցով, այսինքն՝ գրավոր աշխատություններ, որոնք կարծես նկարագրում են զրույցներ տարբեր անհատների միջև։ Դրանցից ամենահայտնիներից մի քանիսը ներառում են՝ «Սոկրատեսի պաշտպանականը», ենթադրյալ արձանագրություն Սոկրատեսի ելույթի մասին իր դատավարության ժամանակ[63], «Ֆեդոնն» մահապատժից առաջ Սոկրատեսի և նրա աշակերտների վերջին զրույցի նկարագրությունը[64], «Խրախճանքը»  սիրո բնույթի շուրջ հյուսված երկխոսություն[65] և «Պետությունը», որը համարվում է որպես Պլատոնի ամենակարևոր աշխատությունը[66][67]` երկար երկխոսություն է, որը նկարագրում է իդեալական կառավարությունը[68]։

Արիստոտել Ստագիրացին շատ մարդկանց կողմից համարվում է բոլոր ժամանակների ամենակարևոր և ազդեցիկ փիլիսոփայական մտավորականներից մեկը[69]։ Նրա «Մետաֆիզիկա» աշխատության առաջին նախադասությունում ասվում է. «Բոլոր մարդիկ իրենց բնույթով ըղձում են իմանալ»։ Ուստի նա կոչվել է «Իմացողների Հայր»։ Նրա միջնադարյան հետևորդ Թովմա Աքվինացին նրան անվանում էր պարզապես «Փիլիսոփա» պատվանվամբ։ Արիստոտելը Պլատոնի ակադեմիայի ուսանող էր և իր ուսուցչի նման գրում էր երկխոսություններ կամ զրույցներ։ Այնուամենայնիվ, դրանցից ոչ մեկն այսօր գոյություն չունի։ Գրությունների ամբողջությունը, որոնք հասել են մեզ, հավանաբար դասախոսություններ են, որոնք նա կարդացել է Աթենքի իր իսկ դպրոցում՝ «Լիկեյում»[70]։ Նույնիսկ այս գրքերից ակնհայտ է դառնում նրա հետաքրքրությունների հսկայական միջակայքը։ Նրա ուսումնասիրությունները մեջ են մտնում նյութերը, որոնք այսօր չեն համարվում փիլիսոփայական։ Այդ տրակտատների մեջ ընդգրկում են գիտություններ, ինչպիսիք են տրամաբանությունը, ֆիզիկան, կենսաբանությունը, բարոյագիտությունը, քաղաքականությունը և սահմանադրական կառավարումը։ Արիստոտելի ամենաուշագրավ աշխատություններից են «Քաղաքականությունը», «Նիկոմաքեական Էթիկան», «Պոետիկան», «Հոգու մասինը» և «Հռետորաբանությունը»[71]։

Հելլենիստական դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Հելլենականություն և Հելլենիստական մշակույթ
Տասնիններորդ դարի երևակայական փորագրությունը անտիկ Ալեքսանդրիայի գրադարանի։

Մ.թ.ա. 338 թվականին բոլոր հունական քաղաք-պետությունները, բացառությամբ Սպարտայի, միավորվել էին Փիլիպոս II Մակեդոնացու կողմից[72]։ Փիլիպոսի որդի Ալեքսանդր Մակեդոնացին լայնորեն ընդարձակեց իր հոր նվաճումները։ Աթենքը կորցրեց հունական մշակույթի առաջնորդի իր նշանավոր կարգավիճակը, և նրան ժամանակավորապես փոխարինեց Եգիպտոսի Ալեքսանդրիան[73]։

Մ.թ.ա. երրորդ դարից Եգիպտոսի հյուսիսում գտնվող Ալեքսանդրիա քաղաքը դարձավ հունական մշակույթի ակնառու կենտրոնը։ Շուտով այն նաև գրավեց հրեական մեծ բնակչություն՝ դարձնելով այն անտիկ աշխարհի հրեական գիտության ամենամեծ կենտրոնը։ «Սեպտուագինտան»` եբրայերեն Աստվածաշնչի հունարեն թարգմանությունը, ենթադրվում է, որ սկզբնավորվել է Ալեքսանդրիայում։ Փիլոն, հելլենիստական հրեա փիլիսոփա, աշխատել է  Ալեքսանդրիայից մեր թվարկության սկզբնաշրջանում։  Բացի այդ, այն հետագայում դարձավ քրիստոնեական մտածելակերպի զարգացման հսկայական առանցքային կիզակետ։ Մուսեյոնն կամ Մուսաների Սրբավայրը, որի մեջ ներառվում էին գրադարաննխ ու դպրոց, հիմնադրվել է Պտղոմեոս I-ի կողմից։ Հաստատությունը ի սկզբանե նախատեսված էր որպես միջազգային մեծ դպրոց և գրադարան[74]։ Գրադարանը, ի վերջո, պարունակում էր ավելի քան կես միլիոն, հիմնականում հունարեն հատորներ։ Այն նախատեսված էր ծառայել որպես պահոց դասական հունական գրականության յուրաքանչյուր ստեղծագործության համար, որը հնարավոր էր գտնել[75]։

Պոեզիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջոն Ուիլյամ Ուոթերհաուսի նկարը, որը պատկերում է Ապոլլոնիոս Հռոդոսացու «Արգոնավտիկաից» մի տեսարան։

Բուկոլիկ պոեզիայի ժանրն առաջին անգամ մշակել է պոետ Թեոկրիտոսը[76]։ Հռոմեացի Վերգիլիոս հետագայում այս ժանրում գրել է իր «Բուկոլիկները»[77]։ Ալեքսանդրիայի գրադարանի գիտակ Կալիմաքոսը ստեղծել է «Պատճառներ» (Αἴτια) երկար պոեմը[78], որը գրված է էլեգիական երկտողերի չորս հատորով, որը նկարագրում է անհասկանալի սովորույթների, տոների և անունների առասպելական ծագումները։ Այս պոեմը հավանաբար գրել է մ.թ.ա. երրորդ դարում երկար տարիների ընթացքում մի քանի փուլով։ «Պատճառները» կորել է միջնադարում, սակայն քսաներորդ դարի ընթացքում դրա մեծ մասը վերականգնվել է անտիկ պապիրուսների նոր բացահայտումների շնորհիվ։ Գիտակները սկզբում այն նսեմացնում էին որպես միջին մակարդակի գրություն ասելով, որ պարունակում է մեծ գիտելիքներ, բայց զուրկ է իսկական «արվեստից»։ Դարի ընթացքում դրա գիտական գնահատականը զգալիորեն բարելավվեց, և շատ գիտակներ այժմ այն տեսնում են շատ ավելի դրական լույսի ներքո[78]։ Կալիմաքոսը նաև գրել է կարճ պոեմներ հատուկ առիթների համար և առնվազն մեկ կարճ էպոս՝ Իբիսը, որն ուղղված էր իր նախկին աշակերտ Ապոլլոնիոսի դեմ[79]։ Նա նաև կազմել է մի արձակ տրակտատ՝ «Աղյուսակներ» (Πίνακες) վերնագրով, որտեղ ցուցակագրել է Ալեքսանդրիայի գրադարանում պահվող բոլոր հիմնական աշխատությունները[80]։

Ալեքսանդրիացի բանաստեղծ Ապոլլոնիոս Հռոդոսացին առավել հայտնի է իր  «Արգոնավտիկա» էպիկական պոեմով, որը պատմում է Յասոնի և նրա նավակիցների՝ Արգոնավորդների արկածները, որոնք ձգտում էին Ոսկե գեղմը հետ բերել Կողքիս երկրից[81]։ Պոետ Արատոս գրել է «Երևույթներ» վեցմետրանոց պոեմը, որը Եվդոքսոս Կնիդոսցու մ.թ.ա. չորրորդ դարի գրած աստղերի մասին տրակտատի պոեմական վերարտադրումն էր[82]։

Դրամա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հռոմեական հանրապետության կամ վաղ կայսրության բարձրաքանդակ (ռելյեֆ), որը պատկերում է նստած Մենանդրոսին՝ ձեռքին նոր ատտիկյան կատակերգության դիմակները (մ.թ.ա. առաջին դարից - մ. թ. առաջին դարի սկիզբ) Փրինսթոնի համալսարանի արվեստի թանգարան։

Հելլենիստական ժամանակաշրջանում դասական դարաշրջանի հին ատտիկյան կատակերգությունը փոխարինվեց նոր ատտիկյան կատակերգությամբ։ Նոր ատտիկյան կատակերգության ամենանշանավոր գրողը աթենացի դրամատուրգ Մենանդրոսն էր։ Մենանդրոսի պիեսներից գրեթե ոչ մեկն իր ամբողջական տեսքով չի պահպանվել մեր ժամանակաշրջանում, բացի մեկից՝ «Փնթփնթանից» (Δύσκολος), որը մեզ հասել է՝ գրեթե ամբողջական տեսքով։ Գրեթե կեսը մի պիեսից՝ «Սամիուհի» (Σαμία) վերնագրով, և հինգի այլ պիեսներից մեծ հատվածները նույնպես պահպանվել են[83]։

Պատմագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբան Տիմեոսը ծնվել է Սիցիլիայում, բայց իր կյանքի մեծ մասն անցկացրել է Աթենքում[84]։ Նրա «Պատմությունը», սակայն կորցրել է իր կարևորությունը Պոլիբիոսի կողմից թողած ազդեցության պատճառով։ Նրա «Պատմությունը» 38 գրքերում ընդգրկում է Սիցիլիայի և Իտալիայի պատմությունները մինչև մ.թ.ա. 264 թվականը, հենց որտեղ Պոլիբիոսը սկսում է իր աշխատությունը։ Տիմեոսը գրել է նաև «Օլիմպիայի հաղթանակները»՝ Օլիմպիական խաղերի ժամանակագրության արժեքավոր ուսումնասիրություն[85]։

Անտիկ կենսագրական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ կենսագրական կամ բիոս ժամանակակից կենսագրականից տարբերակելու համար, հունական (և հռոմեական) գրականության մի ժանր էր, որը կենտրոնացված էր անտիկ պատմական դեմքերի նպատակները, ձեռքբերումները, ձախողումները և բնավորությունները նկարագրելու մեջ, և պատասխանում էր այն հարցին թե արդյոք այդ հատկանիշները պետք է ընդօրինակել։ Անտիկ բիոսի հեղինակները, ինչպիսիք են Նեպոսի աշխատությունները և Պլուտարքոսի  «Համեմատական կենսագրությունները», շատ են կրկնօրինակել անտիկ Հունական ժամանակի պատմագրության աղբյուրներն ու մեթոդները, հատկապես՝  Հերոդոտոսի և Թուկիդիդեսի աշխատությունները։ Գոյություն ունեին անտիկ կենսագրականների տարբեր տեսակներ, այդ թվում՝ փիլիսոփայական կենսագրականները բացահայտում էին ուսումնասիրվող անձանց բարոյականությունը (օրինակ՝ Դիոգենես Լայերտացու «Նշանավոր փիլիսոփաների կյանքը, ուսմունքն ու հայացքները»), գրական կենսագրականները քննարկում էին հռետորների և պոետների կյանքերը (օրինակ՝ Փիլոստրատոսի «Սոֆիստների կյանքը»), դպրոցական և տեղեկատու կենսագրականները մատուցում էին ինչ-որ մեկի կյանքի կարճ պատմությունը, որի մեջ էր մտնում նրանց ծագումը, հիմնական իրադարձություններն, ձեռքբերումները և մահը, ինքնակենսագրականները մեկնաբանություններ և հուշեր էին, որտեղ անձը ներկայացնում էր իր իսկ կյանքը,  և պատմական/քաղաքական կենսագրականները` կենտրոնանում էին բանակում գործող անձանց կյանքի վրա, հավելյալ մի շարք այլ խմբերի[86]։

Գիտություն և մաթեմատիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1906 թվականին Արքիմեդյան Կրկնագրում գտնվեցին Արքիմեդի գործերը, որոնք նախկինում համարվում էին կորած։

Էրատոսթենես Կիրենացին (մոտավերապես մ.թ.ա. 276 – մ.թ.ա.  195/194 թթ.), գրել է աստղագիտության և աշխարհագրության մասին, սակայն նրա աշխատանքը հայտնի է հիմնականում ավելի ուշ գրված ամփոփագրերից։ Նրան են վերագրում որպես առաջին մարդը, որը չափել է Երկրի շրջագիծը։ Մաթեմատիկոսներ Էվկլիդեսի և Արքիմեդի շատ գրվածքներ պահպանվել են։ Էվկլիդեսը հայտնի է իր «Սկզբունքներով» (Στοιχεῖα, լատիներեն տարբերակով՝ «Տարրեր»), որի մեծամասնությունը վերցված է իր նախորդ Եվդոքսոս Կնիդոսցուց։ «Սկզբունքները» տրակտատ է երկրաչափության մասին, և այն շարունակական ազդեցություն է ունեցել մաթեմատիկայի վրա։ Արքիմեդից մեր օրերն են հասել մի քանի տրակտատներ։ Դրանցից են` «Շրջանի չափում», որտեղ նա հաշվարկել է Պի թվի արժեքը,  «Մեխանիկական թեորեմների մեթոդ» մեխանիկայի բնագավառում իր աշխատանքի մասին է, «Ավազի հաշվիչ» և «Լողացող մարմինների մասին» աշխատությունները։  Այժմ նրա ստեղծագործությունների մի ձեռագիր ուսումնասիրվում է[87]։

Արձակ գեղարվեստական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հելլենիստական դարաշրջանի արձակ գեղարվեստական գրականությունից շատ քիչ բան է պահպանվել։ Արիստիդես Միլեթցու «Միլեսիականը» հավանաբար գրվել է մ.թ.ա. երկրորդ դարում։ «Միլեսիականը» իր ամբողջական տեսքով մինչ մեր օրերը չի պահպանվել, սակայն պահպանվել են դրա մասին տարբեր հիշատակումներ։ Գիրքը հիմնեց այսպես կոչված «Միլեսիական հեքիաթների» միանգամայն նոր ժանր, որի վառ օրինակն է հետագա հռոմեացի գրող Ապուլեոսի «Ոսկե ավանակ» վեպը[88][89]։

Անտիկ հունական վեպերից` «Պատմություն Քերեյի և Կալիրոյի սիրո մասինը» (Τῶν περὶ Χαιρέαν καὶ Καλλιρρόην)[90] գրված Խարիտոն Աֆրոդիզիասցու կողմից և «Մետիոքոսը և Պարթենոպեն» (Μητίοχος καὶ Παρθενόπη)[91][92] հավանաբար, գրվել են մ.թ.ա. առաջին դարի վերջին կամ մ.թ. առաջին դարի սկզբին, հելլենիստական դարաշրջանի վերջին շրջանում։ Լոլիանոսի «Փյունիկյան հեքիաթի» մի քանի հատվածների հայտնաբերումը ցույց է տալիս անտիկ հունական խաբեբայապատում ժանրի գոյությունը[93]։

Հռոմեական դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Հռոմեական կայսրություն

Չնայած քաղաք-պետությունից կայսրության անցումը մեծ ազդեցություն ունեցավ փիլիսոփայության վրա՝ շեշտը քաղաքական տեսությունից տեղափոխելով անձնական բարոյագիտության, հունարեն տառերը շարունակեցին ծաղկել թե՛ դիադոքոսների (հատկապես Պտղոմեոսների) և թե՛ հռոմեական տիրապետության ներքո։ Գրական կամ հռետորական թեքում ունեցող հռոմեացիները նայում էին հունական նմուշներին, և բոլոր տեսակների հունական գրականությանը շարունակվում էր կարդալ և արտադրվել ինչպես բնիկ հույների, այնպես էլ հետագայում հռոմեացի հեղինակների կողմից։ Այս ժամանակաշրջանի ուշագրավ հատկանիշ է գրական քննադատությունը՝ որպես ժանրի ընդլայնումը, մասնավորապես, սրա վառ օրինակ են Դեմետրիոսը, Պսևդո-Լոնգինուսը և Դիոնիսիոս Հալիկառնասցին։ «Նոր Կտակարանը», որը գրվել է տարբեր հեղինակների կողմից կոինե հունարենի տարբեր որակներով, նույնպես գալիս է այս ժամանակաշրջանից[8]:208–209[94], ամենակարևոր գործերն են «Ավետարանը» և «Պողոսի Թղթերը»[8]:208–213[95]:

Պոեզիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միկոնոս ծաղկամանը, Տրոյական ձիու առասպելի ամենավաղ պահպանված պատկերներից մեկն է, այս առասպելն մանրամասն նկարագրված է Քվինտոս Զմյուռնիաց «Հոմերոսից հետո» պոեմում։

Պոետ Քվինտոս Զմյուռնիացին, որը հավանաբար ապրել է չորրորդ դարի վերջին[96][97], գրել է «Հոմերոսից հետո»  էպիկական պոեմը, որը պատմում է Տրոյայի անկման պատմությունը և սկսվում է այնտեղից, որտեղ ավարտվել էր «Իլիականը»[98]։ Մոտավորապես նույն ժամանակներում և նույն հոմերական ոճով, մի անհայտ պոետ գրել է «Բլեմիոմախիա» (Βλεμυομαχία, բառացի թարգ. Բլեմյան պատերազմ) ՝ այժմ հատվածական էպոսը հռոմեացիների և բլեմիների միջև հակամարտությունների մասին[99]։

