Թռչունները (Արիստոփանես)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թռչունները
հին հունարեն՝ Ὄρνιθες[1]
Տեսակդրամատիկական ստեղծագործություն
ԺանրOld Comedy?
Ձևպիես
ՀեղինակԱրիստոփանես[1]
ԵրկիրՀին Աթենք
Բնագիր լեզուհին հունարեն[1]
Առաջին ներկայացումմ. թ. ա. 414[2]
ՏեսարանCloud cuckoo land?
ԿերպարներՊիսթետաիրոս
 Birds (Aristophanes)

«Թռչունները» (հին հունարեն՝ Ὄρνιθες), հին հունական կատակերգու Արիստոֆանեսի ամենաերկար կատակերգությունը, որը գրվել է մ.թ.ա. 414 թվականին։ Նույն թվականի գարնանը, Դիոնիսոսին նվիրված Մեծ Դիոնիսիայի տոնին` ավանդաբար տեղի ունեցող դրամատիկական մրցույթների ժամանակ, «Թռչունները» կատակերգությունը բեմադրվել Կալիստրատոս անվամբ և գրավել է երկրորդ տեղը[⇨]։

Սյուժեի հիմքում երկու աքսորյալ աթենացիների` Պիսֆետերի (հին հունարեն՝ Πεισθέταιρος - Պեյսթետաիրոս, բառացի` «խորհրդական») և Էվելպիդի (հին հունարեն՝ Εὐελπίδης - Էվելպիդես, բառացի` «բարի հույս») օգնությամբ թռչունների կողմից իշխանությունը զավթելու պատմությունն է, այն դեպքում, երբ օտարականները` ինտրիգներից և դատավարություններից հոգնած, ընդամենը, հանգիստ հանգրվան էին փնտրում։ Արդյունքում, թափառականները մտնում են թռչունների համայնք և ամպերի մեջ ստեղծում Նեֆելոկոկկիգիա (հին հունարեն՝ Νεφελοκοκκυγία, բառացի` Ամպակկվաերկիր) քաղաքը[⇨]։

Հետազոտողները «Թռչունները» պիեսն անվանել են սոցիալական ուտոպիա, հեքիաթային կատակերգություն, քաղաքական երգիծանք, որն արտացոլում է սիցիլիական արշավանքի նկատմամբ հեղինակի վերաբերմունքը։ Պիսֆետերի կերպարում, նրանց կարծիքով, նշմարվում են հին հույն զորավար Ալքիբիադեսին բնորոշ գծերը[⇨]։

Կատակերգությունը լի է բառախաղերով, սրամտություններով, ժարգոնային արտահայտություններով։ Հեղինակի կիրառած գեղարվեստական միջոցներից և գրական հնարքներից են պարոդիան, գրոտեսկը և այլաբանությունը։ Միևնույն ժամանակ, «Թռչունների» առանձին տեսարաններն առանձնանում են իրենց քնարականությամբ և երաժշտականությամբ[⇨]։

Պիեսի կոմպոզիցիայում հետազոտողները կարևորում են պարավասիսը (հին հունարեն՝ παράβασις, երգչախմբի խրատական ուղերձը հանդիսատեսին), որն Արիստոֆանեսի ստեղծագործություններում առաջին անգամ կորցնում է խրատական նախաբանի գործառույթը և ուղղակիորեն մտնում է ստեղծագործության սյուժե[⇨]։

Կատակերգությունը ռուսերեն են թարգմանել Մ. Սկվորցովը (1874), Վլադիմիր Չույկոն (1882), Ադրիան Պիոտրովսկին (1927), Սոլոմոն Ապտը (1954)[⇨]։ Գյոթեն վերանայել է պիեսը Վայմարյան թատրոնի բեմում ներկայացնելու համար («Թռչուններն ըստ Արիստոֆանեսի», 1780)։ «Թռչունների» սյուժեն օգտագործել է կոմպոզիտոր Վալտեր Բրաունֆելսը, ով գրել է համանուն օպերան (1920)[⇨]։

Ստեղծման և բեմադրման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դիոնիսոսի թատրոն, Աթենք: Կիսաշրջան հրապարակը կոչվում է օրխեստրա, որի կենտրոնում Դիոնիսոսի զոհասեղանն է