Պոետ Նոննուս Պանոպոլսեցին գրել է «Դիոնիսիակա»՝ անտիկ ժամանակներից պահպանված ամենահին էպիկական պոեմը։ Նա նաև գրել է «Ավետարան ըստ Հովհաննեսի» պոետական վերարտադրությունը[100][101]։ Նոննուսը հավանաբար ապրել է չորրորդ դարի վերջին կամ հինգերորդ դարի սկզբին[102][103]։

Պատմագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ հույն ամենահայտնի պատմիչներից մեկի՝ Պլուտարքոսի կիսանդրին իր հայրենի Քերոնեայից։

Պատմաբան Պոլիբիոսը ծնվել է մոտավորապես մ.թ.ա. 200 թվականին։  168 թվականին նրան որպես պատանդ բերել են Հռոմ։ Հռոմում նա ընկերացավ զորավար Սկիպիոն Էմիլիանոսի հետ։ Կարթագենի դեմ պատերազմներում նա հավանաբար գեներալին ուղեկցել է Իսպանիա և Հյուսիսային Աֆրիկա։ 146 թվականին Կարթագենի անկման ժամանակ նա եղել է Սկիպիոնի հետ[104]։

Դիոդորոս Սիկիլիացին հույն պատմիչ էր, որը ապրել է մ.թ.ա. առաջին դարում՝ Հուլիոս Կեսարի և Օկտավիանոս Օգոստոսի օրոք։ Նա 40 գրքերում՝ «Պատմական գրադարանում» գրել է համընդհանուր պատմությունը։ Դրանցից մնացել են առաջին հինգը և 11-ից 20-ը։ Առաջին երկու մասերը պատմում էին վաղ հելլենիստական դարաշրջանի մասին։ Երրորդ մասը պատմությունը տանում է դեպի Գալիայում (այժմ Ֆրանսիա) տեղի ունեցած Կեսարի պատերազմների սկիզբը[105]։ Դիոնիսիոս Հալիկառնասցին ապրել է մ.թ.ա. առաջին դարի վերջում։ Նրա Հռոմի պատմությունը ընդգրկում է Հռոմի ծագումից մինչև Առաջին Պունիկյան պատերազմը (մ.թ.ա. 264-ից մինչև 241 թթ.) գրված է հռոմեական տեսանկյունից, բայց մանրակրկիտ ուսումնասիրված է։ Գրել է նաև մի շարք այլ տրակտատներ, այդ թվում՝ «Ընդօրինակման մասին»,  «Հին ճարտասանների մասին» և «Բառերի զուգակցման մասին»[106]։

Պատմաբաններ Ապպիանոս Ալեքսանդրացին և Արիանոս Նիկոմեդիացին ապրել են երկրորդ դարում[107][108]։ Ապպիանոսը գրել է Հռոմի և նրա նվաճումների մասին, մինչդեռ Արիանոսը հիշվում է Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքների վերաբերյալ իր աշխատությամբ։ Արիանոսը ծառայում էր հռոմեական բանակում։ Ուստի նրա գիրքը մեծապես կենտրոնանում է Ալեքսանդրի կյանքի ռազմական կողի վրա։ Արիանոսը նաև գրել է փիլիսոփայական տրակտատ՝ «Զրույցներ» (Διατριβαί)՝  իր ուսուցիչ Էպիկտետոսի ուսմունքների հիման վրա։

Ժամանակակից ընթերցողներին հետագա հույն պատմաբաններից ամենահայտնին Պլուտարքոսն է, որը մահացել է մոտավորապես 119 թվականին։ Նրա  «Համեմատական կենսագրությունները»  կարդացվել է ամեն սերնդի կողմից աշխատության առաջին հրատարակությունից ի վեր։ Նրա մյուս պահպանված աշխատությունը «Բարոյականքն» է՝ էսսեների ժողովածու բարոյական, կրոնական, քաղաքական, ֆիզիկական և գրական թեմաներով[109][110]։

Հետագա ժամանակներում, այսպես կոչված, «սովորական գրքերը», որոնք սովորաբար պատմական անեկդոտներ են նկարագրում, բավականին տարածված են դարձել։ Այս հայտնի ժանրի պահպանված օրինակները ներառում են այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են Ավլոս Գելլիուսի «Ատտիկյան գիշերներ»[111], Աթենեոս Նավկրատոսցու «Սոփեստների խնջույքը»[112] և Կլավդիոս Աելիանոսի «Կենդանիների բնութագրերի մասին» (De Natura Animalium)  և «Տարբեր Պատմություն» (Varia Historia) աշխատությունները[113]։

Գիտություն և մաթեմատիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Մաթեմատիկան Հին Հունաստանում և Աստղագիտությունը հին Հունաստանում
Ձեռագիր (1485), Պավսանիասի «Հելլադայի նկարագրությունը», Լաուրենտյան գրադարան։

Բժիշկ Գալեն Կլավդիոսը ապրել է երկրորդ դարում։ Նա անատոմիայի տքնաջան ուսանող էր, և հետագա 1400 տարիների ընթացքում նրա աշխատանքները հզոր ազդեցություն ունեցան բժշկության վրա։ Ստրաբոնն, որը մահացել է մոտավորապես 23 թվականին, աշխարհագրագետ և պատմաբան էր։ Նրա 47 հատորանոց «Պատմական հիշատակարաններ» աշխատությունը գրեթե ամբողջովին կորել է։ Նրա «Աշխարհագրությունը» մնում է որպես միակ գոյություն ունեցող անտիկ գիրքը, որն ընդգրկում է մարդկանց և երկրների ողջ տիրույթը, որը հայտնի է եղել հույներին և հռոմեացիներին Օկտավիանոս Օգոստոսի ժամանակաշրջանում[114]։ Պավսանիասը, որը ապրել է երկրորդ դարում նունպես աշխարհագրագետ էր[115]։ Նրա «Հունաստանի նկարագրությունը» ճամփորդական ուղեցույց է, որը նկարագրում է երկրորդ դարի Հունաստանի աշխարհագրական և առասպելական պատմությունը։ Գիրքն ստանում է Հունաստանում շրջագայության ձևը և սկսվում է Աթենքից, ավարտվում՝ Նաֆպակտոսով[116]։

Հռոմեական ժամանակաշրջանի գիտնականը, որը ամենամեծ ազդեցությունն ունեցավ հետագա սերունդների վրա, անկասկած աստղագետ Պտղոմեոսն էր։ Նա ապրել է երկրորդ դարում[117], սակայն նրա կյանքի մասին քիչ բան է հայտնի։  Նրա գլուխգործոցը, որն ի սկզբանե վերնագրված էր «Մաթեմատիկական ժողովածու», այժմ մեզ է հասել որպես «Ալմագեստ», քանի որ թարգմանվել է արաբ աստղագետների կողմից այդ վերնագրով[118]։ Պտղոմեոսն մշակել է Երկրակենտրոն տիեզերքի համակարգի մանրամասն նկարագրությունը[119], գաղափար, որը ավելի քան 1300 տարի գերիշխում էր աստղագիտական մտածելակերպը[120]։ Տիեզերքի մասին պտղոմեոսյան տեսակետը պահպանվեց այնքան ժամանակ, մինչև Կոպեռնիկոսը, Գալիլեոն, Կեպլերը և այլ վաղ ժամանակակից աստղագետներ այն փոխարինեցին արևակենտրոն համակարգով[121]։

Փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հռոմեական դարաշրջանի խոշոր փիլիսոփա Պլոտինոսի գլուխը։

"Էպիկտետոսը (մոտավորապես 55-135 թ.թ.) հետևել է Ստոիցիզմի բարոյական փիլիսոփայության ուղղությանը։ Նրա ուսմունքները հավաքագրվել են իր աշակերտ Արիանոսի կողմից «Զրույցներ» (Διατριβαί) և «Ձեռնարկ» (Έγχειρίδιον) (Ուսումնասիրության ձեռնարկ) աշխատություններում[122]։

Դիոգենես Լայերտացին, որը ապրել է երրորդ դարում, գրել է «Նշանավոր փիլիսոփաների կյանքը, ուսմունքն ու հայացքները»՝ երբևէ ապրած գրեթե բոլոր հույն փիլիսոփաների կենսագրությունների մեծածավալ հավաքածուն։ Ցավոք, Դիոգենես Լայերտացին հաճախ չի մեջբերել իր աղբյուրները, և շատ ժամանակակից պատմաբաններ նրա վկայությունն անվստահելի են համարում[123]։ Չնայած դրան, նա մնում է վաղ հույն շատ փիլիսոփաների կյանքի միակ հասանելի աղբյուրը[124]։ Նրա գիրքը լիովին անպիտան չէ այն պարունակում է տեղեկատվության հսկայական հարստություն, որը հակառակ դեպքում չէր պահպանվի։ Օրինակ Էպիկուրոսի կենսագրությունը չափազանց բարձր որակ ունի և պարունակում է երեք ծավալուն նամակներ, որոնք վերագրվում են հենց Էպիկուրոսին, որոնցից առնվազն երկուսը, ընդհանրապես, Համարվում են վավերական[125]։

Այս ժամանակաշրջանի մեկ այլ խոշոր փիլիսոփա էր Պլոտինոսը։ Նա Պլատոնի փիլիսոփայությունը վերածեց Նեոպլատոնականություն կոչվող դպրոցի[126]։ Նրա «Էննեադները» լայն ազդեցություն են ունեցել եվրոպական մտքի վրա առնվազն մինչև տասնյոթերորդ դարը[127]։ Պլոտինոսի փիլիսոփայությունը հիմնականում պտտվում էր նուս, հոգի և «Մեկ» հասկացությունների շուրջ[128]։

Քրիստոնեության վերելքից հետո ամենանշանավոր փիլիսոփաներից շատերը քրիստոնյաներ էին։ Երկրորդ դարի քրիստոնյա ջատագով Հուստինոս Մեծը, որը գրում էր բացառապես հունարեն, լայնորեն օգտագործում էր հունական փիլիսոփայության, հատկապես Պլատոնականության գաղափարները[129]։ Որոգինեսը՝ քրիստոնեական աստվածաբանության ստեղծողը[130], նույնպես մեծապես օգտագործում էր հունական փիլիսոփայության գաղափարները[131], և նույնիսկ կարողացավ դեմ կանգնել հեթանոս փիլիսոփա Կելսոսին իր «Ընդդեմ Կելսոսի» (Κατὰ Κέλσου) ապոլոգետիկա տրակտատում[132]

Արձակ գեղարվեստական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շվեյցարացի-ֆրանսիացի նկարիչ Մարկ Գաբրիել Չարլզ Գլեյրի տասնիններորդ դարի նկարը, որը պատկերում է մի տեսարան  «Դափնիս և Քլոեից»։

Հռոմեական դարաշրջանն այն ժամանակն էր, երբ ստեղծվեցին գոյություն ունեցող հունական արձակ գեղարվեստական գրականության ստեղծագործությունների մեծամասնությունը։ Անտիկ հունական վեպեր` Աքիլլես Տատիուսի «Լեյկիպ և Կլիտոֆոնը»[133][134] և Լոնգոսի «Դափնիս և Քլոեն»[135] հավանաբար գրվել են երկրորդ դարի սկզբին։ «Դափնիս և Քլոեն» ՝ անտիկ հունական հինգ պահպանված սիրավեպերից անկասկածորեն ամենահայտնին, երկու երիտասարդ սիրահարների կարոտալի պատմություն է, որոնք մեծանում են հունական Լեսբոս կղզու իդեալականացված հովվական  միջավայրում[136]։ Անտոնիուս Դիոգենեսի կողմից գրված «Հրաշքներ Թուլիից այն կողմ» աշխատությունը հավանական է, որ նույնպես գրվել է երկրորդ դարի սկզբին, թեև գիտակները դրա ճշգրիտ ամսաթվի մասին վստահ չեն։ «Հրաշքներ Թուլիից այն կողմի» ամբողջական տարբերակը չի պահպանվել, սակայն պահպանվել է դրա երկարավուն ամփոփումը, որը գրվել է Փոտ Ա պատրիարքի կողմից[137]։ Քսենոփոն Եփեսոսցու «Եփեսյան հեքիաթը» հավանաբար գրվել է երկրորդ դարի վերջին[135]։

1894 թվականի նկարազարդում Ուիլյամ Սթրենգի կողմից, որը պատկերում է ճակատամարտի տեսարան Լուկիանոս Սամոսատցիի «Ճշմարիտ պատմությունը» առաջին գրքից։

Երգիծաբան Լուկիանոս Սամոսատցին ապրել է երկրորդ դարի վերջին։ Լուկիանոսի ստեղծագործությունները չափազանց տարածված էին հին ժամանակներում։ Լուկիանոսի վերագրվող ավելի քան ութսուն տարբեր գրություններ են հասել մեր ժամանակները[138]։ Լուկիանոսի գրեթե բոլոր գործերը գրված են հին հունարենի ատտիկացված բարբառով, որը տարածված էր այն ժամանակվա լավ կրթություն ստացած մարդկանց շրջանում։ Նրա «Սիրիայի աստվածուհին» գիրքը, սակայն, գրվել է արհեստական իոնական բարբառով՝  Հերոդոտոսի բարբառն ու ոճը կրկնօրինակելու միտումով[139][140]։ Լուկիանոսի ամենահայտնի ստեղծագործությունը «Ճշմարիտ պատմություն» վեպն է, որը որոշ հեղինակներ նկարագրել են որպես գիտաֆանտաստիկայի ժանրից պահպանված ամենավաղ գործը[141][142]։ Նրա «Ստերի սիրահարը» երկխոսության մեջ կան ուրվականների մասին մեզ հայտնի ամենահին պատմություններից մի քանիսը[143], ինչպես նաև «Կախարդի աշակերտի» մեզ հայտնի ամենավաղ տարբերակը[144]։ Նրա «Պերեգրինուսի մահը» նամակի, որը անողորմ երգիծանք է քրիստոնյաների դեմ, մեջ գրված է վաղ քրիստոնեության ամենահին հեթանոսական գնահատումներից մեկը[145]։

Հելիոդորոս Էմեսացին «Եթովպական» վեպը հավանաբար գրվել է երրորդ դարում[146]։ Այն պատմում է Չարիկլեա անունով երիտասարդ եթովպացի արքայադստեր մասին, որը օտարանում է իր ընտանիքից և այդ ժամանակներին հայտնի աշխարհում բազմաթիվ դժբախտությունների միջով է անցնում[147]։ Բոլոր անտիկ հունական վեպերից ամենամեծ ճանաչում գտածը երրորդ դարում գրված` «Ալեքսանդրի վեպն» էր Ալեքսանդր Մակեդոնացու սխրագործությունների մասին։ Վեպի ութսուն տարբերակները պահպանվել են քսանչորս տարբեր լեզուներով, ինչը վկայում է, որ միջնադարում վեպը գրեթե նույնքան տարածված է եղել, որքան «Աստվածաշունչը»[148]:650–654 Տասնչորսերորդ դարում «Ալեքսանդրի վեպի» տարբերակներն այնքան տարածված էին, որ Ջեֆրի Չոսերը գրել է, որ խոհեմություն ունեցող յուրաքանչյուր ոք ինչ-որ բան կամ ամբողջությամբ գիտի (Ալեքսանդրի) կարողության մասին[148]:653–654։

Ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերոն սգում է մահացած Լանդրոսին Գիլիս Բեքերիլի կողմից ( 1640s)։

Անտիկ հունական գրականությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել ընդհանուր արևմտյան գրականության վրա[149]։ Անտիկ հռոմեացի հեղինակները անտիկ հունական գրականությունից որդեգրել են տարբեր ոճեր և մոտիվներ։ Այս գաղափարները հետագայում, իրենց հերթին, ընդունվեցին արևմտաեվրոպական այլ գրողների և գրականագետների կողմից[149]։ Անտիկ հունական գրականությունը ազդեցություն է ունեց հատկապես հետագա հունական գրականության վրա։ Օրինակ՝ հունական վեպերը ազդել են ավելի ուշ «Հերո և Լանդրոս» աշխատության վրա, որը գրել է Մուսեոս Գրամատիկոսը[150]։ Անտիկ հռոմեացի գրողները խորապես գիտակցում էին անտիկ հունական գրական ժառանգությունը և շատերը իրենց ստեղծագործություններում միտումնավոր ընդօրինակում էին հունական դասական ստեղծագործությունների ոճն ու բանաձևը։ Օրինակ՝ հռոմեացի պոետ Վերգիլիոսը իր «Էնեական» էպոսը ստեղծել է Իլիականի և Ոդիսականի հիման վրա[151]։

Միջնադարում անտիկ հունական գրականությունը հիմնականում մոռացության էր մատնվել Արևմտյան Եվրոպայում։ Միջնադարյան գրող Ռոջեր Բեկոնը գրել է, որ «լատինական քրիստոնեական աշխարհում չորս մարդ չկա, որ ծանոթ լինի հունարեն, եբրայերեն և արաբերեն քերականություններին»[152]։ Միայն Վերածննդի դարաշրջանում էր, որ արևմտյան եվրոպացի գիտակները նորից հայտնաբերեցին հունական գրությունները[153]։ Վերածննդի դարաշրջանում հունարենը առաջին անգամ սկսեց դասավանդվել արևմտաեվրոպական քոլեջներում և համալսարաններում, ինչի արդյունքում արևմտյան եվրոպացի գիտակները նորից հայտնաբերեցին անտիկ Հունաստանի գրականությունը[154]։ «Ստացած տեքստը» (լատ. Textus Receptus) առաջին Նոր Կտակարանը, որը տպագրվել է բնօրինակ հունարենով, հրատարակվել է 1516 թվականին հոլանդացի հումանիստ գիտակ Էրազմ Ռոտերդամցիի կողմից[155]։ Էրազմն նաև հրապարկեց դասական, հունական տեքստերի լատիներեն թարգմանությունը, որի մեջ էր ներառվում Հեսիոդոսի «Աշխատանք և օրերը»[156]։