Արիստոֆանեսն աշխատել է «Թռչուններ» կատակերգության վրա մ.թ.ա. 415-414 թվականների ձմռանը։ Նախապատրաստական աշխատանքները, դատելով պիեսի ծավալից (1765 չափածո)[Ն 1] և հերոսների մեծ թվից, սկսվել են բեմադրումից շատ առաջ։ Կատակերգությունը գրվել է «ուժեղ հասարակական ոգևորության» ժամանակաշրջանում, երբ Ալքիբիադեսի Սիցիլիական արշավանքը, որը սկսվել էր մ.թ.ա. 415 թվականի մայիսին, հայտնվել էր բոլորի ուշադրության կենտրոնում։ Չնայած առաջին հաջողություններին, ռազմական արշավի արդյունքը դեռ կասկածի տակ էր, և աթենացիների սոցիալական տրամադրությունները, ըստ հետազոտողների, արտացոլվել են պիեսի որոշ տեսարաններում[3][4]:

«Թռչունները» կատակերգությունը բեմադրվել է մ.թ.ա. 414 թվականի գարնանը, Մեծ Դիոնիսիոսի տոնին[Ն 2]։ Դրամատիկական մրցույթին ընդունված երեք կատակերգական պոետներից յուրաքանչյուրը պետք է ներկայացներ մեկական ստեղծագործություն (ի տարբերություն ողբերգակ պոետների, որոնք պետք է ցուցադրեին չորս պիես)[5][6]։

Կատակերգությունները գնահատում էին հինգ դատավորներ, որոնց ընտրությունը հետազոտողների համար դեռևս ամբողջովին պարզ չէ. նույն կերպ հայտնի չէ նրանց իրավասության աստիճանը։ Արիստոֆանեսը մրցույթի դատավարության թեման օգտագործել է «Ամպեր»[Ն 3], նաև «Թռչունները» կատակերգություններում[Ն 4][7][8]:

Մրցույթին նախապատրաստվելիս դրամատուրգը պետք է աշխատեր դերասանների ու երգչախմբի հետ, երաժշտություն գրեր, պարողներին պարել սովորեցներ։ Եթե նա չուներ ռեժիսորի, պարուսույցի և կոմպոզիտորի ունակություններ, ապա իրավունք ուներ դիմել մեկ այլ անձի օգնությանը։ Այդ դեպքում ներկայացումը բեմադրողի անունով էր հայտարարվում, և հոնորարն էլ նա էր ստանում։

Այդ իրավիճակը, երբ սեփական ստեղծագործությունը, հեղինակային իրավունքների հետ մեկտեղ, պետք է տրվեր այլ մարդկանց, Արիստոֆանեսը նկարագրել է «Ամպերում»[Ն 5], որտեղ դրամատուրգն իրեն համեմատում է անփորձ աղջկա հետ, որը «ստիպված էր ուրիշին տալ իր երեխային, նրան տեսնել ուրիշի ձեռքերում։ Երբ նրան նախկինում կերակրել էր խնամքով և քնքշանքով»։ «Թռչունները», ինչպես Արիստոֆանեսի մի քանի այլ պիեսներ, բեմ են բարձրացել ոմն Կալիստրատոսի անունով, որի մասին գործնականում ոչինչ հայտնի չէ՝ հավանաբար, բանաստեղծ է եղել կամ դերասան[9]:

«Թռչունները» կատակերգությունն արժանացել է աթենացիների սառն ընդունելությանը։ Հանդիսատեսի ակնկալիքները, որոնք սովոր էին այն փաստին, որ հաջողված կատակերգությունները սովորաբար մերկացնում են ինչ-որ հայտնի մարդու, չէին արդարացել. մարդիկ ակնհայտորեն հիասթափված էին, որ բեմում հայտնվել էին իրենց ոչ այնքան ծանոթ կերպարներ, իսկ բեմադրությունն ինքնին բավարար խրատական չէր։

«Թռչունները» պիեսի իմաստը չէին հասկացել նաև դատավորները, որոնք երկրորդ տեղն են շնորհել ստեղծագործությանը (առաջին տեղը հանձնվել էր Ամեփսիասի (հին հունարեն՝ Ἀμειψίας) «Քեֆ անողները» (հին հունարեն՝ Κόννος) կատակերգությանը, երրորդը՝ Ֆրինիխոսի (հին հունարեն՝ Φρύνιχος)` «Ճգնավորը»։ Ըստ բանասեր Սերգեյ Սոբոլևսկու՝ այս անգամ «սա նույնիսկ առանձնապես չի էլ զայրացրել Արիստոֆանեսին»[10]։