Էջ Աբու Բիշր Մատտայի Արիստոտելի «Պոետիկայի» արաբերեն թարգմանությունից։

Ակնհայտ է նաև հունական դասական գրականության ազդեցությունը ժամանակակից գրականության վրա։ Դասական գրականության և դիցաբանության բազմաթիվ կերպարներ հայտնվում են Դանթե Ալիգիերիի «Աստվածային կատակերգությունում»[157]։ Պլուտարքոսի «Համեմատական կենսագրությունները»  մեծ ազդեցություն է ունեցել Ուիլյամ Շեքսպիրի վրա և որպես հիմնական աղբյուր ծառայել «Հուլիոս Կեսար», «Անտոնիոս և Կլեոպատրա» և «Կորիոլան» ողբերգությունների համար[158]:883–884։ Շեքսպիրի «Սխալների կատակերգություն» և «Տասներկուերորդ գիշեր» կատակերգությունները գրվել են հունահռոմեական նոր կատակերգության թեմաների հիման վրա[158]:881–882։ Իսկ Շեքսպիրի «Տիմոն Աթենքացի» ողբերգության ոգեշնչման աղբյուրն էր Լուկիանոսի կողմից գրված պատմվածքը[159] և նրա «Պերիկլես» կատակերգության հիմքում է ընկած անտիկ հունական «Ապոլոնիոս Տյուրոսացի» վեպը, որը գտնվել է Ջոն Գաուերի «Սիրահարի խոստովանությունում» (Confessio Amantis)[160]։

Ջոն Միլթոնի «Կորուսյալ դրախտ» էպիկական պոեմը գրված է հոմերոսյան երկու էպոսների նույն ոճով[161]։ Այն նաև հաճախակի ակնարկներ է անում դասական գրականության և դիցաբանության կերպարներին՝ օգտագործելով դրանք որպես քրիստոնեական ուղերձ փոխանցելու խորհրդանիշներ[162]։ Լուկիանոսի «Ճշմարիտ պատմությունը» Ջոնաթան Սվիֆթի «Գուլիվերի ճանապարհորդությունները» վեպի ոգեշնչման մի մասն էր[158]:545։ «Բուլֆինչի դիցաբանությունը», հունական դիցաբանության մասին գիրք, որը հրատարակվել է 1867 թվականին և ուղղված է ժողովրդական լսարանին, Կարլ Ջ. Ռիչարդը այն նկարագրել է որպես «ԱՄՆ-ում երբևէ հրատարակված ամենահայտնի գրքերից մեկը»[163]։

Ջորջ Բեռնարդ Շոուի «Պիգմալիոն» պիեսը ժամանակակից, ռացիոնալացված անտիկ հունական լեգենդի «Պիգմալիոնի» վերապատմումն է[158]:794։ Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիսես» վեպը, որը քննադատների կողմից հռչակվել է որպես ժամանակակից գրականության մեծագույն գործերից մեկը[164][165], Հոմերոսի «Ոդիսականի» վերապատմումն է ժամանակակից Դուբլինում[166][167]։ 20-րդ դարի կեսերի բրիտանացի գրող Մերի Ռենոն գրել է մի շարք քննադատների կողմից ճանաչված վեպեր՝ ոգեշնչված անտիկ հունական գրականությունից և դիցաբանությունից, այդ թվում՝ «Գինու վերջին կաթիլը» (The Last of the Wine) և «Թագավորը պետք է մահանա» (The King Must Die) վեպերը[168]։

Նույնիսկ այն ստեղծագործություններում, որոնք դիտավորյալ չեմ հիմնվել հունահռոմեական գրականության վրա, հեղինակները հաճախ օգտագործում են գաղափարներ և թեմաներ, որոնք ծագել են անտիկ Հունաստանում։ Արիստոտելի «Պոետիկայում» արտահայտված գաղափարները, մասնավորապես, ազդել են արևմտյան գրողների և գրականագետների սերունդների վրա[169]։ Իբն Ռուշդի «Պոետիկայի» արաբերեն տարբերակի լատիներեն թարգմանությունը հասանելի է եղել միջնադարում[170]։ Կան տարածված հունական գրական տերմիններ, որոնք դեռ օգտագործվում են այսօր, ինպես օրինակ ` կատարսիս[171] էթոս[172], անագնորիսիս[173], համարտիա[174], հուբրիս[175], միմեսիս[176], միթոս[177], նեմեսիս[178], և պերիպետիա[179]։

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Թեև Սոֆոկլեսը երկրորդ մրցանակի է արժանացել պիեսների խմբի համր, որի մեջ ներառված էր «Էդիպուս Արքան», դրա ստեղծման ամսաթիվը անորոշ է։ Թեբեի ժանտախտի նշանավորությունը պիեսի բացմանը շատ գիտակների հուշում է ժանտախտի մասին, որը ավերել է Աթենքը մ․թ․ա․ 430 թվականին, այսպիսով այն ստեղծվել է դրանից անմիջապես հետո։ Տե՛ս,  Knox, Bernard (1956). «The Date of the Oedipus Tyrannus of Sophocles». American Journal of Philology. 77 (2): 133–147

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Lucian | Greek writer». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 3-ին. «Lucian [...] ancient Greek rhetorician, pamphleteer, and satirist.»
  2. ↑ Chadwick, John (1967). The Decipherment of Linear B (Second ed.). Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ 101. ISBN 978-1-107-69176-6. "The glimpse we have suddenly been given of the account books of a long-forgotten people..."
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Ventris, Michael; Chadwick, John (1956). Documents in Mycenaean Greek. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ xxix. ISBN 978-1-107-50341-0.
  4. ↑ Heath, Malcolm, ed. (1997). Aristotle's Poetics. Penguin Books. ISBN 0-14-044636-2.
  5. ↑ Grendler, Paul F (2004). The Universities of the Italian Renaissance. Johns Hopkins University Press. էջ 239. ISBN 0-8018-8055-6.
  6. ↑ Frow, John (2007). Genre (Reprint ed.). Routledge. էջեր 57–59. ISBN 978-0-415-28063-1.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Engels, Johannes (2008). «Chapter Ten: Universal History and Cultural Geography of the Oikoumene in Herodotus' Historiai and Strabo's Geographika». In Pigoń, Jakub (ed.). The Children of Herodotus: Greek and Roman Historiography and Related Genres. Newcastle upon Tyne, England: Cambridge Scholar Publishing. էջ 146. ISBN 978-1-4438-0015-0.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 Jenkyns, Richard (2016). Classical Literature: An Epic Journey from Homer to Virgil and Beyond. New York City, New York: Basic Books, A Member of the Perseus Books Group. ISBN 978-0-465-09797-5.
  9. ↑ Lattimore, Richmond (2011). The Iliad of Homer. The University of Chicago Press, Ltd., London: The University of Chicago Press. Book 1, Line number 155 (p. 79). ISBN 978-0-226-47049-8.
  10. ↑ Guy Hedreen, "The Cult of Achilles in the Euxine" Hesperia 60.3 (July 1991), pp. 313–330.
  11. ↑ Stanford, William Bedell (1959) [1947]. «Introduction, Grammatical Introduction». Homer: Odyssey I-XII. Vol. 1 (2nd ed.). Macmillan Education. էջեր ix–lxxxvi. ISBN 1-85399-502-9.
  12. ↑ Harris, William. «The Greek Dactylic Hexameter: A Practical Reading Approach». Middlebury College. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 12-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 M. Hadas (2013 թ․ օգոստոսի 13). A History of Greek Literature (p.16). published by Columbia University Press 13 Aug 2013, 327 pages. ISBN 978-0-231-51486-6. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  14. ↑ J.P. Barron and P.E. Easterling, "Hesiod" in The Cambridge History of Classical Literature: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (eds), Cambridge University Press (1985), page 92
  15. ↑ West, M. L. Theogony. Oxford University Press (1966), page 40
  16. ↑ Jasper Griffin, "Greek Myth and Hesiod", J. Boardman, J. Griffin and O. Murray (eds), The Oxford History of the Classical World, Oxford University Press (1986), page 88
  17. ↑ Cartwright, Mark. «Greek Religion». World History Encyclopedia. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 17-ին. "... These traditions were first recounted only orally as there was no sacred text in Greek religion and later, attempts were made to put in writing this oral tradition, notably by Hesiod in his Theogony and more indirectly in the works of Homer.
  18. ↑ J. P. Barron and P. E. Easterling, 'Elegy and Iambus', in The Cambridge History of Classical Literature: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (ed.s), Cambridge University Press (1985), page 117
  19. ↑ David A. Campbell, Greek Lyric Poetry, Bristol Classical Press (1982) page 136
  20. ↑ J. M. Edmonds - Lyra Graeca (p.3) Wildside Press LLC, 2007 1-4344-9130-7 [Retrieved 2015-05-06]
  21. ↑ Hallett, Judith P. (1979). "Sappho and her Social Context: Sense and Sensuality". Signs. 4 (3).
  22. ↑ Rayor, Diane; Lardinois, André (2014). Sappho: A New Edition of the Complete Works. Cambridge: Cambridge University Press. 978-1-107-02359-8.
  23. ↑ Pausanias 3.15.2 Ἀλκμᾶνι ποιήσαντι ἄισματα οὐδὲν ἐς ἡδονὴν αὐτῶν ἐλυμήνατο τῶν Λακῶνων ἡ γλῶσσα ἥκιστα παρεχομένη τὸ εὔφωνον.
  24. ↑ M. Davies's "Monody, Choral Lyric, and the Tyranny of the Hand-Book" in Classical Quarterly, NS 38 (1988), pp. 52–64.
  25. ↑ 25,0 25,1 Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջ 284. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  26. ↑ Buckham, Philip Wentworth, Theatre of the Greeks, Cambridge : J. Smith, 1827.
  27. ↑ Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջ 290. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  28. ↑ Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջեր 284–296. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  29. ↑ Griffith, Mark. The Authenticity of the Prometheus Bound. Cambridge, 1977.
  30. ↑ Walton, J. Michael, Euripides Our Contemporary, University of California Press, 2009, 0-520-26179-8.
  31. ↑ Burke, Kenneth (1952). "Form and Persecution in the Oresteia". The Sewanee Review. 60 (3: July – September): 377–396. JSTOR 27538150.
  32. ↑ West, M.L. Studies in Aeschylus. Stuttgart, 1990.
  33. ↑ Suda (ed. Finkel et al.): s.v. Σοφοκλῆς.
  34. ↑ Fagles, Robert (1986). The Three Theban Plays. New York: Penguin. էջ 35.
  35. ↑ Pomeroy, Sarah; Burstein, Stanley; Donlan, Walter; Roberts, Jennifer (1999). Ancient Greece: A Political, Social, and Cultural History. New York: Oxford University Press. էջ 322. ISBN 0-19-509742-4.
  36. ↑ B. Knox,'Euripides' in The Cambridge History of Classical Literature I: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (ed.s), Cambridge University Press (1985), page 316
  37. ↑ Walton (1997, viii, xix)
  38. ↑ B. Knox. "Euripides" in The Cambridge History of Classical Literature I: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (ed.s), Cambridge University Press (1985), page 339
  39. ↑ Banham, Martin, ed. 1998. The Cambridge Guide to Theatre. Cambridge: Cambridge University Press. 0-521-43437-8.
  40. ↑ Brockett, Oscar G. and Franklin J. Hildy. 2003. History of the Theatre. Ninth edition, International edition. Boston: Allyn and Bacon. 0-205-41050-2.
  41. ↑ Aristophanes: Clouds K.J. Dover (ed), Oxford University Press 1970, Intro. page X.
  42. ↑ David Barrett's edition Aristophanes: the Frogs and Other Plays (Penguin Classics, 1964), p. 13
  43. ↑ Roche, Paul (2005). Aristophanes: The Complete Plays: A New Translation by Paul Roche. New York: New American Library. էջեր x–xi. ISBN 978-0-451-21409-6.
  44. ↑ Roche, Paul (2005). Aristophanes: The Complete Plays: A New Translation by Paul Roche. New York: New American Library. էջեր 537–540. ISBN 978-0-451-21409-6.
  45. ↑ Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջ 288. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  46. ↑ Hall, Edith; Wrigley, Amanda (2007). Aristophanes in Performance, 421 BC-AD 2007: Peace, Birds and Frogs. ISBN 9781904350613. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 5-ին.
  47. ↑ Euripides. McHugh, Heather, trans. Cyclops; Greek Tragedy in New Translations. Oxford Univ. Press (2001) 978-0-19-803265-6
  48. ↑ Hunt, A.S. (1912) The Oxyrhynchus Papyri: Part IX. London.
  49. ↑ T. James Luce, The Greek Historians, 2002, p. 26.
  50. ↑ Procopius, John Moorhead, Encyclopedia of Historians and Historical Writing: M–Z, Vol. II, Kelly Boyd, (Fitzroy Dearborn Publishers, 1999), 962
  51. ↑ Xenophon, Hellenica 7.5.27; Xenophon. Xenophontis opera omnia, vol. 1. Oxford, Clarendon Press. 1900, repr. 1968
  52. ↑ Danzig, Gabriel. 2003. "Apologizing for Socrates: Plato and Xenophon on Socrates' Behavior in Court." Transactions of the American Philological Association. Vol. 133, No. 2, pp. 281–321.
  53. ↑ G. S. Kirk and J. E. Raven and M. Schofield, The Presocratic Philosophers (Cambridge University Press, 1983, 108–109.
  54. ↑ Curd, Patricia, A Presocratics Reader: Selected Fragments and Testimonia (Hackett Publishing, 1996), p. 12.
  55. ↑ Կաղապար:DGRBM
  56. ↑ Simon Trépanier, (2004), Empedocles: An Interpretation, Routledge.
  57. ↑ Kahn, Charles H. (1979). The Art and Thought of Heraclitus. An Edition of the Fragments with Translation and Commentary. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-21883-7.
  58. ↑ Berryman, Sylvia. «Democritus». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
  59. ↑ Kofman, Sarah (1998). Socrates: Fictions of a Philosopher. Cornell University Press. էջ 34. ISBN 0-8014-3551-X.
  60. ↑ Cohen, M., Philosophical Tales: Being an Alternative History Revealing the Characters, the Plots, and the Hidden Scenes that Make Up the True Story of Philosophy, John Wiley & Sons, 2008, p. 5, 1-4051-4037-2.
  61. ↑ Rubel, A.; Vickers, M. (2014 թ․ սեպտեմբերի 11). Fear and Loathing in Ancient Athens: Religion and Politics During the Peloponnesian War. Routledge. էջ 147. ISBN 978-1-317-54480-7.