Սյուժե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկու միջին տարիքի աթենացիներ՝ Պիսֆետերը և Էվելպիդը (Էվելփիդեսը), հոգնած ինտրիգների, դատապարտումների և դատավարությունների աշխարհից, գնում են փնտրելու մի անկյուն, որտեղ կյանքը կլինի հարմարավետ և հանգիստ։ Նրանց ուղեկցում են ճայակը և ագռավը։ Երկար թափառումներից հետո հերոսներին տանում են թռչունների Հոպոպ կամ Հուպպո արքայի մոտ։ Նրանից իմանալով, որ թռչունները հեշտությամբ և ազատ են ապրում, Պիսֆետերը հղանում է գաղափար` երկնքի և երկրի միջև ստեղծել «Նեֆելոկոկկիգիա» (հին հունարեն՝ Νεφελοκοκκυγία, բառացի` Ամպակկվաստան) քաղաքը։ Նրանց հաջողվում է համոզել թռչուններին, որ ամպերի մեջ կառուցված պոլիսում նրանք կկարողանան կառավարել թե՛ աստվածների, թե՛ մարդկանց աշխարհը։ Պիսֆետերը սկսում է շինարարությունը[11][12]:

Իդեալական քաղաքի մասին խոսակցությունները արագորեն տարածվում են, և շուտով երկրի վրա սկսվում է իսկական «թռչնային բում». մարդիկ ձգտում են ընդօրինակել թռչուններին, թռչունների անուններ են վերցնում և ձգտում են թռչնի թևեր ունենալ։ Նեֆելոկոկկիգիա են շտապում աղքատ բանաստեղծը, խաբեբան, գուշակը, բանսարկուն և այլ «երջանկություն փնտրողներ»։ Սակայն Պիսֆետերը, ծեծելով անկոչ հյուրերին, նրանց հետ է ուղարկում։

Ներս է մտնում Պրոմեթևսը, որը Հերակլեսի կողմից միայն վերջերս է ազատվել ժայռից և նրան ջերմորեն ողջունում է Պիսֆետերը։ Պրոմեթևսը նրան պատմում է Օլիմպոս լեռան սովի մասին, և հավատացնում, որ Զևսը բանակցող պատվիրակություն կուղարկի, քանի որ ոչ միայն Օլիմպոսի աստվածներն են սովամահ լինում։

Սուրհանդակներ են հայտնվում նաև բարբարոս աստվածներից, որոնք, զրկվելով զոհաբերություններից, սովի են մատնվել։ Նրանք բողոքում են Զևսին։ Պրոմեթևսը ներկայացնում է Տրիբոլին` բարբարոս աստվածների խոսնակին։ Տրիբոլը Պոսեյդոնի և Հերակլեսի հետ միասին ներկայանում է պատվիրակության կազմում։ Պրոմեթևսը հորդորում է Պիսֆետերին պայմանագիր չկնքել աստվածների հետ, մինչև Զևսը չհամաձայնվի իր դստերը` Բասիլիային իրեն կնության տալ։

Խաղաղություն կնքեք միայն այն պայմանով,
Որ Զևսը գայիսոնն [արքայական գավազանն] իսկույն ևեթ վերադարձնի թռչուններին,
Եվ, որ քեզ կնության հանձնի Բասիլիային»։

Աստվածները սկզբում շատ կոշտ են վարում բանակցությունները, սակայն «իդեալական քաղաքի» ղեկավարը խարդավանքների և մանիպուլյացիաների միջոցով պառակտում է այցելուների շարքերը, իսկ հետո ստիպում նրանց ընդունել իր առաջադրած պայմանները։ Արդյունքում Պիսֆետերը` կնության առնելով Զևսի դուստր Բասիլիա (հին հունարեն՝ Βασίλεια, բառացի` Թագուհի) աստվածուհուն, դժվարին իրավիճակից հաղթանակած է դուրս գալիս։ Կատակերգությունն ավարտվում է հարսանեկան օրհներգով, որը կատարում է թռչունների երգչախումբը, որը գովաբանում է նոր տիրակալ Պիսֆետերին և նրա կնոջը[11][12]։

Կերպարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Թռչունները» կատակերգության գլխավոր հերոսներ Պիսֆետեր և Էվելպիդ
Քեմբրիջի համալսարան
1883 թվականի բեմադրություն

Կատակերգության հիմնական գործողությունը կապված է երկու միջին տարիքի աթենացիներ Պիսֆետերի («Հավատարիմ ընկեր», «Համոզել կարողացող») և Էվելպիդի («չվհատվող») կյանքի դժվարություննների հետ[Ն 6]։