  62. ↑ Dorion, Louis-André (2010). «The Rise and Fall of the Socratic Problem». The Cambridge Companion to Socrates. Cambridge University Press. էջեր 1–23. doi:10.1017/CCOL9780521833424.001. hdl:10795/1977. ISBN 978-0-521-83342-4. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 7-ին.
  63. ↑ Henri Estienne (ed.), Platonis opera quae extant omnia, Vol. 1, 1578, p. 17.
  64. ↑ Lorenz, Hendrik (2009 թ․ ապրիլի 22). «Ancient Theories of Soul». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  65. ↑ Plato, The Symposium. Translation and introduction by Walter Hamilton. Penguin Classics. 1951. 978-0-14-044024-9
  66. ↑ National Public Radio (August 8, 2007). Plato's 'Republic' Still Influential, Author Says. Talk of the Nation.
  67. ↑ Plato: The Republic. Plato: His Philosophy and his life, allphilosophers.com
  68. ↑ Baird, Forrest E.; Walter Kaufmann (2008). From Plato to Derrida. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall. ISBN 978-0-13-158591-1.
  69. ↑ Magee, Bryan (2010). The Story of Philosophy. Dorling Kindersley. էջ 34.
  70. ↑ Morison, William (2006). «The Lyceum». Internet Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  71. ↑ «Great Philosophers: Aristotle (384-322 BCE)». Great Philosophers. Oregon State University. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 23-ին.
  72. ↑ Bury, J. B. (1937). A History of Greece to the Death of Alexander the Great. New York: Modern Library. էջեր 668–723.
  73. ↑ Bury, J. B. (1937). A History of Greece to the Death of Alexander the Great. New York: Modern Library. էջեր 724–821.
  74. ↑ Entry Μουσείον at Liddell & Scott
  75. ↑ Phillips, Heather A. (2010 թ․ օգոստոս). «The Great Library of Alexandria?». Library Philosophy and Practice. ISSN 1522-0222. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 17-ին.
  76. ↑ Introduction (p.14) to Virgil: The Eclogues trans. Guy Lee (Penguin Classics)
  77. ↑ Article on "Bucolic poetry" in The Oxford Companion to Classical Literature (1989)
  78. ↑ 78,0 78,1 Harder, Annette (2012). Callimachus: Aetia. Oxford, England: Oxford University Press. էջեր 1–5. ISBN 978-0-19-958101-6.
  79. ↑ Nisetich, Frank (2001). The Poems of Callimachus. Oxford, England: Oxford University Press. էջեր xviii–xx. ISBN 0-19814760-0. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 27-ին.
  80. ↑ Blum 1991, p. 236, cited in Phillips, Heather A. (2010 թ․ օգոստոս). «The Great Library of Alexandria?». Library Philosophy and Practice. ISSN 1522-0222. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 17-ին.
  81. ↑ Stephens, Susan (2011), «Ptolemaic Epic», in T. Papaghelis; A. Rengakos (eds.), Brill's Companion to Apollonius Rhodius; Second (Revised ed.), Brill
  82. ↑ A. W. Mair and G. R. Mair, trans., Callimachus and Lycophron; Aratus, Loeb Classical Library (New York: G. P. Putnam's Sons, 1921), p. 363
  83. ↑ Konstan, David (2010). Menander of Athens. Oxford: Oxford University Press. pp. 3–6. 0-19-980519-9.
  84. ↑ Baron, Christopher A. (2013). Timaeus of Tauromenium and Hellenistic Historiography. Cambridge University Press.
  85. ↑ Brown, Truesdell S. (1958). Timaeus of Tauromenium. Berkeley: University of California Press.
  86. ↑ Marincola, John, ed. A companion to Greek and Roman historiography. John Wiley & Sons, 2010, 528-531.
  87. ↑ Bergmann, Uwe. «X-Ray Fluorescence Imaging of the Archimedes Palimpsest: A Technical Summary» (PDF). Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  88. ↑ Walsh, P.G. (1968). «Lucius Madaurensis». Phoenix. 22 (2): 143–157. doi:10.2307/1086837. JSTOR 1086837.
  89. ↑ Apuleius Madaurensis, Lucius; trans. Lindsay, Jack (1960). The Golden Ass. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. էջ 31. ISBN 0-253-20036-9.
  90. ↑ Edmund P. Cueva (Fall 1996). "Plutarch's Ariadne in Chariton's Chaereas and Callirhoe". American Journal of Philology. 117 (3): 473–484. doi:10.1353/ajp.1996.0045.
  91. ↑ Cf. Thomas Hägg, 'The Oriental Reception of Greek Novels: A Survey with Some Preliminary Considerations', Symbolae Osloenses, 61 (1986), 99–131 (p. 106), doi:10.1080/00397678608590800.
  92. ↑ Thomas Hägg and Bo Utas, The Virgin and Her Lover: Fragments of an Ancient Greek Novel and a Persian Epic Poem. Brill Studies in Middle Eastern Literatures, 30 (Leiden: Brill, 2003), p. 1.
  93. ↑ Reardon, Bryan P. (1989). Collected Ancient Greek Novels. Berkeley: University of California Press. էջեր 809–810. ISBN 0-520-04306-5. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 31-ին.
  94. ↑ Metzger, Bruce M. (1987). The Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance (PDF). Clarendon Press. էջեր 295–296. ISBN 0-19-826180-2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունիսի 1-ին.
  95. ↑ Trobisch, David (1994). Paul's Letter Collection: Tracing the Origins. Fortress Press. էջեր 1–27. ISBN 0-8006-2597-8.
  96. ↑ Thomas Christian Tychsen, Quinti Smyrnaei Posthomericorum libri XIV. Nunc primum ad librorum manoscriptorum fidem et virorum doctorum coniecturas recensuit, restituit et supplevit Thom. Christ. Tychsen acceserunt observationes Chr. Gottl. Heynii (Strassburg: Typhographia Societatis Bipontinae) 1807.
  97. ↑ Armin H. Köchly, Quinti Smyrnaei Posthomericorum libri XIV. Recensuit, prolegomenis et adnotatione critica instruxit Arminius Koechly (Leipzig: Weidmannos) 1850.
  98. ↑ A.S. Way, Introduction 1913.Կաղապար:Full citation needed
  99. ↑ Nikoletta Kanavou (2015), "Notes on the Blemyomachia (P. Berol. 5003 + P. Gen. inv. 140 + P. Phoib. fr. 1a/6a/11c/12c)", Tyche 30: 55–60.
  100. ↑ Vian, Francis. '"Mârtus" chez Nonnos de Panopolis. Étude de sémantique et de chronologie.' REG 110, 1997, 143-60. Reprinted in: L'Épopée posthomérique. Recueil d'études. Ed. Domenico Accorinti. Alessandria: Edizioni dell'Orso, 2005 (Hellenica 17), 565-84
  101. ↑ Cameron, Alan, 2015. Wandering Poets and Other Essays on Late Greek Literature and Philosophy. Oxford University Press. p.81.
  102. ↑ Agathias Scholasticus, Hist. 4.23. (530 x 580)
  103. ↑ Fornaro, S. s.v. Nonnus in Brill's New Pauly vol. 9 (ed. Canick & Schneider) (Leiden, 2006) col.812–815
  104. ↑ «Titus Livius (Livy), The History of Rome, Book 39, chapter 35». www.perseus.tufts.edu. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  105. ↑ Sacks, Kenneth S. (1990). Diodorus Siculus and the First Century. Princeton University Press. 0-691-03600-4.
  106. ↑ T. Hidber. Encyclopedia of Ancient Greece (p.229). Routledge 31 Oct 2013, 832 pages, 1-136-78799-2, (editor N. Wilson). Retrieved 2015-09-07.
  107. ↑ White, Horace (1912). «Introduction». Appian's Roman History. Cambridge, Mass: The Loeb Classical Library. էջեր vii–xii. ISBN 0-674-99002-1.
  108. ↑ FW Walbank (1984 թ․ նոյեմբեր). F. W. Walbank (ed.). The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press, 6 Sep 1984. ISBN 0-521-23445-X. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 1-ին.
  109. ↑ "Plutarch". Oxford Dictionary of Philosophy.
  110. ↑ Stadter, Philip A. (2015). Plutarch and His Roman Readers. Oxford University Press. p. 69. 978-0-19-871833-8. Retrieved 2015-02-04. Although Plutarch wrote in Greek and with a Greek point of view, [...] he was thinking of a Roman as well as a Greek audience.
  111. ↑ Ramsay, William (1867), "A. Gellius", in Smith, William, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, 2, Boston, p. 235
  112. ↑ Ἀθήναιος [Athenaeus]. Δειπνοσοφισταί [Deipnosophistaí, Sophists at Dinner], c. 3rd century (Ancient Greek) Trans. Charles Burton Gulick as Athenaeus, Vol. I, p. viii. Harvard University Press (Cambridge), 1927. Accessed 13 Aug 2014.
  113. ↑ Aelian, Historical Miscellany. Translated by Nigel G. Wilson. 1997. Loeb Classical Library. 978-0-674-99535-2
  114. ↑ Dueck, Daniela (2000). Strabo of Amasia: A Greek Man of Letters in Augustan Rome. London, New York: Routledge: Taylor & Francis Group. էջ 145. ISBN 0-415-21672-9.
  115. ↑ Historical and Ethnological Society of Greece, Aristéa Papanicolaou Christensen, The Panathenaic Stadium – Its History Over the Centuries (2003), p. 162
  116. ↑ Pausanias (2014 թ․ հոկտեմբերի 18). Description of Greece: Complete. First Rate Publishers. ISBN 978-1-5028-8547-0.
  117. ↑ «Ptolemy | Accomplishments, Biography, & Facts». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 6-ին.
  118. ↑ A. I. Sabra, "Configuring the Universe: Aporetic, Problem Solving, and Kinematic Modeling as Themes of Arabic Astronomy," Perspectives on Science 6.3 (1998): 288–330, at pp. 317–18
  119. ↑ NT Hamilton, N. M. Swerdlow, G. J. Toomer. "The Canobic Inscription: Ptolemy's Earliest Work". In Berggren and Goldstein, eds., From Ancient Omens to Statistical Mechanics. Copenhagen: University Library, 1987.
  120. ↑ Fraser, Craig G. (2006). The Cosmos: A Historical Perspective. p. 14.