Պիսֆետերը, դատելով այն հատկանիշներից, որոնք նրան տալիս են հետազոտողները, բազմակողմանի և հակասական հերոս է։ Նա մի կողմից ճարպիկ է, նախաձեռնող, հնարամիտ, կարողանում է գրավել իր զրուցակիցներին և վարակել նրանց իր գաղափարներով[Ն 7]: Մյուս կողմից, թևեր առնելով, Պիսֆետերը չի մոռանում իր «մարդկային ախորժակները». «Վայրի թռչուններ ճաշակելը, ինչպես նախկինում, նրան զգալի հաճույք էր պատճառում»։ Նրանում բացահայտվում են դիվանագիտական որակներ և միևնույն ժամանակ՝ «կայսերական էգոիզմ», զանգվածներին առաջնորդելու կարողություն և կարիքավորների նկատմամբ արհամարհական ամենաթողություն, անվերապահ առաջնորդի գծեր և «գերմարդու բարքեր»։ Այս ամենն, այսպես թե այնպես, «Թռչունները» կատակերգության գլխավոր հերոսին մոտեցնում են աթենացի զորավար Ալքիբիադեսի կերպարին[15][16]։

Էվելպիդը` Պիսֆետերի ուղեկիցը, վստահելի բարեհամբույր աթենացի է, այդքան գործուն էներգիա չունի, բայց նա հուսալի է և խաղաղասեր։ Հետազոտողները ենթադրում են, որ աթենացի զորավար Նիկիասի որոշ առանձնահատկություններ մարմնավորվել են նրա կերպարում[17]:

Հոպոպը զգալի դերակատարում ունի կատակերգության սյուժեում. Պիսֆետերի և Էվելպիդի հետ հանդիպելիս տարօրինակ փետրավորմամբ և երկար կտուցով այս կերպարը նախ հարցնում է. «Դուք ծաղրո՞ւմ եք իմ փետուրները», որից հետո խոստովանում է. «Չէ որ ես էլ, օտարականներ, մարդ եմ եղել»։ Հոպոպը նախկինում, ըստ առասպելների, Թիրևս (հին հունարեն՝ Τηρεύς, կամ Տիրևս) թագավորն էր, ամուսնացած աթենացի արքայադուստր Պրոկնայի հետ, բայց հետագայում նրա ճակատագիրը փոխվեց` թռչյուն դարձավ, ինչի մասին նա հայտնում է օտարականներին[Ն 8][18][19][20]:

Մարդկային լեզուն հասկացող և մարդկանց հոգեբանությանը քաջատեղյակ Հոպոպի կերպարը պիեսին տալիս է առասպելական բնույթ, իսկ ճանապարհորդների հետ զրույցը, որը լցված է աթենական առօրյա և քաղաքական իրողությունների ակնարկներով, իրավիճակը հասցնում է «կատակերգական հակադրության»։ Իդեալական քաղաքի կառուցման համար Պիսֆետերի առաջարկած նախագիծը Հոպոպին գայթակղիչ և սրամիտ է թվում, բայց նա չէր կարող միայնակ որոշում կայացնել, հետևաբար որոշում է կազմակերպել հանդիպում այլ թռչունների մասնակցությամբ։ Արթնացնելով իր ընկերուհի Նայթինգեյլին (Սոխակին,) նա նրա հետ միասին թռչուններին կանչում է ընդհանուր հավաքի, իսկ Հոպոպի արիան՝ ֆլեյտայի ուղեկցությամբ, բեմում ստեղծում է «քնարերգական աներևակայելի մթնոլորտ».

«Այստեղ եկեք, իմ փետրավոր ընկերներ.
Գյուղացիների պարարտ վարսակների դաշտերից,
Հազար ու հազարներով շտապեք ինձ մոտ»։

Հոպոպի մենահամերգը, ըստ բանասեր Վիկտոր Յարխոյի, կարելի է համեմատել ռուս կոմպոզիտոր Ռիմսկի-Կորսակովի «Ձյունանուշը» օպերայի նախաբանի «Գարուն» արիայի հետ[Ն 9]։

«Թռչունների» կատակերգությունում Քաղաքի ղեկավարի հետ բանակցությունների համար Ամպակկվաստան ժամանած երկնայինների պատկերները շատ գունեղ են։ Փաստորեն, պատվիրակության կազմում աստվածների շահերը պաշտպանում է միայն Պոսեյդոնը. Հերկուլեսը, Պիսֆետերի առատաձեռն վերաբերմունքից կաշառվելով, ներկայացված է որպես «կոպիտ որկրամոլ», իսկ Տրիբոլ աստծո ելույթները («Դնչահարեմ քեզ», «Աբրակադաբրիտի») ոչ մեկին հասկանալի չեն և որևէ արձագանք չեն առաջացնում[21]:

Սյուժեի զարգացման վրա անմիջականորեն ազդող կերպարների հետ միասին կատակերգության մեջ կան նաև աննշան կերպարներ, որոնց թվում են, օրինակ, միջակ բանաստեղծը, զրպարտիչը և այլ «երջանկություն փնտրողները», ըստ Վիկտոր Յարխոյի՝ այդ պատկերները, լինելով զուրկ անհատական հատկանիշներից, ավելի շատ նման են դիմակների, քան կերպարների[22]:

«Իդեալական քաղաք»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսարան Քեմբրիջի համալսարանիում 1883 թվականի «Թռչունները» կատակերգության բեմադրությունից
Գիլարդ Գլինդոնիի վիմագրություն[23]

Կատարյալ քաղաք ստեղծելու գաղափարը, որը շատ արդիական էր անտիկ դարաշրջանում, ակնառու տեղ է գրավել Արիստոֆանեսի ստեղծագործության մեջ. ուտոպիզմի տարրեր են հայտնաբերվել նույնիսկ նրա առաջին պիեսներում։ «Թռչունները» կատակերգությունում դրամատուրգին հետաքրքրող թեման հասել է այլ` ժանրային մակարդակի։ Ինչպես նշում են հետազոտողները, Ամպակկվաստանի հիմնադրման պատմությունը հեքիաթային ուտոպիական կատակերգություն է։ Ստեղծագործության հերոսները քաղաքական դրդապատճառներով չեն հեռանում քաղաքից. նրանց հեռանալը կապված է Աթենքի առօրյա եռուզեռից դժգոհության, անվերջանալի անախորժությունների ու հոգսերի հետ[13][24]։

Եթե Պիստֆետերը, խոսելով թռչունների հետ, ներկայացնում է աթենական առավոտի գրեթե բանաստեղծական պատկերը, որը սկսվում է աքլորականչով.

«Հենց արթնանում են ջուլհակները, բրուտագործները, դարբինները, կաշեգործները,
Ալրագործները, դերձակները, քնար լարողները, բոլոր նրանք, ովքեր սրում են, փորում և տաշում,
Շտապով հագնում են կոշիկները, թեև դրսում դեռ մութ է, և աշխատանքի են վազում»։

Իսկ Էվելպիդը հիշում է քաղաքաբնակներին, ում կյանքն ուղեկցվում է անվերջ դատավարություններով[25][26].

«Վերցնենք ցիկադներին [կնճիթավոր ճպուռներ], նրանք մեկ ամսից ոչ ավել
Գուցե երկու` ճռճռում են այգիներում, իսկ ահա աթենացիները
Իրենց ամբողջ կյանքում ղռվռում են դատարանում, ժողովներում»։

Աթենքի քաղաքացիները, կատակերգուի տեսանկյունից, չափից ավելի են տարված պատերազմով և դատամոլությամբ. նրանք չափազանց ենթարկվող են նոր ուսմունքների, դեմագոգիկ հնարքների և «փիլիսոփայական անհեթեթությունների» նկատմամբ։ Աթենացիների դյուրահավատությունն ակնհայտ է նաև «թռչունների դրախտի» մասին պատմության մեջ[27]։ Սկզբում գլխավոր հերոսները չեն էլ մտածում, որ իրենց նոր տունը կլինի իդեալական. նրանք պարզապես փնտրում են մի անկյուն, որտեղ կարող են ապրել առանց հոգսի և անհանգստության։ Այդ պատճառով, Էվելպիդը, հանդիպելով Հոպոպի հետ, խնդրում է. «Ցույց տուր մեզ քաղաք՝ նուրբ, թաղիքե, / նրբամազ, որ տաքուկ հաստատվենք»։ Նոր նախագծի մանրամասները սկսում են ծնվել մի փոքր ուշ` թռչունների առաջ Պիսֆետերի ելույթում[28].

«Թռչունների քաղաք, նախ պետք է ստեղծել և որպես մեկ պետություն ապրել,
Եվ ապա` աղյուսե բարձրաբերձ պատով` Բաբելոնի պատերի նման բարձր
Շրջապատել ամբողջ օդը, պարփակել, երկրից-երկինք ընդարձակ տարածությունն օղակել»։

Ասեկոսեները դրախտային պետության մասին, որտեղ հնարավոր է ցանկացած բարիք գտնել, այդ թվում՝ թռչնի կաթ, հասնում են աթենացիներին, և երկրի վրա սկսվում է «օրնիֆոմանիան»՝ թռչուններին նմանակելու ցանկությունը։ Քաղաքաբնակների՝ թևեր ձեռք բերելու և Ամպակկվաստան հասնելու ցանկության մեջ հետազոտողները տեսնում են «անիրականանալի երանելի կյանքի ձգտումը»։ Ըստ բանասեր Սերգեյ Սոբոլևսկու, «Սիցիլիական արշավանքի դարաշրջանը հարուստ էր» այսպիսի քիմեռային ցնորքներով[27]:

Ամպակկվաստան մտնել փորձող այցելուների թվում է աստղագետ, գեոդեզիստ Մետոն Աթենացին։ Նա հայտնվում է չափիչ գործիքներով՝ քանոնով և կողմնացույցով, և Պիսֆետերի հետ երկխոսության մեջ ներկայացնում է իդեալական քաղաքի իր պլանը.