  121. ↑ Lattis, James L. (1995). Between Copernicus and Galileo: Christoph Clavius and the Collapse of Ptolemaic Cosmology, University of Chicago Press, pgs 186–190
  122. ↑ Epictetus, Discourses, prologue.
  123. ↑ Long, Herbert S. (1972). Introduction. Lives of Eminent Philosophers. By Laërtius, Diogenes. Vol. 1 (reprint ed.). Loeb Classical Library. էջ xvi.
  124. ↑ "Diogenes Laërtius", The Columbia Electronic Encyclopedia, 2013
  125. ↑ Կաղապար:Cite LotEP
  126. ↑ Philip Merlan, From Platonism to Neoplatonism (The Hague: Martinus Nijhoff, 1954, 1968), p. 3.
  127. ↑ Detlef Thiel: Die Philosophie des Xenokrates im Kontext der Alten Akademie, München 2006, pp. 197ff. and note 64; Jens Halfwassen: Der Aufstieg zum Einen.
  128. ↑ «Who was Plotinus?». Australian Broadcasting Corporation. 2011 թ․ հունիսի 11.
  129. ↑ New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge 3rd ed. 1914. Pg 284
  130. ↑ Moore, Edward. «Origen of Alexandria (entry in the Internet Encyclopedia of Philosophy)». The Internet Encyclopedia of Philosophy. IEP. ISSN 2161-0002. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 27-ին.
  131. ↑ Schaff, Philip (1910). The new Schaff-Herzog encyclopedia of religious knowledge: embracing biblical, historical, doctrinal, and practical theology and biblical, theological, and ecclesiastical biography from the earliest times to the present day. Funk and Wagnalls Company. էջ 272. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 30-ին.
  132. ↑ Herzog, Johann Jakob; Philip Schaff; Albert Hauck (1908 թ․ դեկտեմբեր). «Celsus». In Samual Macauley Jackson (ed.). The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge. Vol. II. New York and London: Funk and Wagnalls Company. էջ 466.
  133. ↑ The "early dating of P.Oxy 3836 holds, Achilles Tatius' novel must have been written 'nearer 120 than 150'" Albert Henrichs, Culture In Pieces: Essays on Ancient Texts in Honour of Peter Parsons, eds. Dirk Obbink, Richard Rutherford, Oxford University Press, 2011, p. 309, n. 29 0-19-929201-9, 9780199292011
  134. ↑ "the use (albeit mid and erratic) of the Attic dialect suggest a date a little earlier [than mid-2nd century] in the same century." The Greek Novel: Oxford Bibliographies Online Research Guide Oxford University Press, 2010, p. 7 0-19-980303-X, 9780199803033
  135. ↑ 135,0 135,1 Longus; Xenophon of Ephesus (2009), Henderson, Jeffery, ed., Anthia and Habrocomes (translation), Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, pp. 69 & 127, 978-0-674-99633-5
  136. ↑ Richard Hunter (1996). «Longus, Daphnis and Chloe». In Gareth L. Schmeling (ed.). The Novel in the Ancient World. Brill. էջեր 361–86. ISBN 90-04-09630-2.
  137. ↑ J.R. Morgan. Lucian's True Histories and the Wonders Beyond Thule of Antonius Diogenes. The Classical Quarterly (New Series), 35, pp 475–490 doi:10.1017/S0009838800040313.
  138. ↑ Moeser, Marion (Dec 15, 2002). The Anecdote in Mark, the Classical World and the Rabbis: A Study of Brief Stories in the Demonax, The Mishnah, and Mark 8:27–10:45. A&C Black. p. 88. 978-0-8264-6059-2. Retrieved 16 September 2016.
  139. ↑ Lightfoot, De Dea Syria (2003)
  140. ↑ Lucinda Dirven, "The Author of De Dea Syria and his Cultural Heritage", Numen 44.2 (May 1997), pp. 153–179.
  141. ↑ Greg Grewell: "Colonizing the Universe: Science Fictions Then, Now, and in the (Imagined) Future", Rocky Mountain Review of Language and Literature, Vol. 55, No. 2 (2001), pp. 25–47 (30f.)
  142. ↑ Fredericks, S.C.: "Lucian's True History as SF", Science Fiction Studies, Vol. 3, No. 1 (March 1976), pp. 49–60
  143. ↑ "The Doubter" by Lucian in Roger Lancelyn Green (1970) Thirteen Uncanny Tales. London, Dent: 14–21; and Finucane, pg 26.
  144. ↑ George Luck "Witches and Sorcerers in Classical Literature", p. 141, Witchcraft and Magic in Europe: Ancient Greece And Rome edited by Bengt Ankarloo and Stuart Clark 0-8122-1705-5
  145. ↑ Robert E. Van Voorst, Jesus outside the New Testament, Wm. B. Eerdmans Publishing, 2000.
  146. ↑ Holzberg, Niklas. The Ancient Novel. 1995. p. 78
  147. ↑ Bowersock, Glanwill W. The Aethiopica of Heliodorus and the Historia Augusta. In: Historiae Augustae Colloquia n.s. 2, Colloquium Genevense 1991. p. 43.
  148. ↑ 148,0 148,1 Reardon, Bryan P. (1989). Collected Ancient Greek Novels. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-04306-5. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.
  149. ↑ 149,0 149,1 «Western literature». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 19-ին.
  150. ↑ English translations of Musaeus Grammaticus' Hero and Leander: The Divine Poem of Musaeus: First of All Books Translated According to the Original (George Chapman, 1616); Hero & Leander (E.E. Sikes, 1920)
  151. ↑ Jenkyns, Richard (2007). Classical Epic: Homer and Virgil. London: Duckworth. էջ 53. ISBN 978-1-85399-133-2.
  152. ↑ Sandys, Sir John Edwin (1921). A History of Classical Scholarship; Volume One: From the Sixth Century B.C. to the End of the Middle Ages (3 ed.). Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ 591. ISBN 978-1-108-02706-9. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 24-ին.
  153. ↑ Western Civilization: Ideas, Politics, and Society, Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret C. Jacob, James R. Jacob, 2008, 903 pages, p.261/262.
  154. ↑ Reynolds and Wilson, pp. 119, 131.
  155. ↑ W. W. Combs, Erasmus and the textus receptus, DBSJ 1 (Spring 1996), 45.
  156. ↑ Meagher, Robert E. (2002). The Meaning of Helen: In Search of an Ancient Icon. Wauconda, Illinois: Bolchazy-Carducci Publishers. էջ 56. ISBN 0-86516-510-6. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 19-ին.
  157. ↑ Osborn, Kevin; Burgess, Dana (1998 թ․ հուլիսի 1). The Complete Idiot's Guide to Classical Mythology. Penguin. էջեր 270–. ISBN 9780028623856. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 158,3 Grafton, Anthony; Most, Glenn W.; Settis, Salvatore (2010). The Classical Tradition. Cambridge, Massachusetts and London, England: The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03572-0.
  159. ↑ Armstrong, A. Macc. "Timon of Athens - A Legendary Figure?", Greece & Rome, 2nd Ser., Vol. 34, No. 1 (April 1987), pp. 7–11
  160. ↑ Reardon, Bryan P. (1989). Collected Ancient Greek Novels. Berkeley: University of California Press. էջ 737. ISBN 0-520-04306-5. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 17-ին.
  161. ↑ Kirk, G. S. (1976). Homer and the Oral Tradition. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջեր 85–99. ISBN 978-0-521-13671-6. «Homeric style.»
  162. ↑ Osgood, Charles Grosvenor (1900). The Classical Mythology of Milton's English Poems. New York City, New York: Henry Holt. էջ ix-xi. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 5-ին.
  163. ↑ Richard, Carl J., The Golden Age of the Classics in America, Harvard University Press, 2009, page 33.
  164. ↑ Harte, Tim (Summer 2003). «Sarah Danius, The Senses of Modernism: Technology, Perception, and Aesthetics». Bryn Mawr Review of Comparative Literature. 4 (1). Արխիվացված է օրիգինալից 2003 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2001 թ․ հուլիսի 10-ին. (review of Danius book).
  165. ↑ Kiberd, Declan (2009 թ․ հունիսի 16). «Ulysses, Modernism's Most Sociable Masterpiece». The Guardian. London. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 28-ին.
  166. ↑ Jaurretche, Colleen (2005). Beckett, Joyce and the Art of the Negative. European Joyce studies. Vol. 16. Rodopi. էջ 29. ISBN 978-90-420-1617-0. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  167. ↑ Ellmann, Richard. James Joyce. Oxford University Press, revised edition (1983).
  168. ↑ «Who was Mary Renault?». The Mary Renault Society. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 31-ին.
  169. ↑ Forster, E. M.; Hans-Georg, Gadamer. «Aristotle:Poetics». CriticaLink. University of Hawaii. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  170. ↑ Habib, M.A.R. (2005). A History of Literary Criticism and Theory: From Plato to the Present. Wiley-Blackwell. էջ 60. ISBN 0-631-23200-1.
  171. ↑ «Catharsis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  172. ↑ «Ethos». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  173. ↑ «Anagnorisis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  174. ↑ «Hamartia». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  175. ↑ «Hubris». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  176. ↑ «Mimesis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  177. ↑ «Plot». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  178. ↑ «Nemesis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  179. ↑ «Peripeteia». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Անտիկ_հունական_գրականություն&oldid=9665412» էջից