«Այնուհետև ուղիղ, նույնպես քանոնով
Կգծեմ այնպես, որ շրջանը դառնա քառակուսի։
Այստեղ՝ կենտրոնում, շուկա կլինինի»։

Մետոնի պլանը Պիսֆետերին չի գոհացնում, և նա, ծեծելով հյուրին, վռնդում է նրան։ «Թռչունները» կատակերգության մեջ Մետոնի սխեմաները ծաղրելով՝ Արիստոֆանեսը հավանաբար նկատի ուներ իր գաղափարական հակառակորդներից մեկի՝ ճարտարապետ Հիպպոդամոսի քաղաքաշինական համակարգը, որը քաղաքային նախագծեր էր ստեղծում «տիեզերական ներդաշնակությանը համապատասխան»[24]։ Միևնույն ժամանակ, մի շարք հետազոտողներ կարծում են, որ հին հույն աստղագետ և ինժեներ Մետոնը հենց ինքը` Մետոն Աթենացին է կերպավորված[29][30][31]:

Հանդերձանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հունական կատակերգությունների դիմակներ, հանդերձանք Բոստոնի Գեղարվեստի թանգարանի ցուցադրություններից

Արիստոֆանեսի կատակերգությունները շատ տպավորիչ են զգեստների առումով, բայց ամբողջական պատկերացում կազմելու համար այն հագուստի, կոշիկների և դիմակների մասին, որոնցով դերասանները բեմ են բարձրացել մ.թ.ա. 5-րդ դարում, դժվար է` իրեղեն ապացույցների բացակայության պատճառով։ Պրոֆեսոր Գվենդոլին Քոմփթոն-Էնգլի խոսքով՝ հնագույն թատրոնի զգեստների վերակառուցմամբ զբաղվող հետազոտողներն անհրաժեշտ տեղեկատվությունը քաղում են հիմնականում հնագիտական գրառումներից և պիեսների տեքստերից։ Օրինակ, Հոպոպի և նրա ծառայի արտաքին տեսքի նկարագրությունը, Պիսֆետերի և Էվելպիդի թևավոր հանդերձանքները, թռչունների երգչախմբի զգեստների նկարագրությունները հենց կատակերգության տեքստում առկա են, մասնավորապես, այլ կերպարների խոսքերում[32]:

«Թռչունները» կատակերգության առանձնահատկություններից են տարազների մեծ քանակությունը, ինչպիսիք են թևերը, փետուրները և կտուցները։ Այսպիսով, երգչախմբի անդամները, որոնք քսանչորսն են, հայտնվում է տարատեսակ թռչունների կերպարանքով. օտարական հերոսները կախարդական կերպով թևեր են ձեռք բերում։ Հոպոպի գլխին սանր հիշեցնող մեծ գլխազարդ է։ Նա ներկայանում է կեռ կտուցով և թեթև փետրավորմամբ։ Նրա թևերի բացակայության մասին Էվելպիդը տարակուսած հարցնում է. «Եթե այո, ապա որտե՞ղ են փետուրները»։ Հավանաբար, այս կերպարի տեսքը, ով երբեք ամբողջովին թռչուն չէր դարձել, հղում է կատարում սոֆոկլյան մեկնաբանությանը, որը վերաբերում է Թեբեոսի վերափոխմանը Հոպոպի[33]:

Կտուցները որոշակի զգուշավորություն են առաջացնում ճանապարհորդների մոտ։ Անգամ նախաբանում, որտեղ խոսվում է շուկայից գնված ճայակի և ագռավի մասին, որոնք պետք է ուղեկցեին նրանց, Էվելպիդը դժգոհում է. «Եվ թռչունները կկտցեն մեր ձեռքերը, մինչև արյուն չբերեն»։ Անկախ նրանից՝ բեմում ճայակը ու ագռավը ներկայանում են որպես կենդանի փետրավոր կերպարներ, թե «մանեկեններ» են, նրանք իրենց կտուցով ակնհայտորեն անհանգստացնում են հերոսներին։ Նույնքան ցուցիչ է թափառաշրջիկների սարսափելի հանդիպումը Հոպոպի ծառայի հետ, ում տեսնելով Պիսֆետերը բացականչում է. «Ով Լուսապայծառ Ֆոյբոս Փրկիչ։ Ի՜նչ ահասարսուռ կտուց է»։ Թևերն ու կտուցները կատակերգության մեջ ոչ միայն թռչունների ատրիբուտներ են, այլ նաև որոշակիորեն պատմում են նրանց տերերի կարգավիճակի մասին[34]:

Դատելով հնաոճ սափորների վրա արված նկարներից՝ բեմադրությանը մասնակցող դերասանների դիմակներին ամրացրել են սանրեր և կտուցներ, կրունկներին կամ ծնկներին ամրացրել են թռչնի թևաբտիկներ (шпоры), թևերն ամրցավել են դերասանների ուսերին կամ ձեռքերին։ Փետրածածկի համար կոստյումների վրա նշաններ են արվել։ Նկարչական սյուժեներն ինքնին վկայում են այն մասին, որ թռչունների տարազներn աթենացի հանդիսատեսի հետաքրքրության առարկան են եղել[35]:

Արիստոֆանեսի պիեսների տարազի մասն է ֆալոսը, որը պատրաստվում էր կաշվից, ներկված կարմիրով և կարված հագուստի տարրերի վրա։ Դրա գրոտեսկային չափերը թույլ են տվել տեսնել բեմական ա'յդ մանրամասնը` թատրոնի բոլոր նստատեղերից։ Հաճախ այն դուրս է ցցվել թատերական հագուստի տակից, որի երկարությունը ծնկից բարձր էր[36]։ Դրա հետ կապված տեսարանները կարող են վկայել այս կամ այն կերպարի հաջողության կամ ձախողման մասին։ Այսպես, «Կրետներ» կատակերգության մեջ Ֆիլոկլեոնը դիմում է ֆլեյտահարին, որից նա երբեք չի ստանում սպասված հաճույքը, հետևյալ խոսքերով.

«Սողոսկի'ր այստեղ իմ հետևից, իմ գանձ բզեզ։ / Փոքրիկ թաթիկովդ բռնվիր քուղից այս, / Բայց զգուշությամբ. այն փխրուն է, ծերացել է այն... / Շփումը, սակայն, տհաճ չէ նրան»։

«Թռչունները» կատակերգության հերոս Պիսֆետերը, ընդհակառակը, առաջարկում է իր հարսնացու Բասիլեային, որ հարսանեկան անկողին գնալու ճանապարհին դիպչի իր «լայն թևերին»։ Ըստ Գվենդոլին Քոմփթոն-Էնգլի՝ այս տեսարանում ֆալոսի ֆունկցիան փոխանցվում է թևերին, իսկ ինքը՝ կինն այն պարգևի խորհրդանիշն է, որը ստանում է հաղթողը[37]։ Ըստ փիլիսոփա Սերգեյ Գարինի՝ «դասական Աթենքի հին հունարենի համար ֆալիկական սիմվոլիզմում ոչ մի անպարկեշտ, ամոթալի կամ մեղսավոր բան չկար»[38]։

Բեմի ոճավորում (վերակառուցման տարբերակ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1846 թվականի բեմադրությունը Լոնդոնում
դասական բուռլեքս

Երբ կատակերգությունը բեմադրվում էր Դիոնիսոսի թատրոնում, նախաբանի դեկորացիան, հավանաբար, ժայռերի և անտառների պատկերներով շիրմաներով էր արվում։ Նման ենթադրություն առաջարկել է Նան Դանբարը՝ Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակած «Արիստոֆանեսի թռչունները» (1995) գրքի հեղինակը, ով ավելի քան քառասուն տարի ուսումնասիրել է պահպանված հնագույն աղբյուրների ուսումնասիրությունն ու վերծանումը։ Ըստ Դանբարի, պատի կենտրոնում կաշվից պատրաստված մի դուռ է եղել, որը տանում էր դեպի Հոպոպի բույնը։ Հանդիսատեսի ուշադրությունը սևեռվում էր դիմակներով ծերունիների երկու կերպարների վրա։ Նրանցից մեկի ձեռքում (կամ ուսին) ագռավ էր, մյուսինը՝ ճայակ։ Ուղղորդող թռչունները, ամենայն հավանականությամբ, եղել են ոչ թե բուտաֆորիա, այլ կենդանի փետրավորներ։ Բեմադրության ընթացքում, երգչախմբի անդամների աղմուկից վախեցած, նրանք կարող էին սավառնել օդ՝ զվարճություն հաղորդելով ներկայացմանը[39]։

Գլխավոր հերոսներին հետևում էին բեռնավորված ստրուկները՝ զամբյուղներ, կաթսաներ, շամփուրներ, թասեր, մրտենու ճյուղ և անկողնային սպիտակեղեն բեռնած։ Սա հանդիսատեսին չէր զարմացնում, քանի որ աթենացիների համար կարճ ուղևորության ժամանակ բեռնակիր ստրուկների ուղեկցությունը սովորական երևույթ էր։ Ստրուկները, ինչպես նաև ճայակն ու ագռավը, անհետանում են այն պահին, երբ նրանց տերերը օգնության կարիք ունեին՝ Պիսֆետերի և Էվելպիդի թռչունների հետ կռվի ժամանակ[40]:

Սյուժեի հանգուցային դրվագին նախորդել է էքսպոզիցիան, որն օգնում էր հանդիսատեսին հասկանալ կատարվելիքի էությունը։ Գործողությունները իրականացվել են առաջին հերթին երկխոսության միջոցով, որից պարզ էր դառնում, որ հերոսները, հաղթահարելով մեծ տարածություն, հոգնել և կորցրել են իրենց ճանապարհը, երկրորդ հերթին՝ Էվելպիդի անմիջական դիմումով հանդիսատեսին, երբ թափառականը բացատրում է հանրությանը, որ հոգնած դատավարությունից՝ նրանք լքեցին քաղաքը և այժմ հանգիստ կյանքի համար տեղ են փնտրում։ «Թռչունները» Արիստոֆանեսի վերջին կատակերգությունն է, որտեղ իրադարձությունների մասին տեղեկությունները հաղորդում են դերասանները՝ ուղղակիորեն դիմելով հանդիսատեսին, մատնանշել է Նան Դանբարը[41]։

Կատակերգության վերջում, երբ մեծարվում էր Պիսֆետերը՝ Զևսի իրավահաջորդը, հայտնվում է հերոսի հարսնացուն։ Բասիլեայի դերն առանց խոսքի է, և ամենայն հավանականությամբ այն խաղացել է գեղեցիկ դերասան։ Պիսֆետերի պատվին հնչող ամպրոպի ձայները վերարտադրելու համար, հավանաբար, օգտագործվել են պղնձե թերթերի վրայով շարժվող փոքրիկ քարերով լցոնված կաշվե պարկեր (ըստ Նան Դանբարի, հետազոտողները կոնկրետ ապացույց չունեն մ.թ.ա. 5-րդ դարում «ամպրոպը պատկերելու» նման մեթոդի առկայության մասին)։

Հարսի և փեսայի հարսանեկան անկողին գնալը, հավանաբար, իրականացվել է ջորիով սայլի կամ մարտակառքի միջոցով։ Եթե տրանսպորտային միջոց իրականում օգտագործվել է, ապա երգչախումբը պետք է մի կողմ քաշվեր, որպեսզի տեղ բացվեր հարսանեկան սայլի համար։ Հնարավոր է նաև, որ եզրափակիչ տեսարանում Պիսֆետերը դուրս է գալիս պարելու երգչախմբի հետ[42]։

Արձագանքներ։ Սյուժեի մեկնաբանություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պիսֆետերի նախակերպար համարվող, հույն զորավար Ալքիբիադես[⇨]
Երիտասարդ հայտնի մարդկանց և վայրերի ցիկլոպեդիայից ( 1881 )

Եթե Արիստոֆանեսի ժամանակակիցները սառնասրտորեն են ընդունել նրա «Թռչունները» կատակերգությունը, ապա ավելի ուշ հին հույն գիտնականները բավականին բարձր գնահատականներ են տվել աշխատանքին։ Որոշ պահպանված ակնարկների ֆրագմենտները տպագրվել են գերմանացի բանասեր Թեոդոր Բերգկի հրատարակած հին հունական քնարերգության տեքստերի ժողովածուում։ Հնագույն քննադատներից մեկը նշել է, որ «այս դրաման պատկանում է շատ վարպետորեն կազմվածների թվին»։ Մեկ այլ գիտնական ենթադրել է, որ կատակերգության հեղինակը փորձում է «կրկին ծաղրել աթենացիներին՝ որպես դատավարությունների սիրահարների». երրորդը հայտնել է, որ «Թռչունները» գրած դրամատուրգը «հզոր բան է մտածել»[43]։

Հետագայում հետազոտողները բազմիցս բարձրացրել են այն հարցը, թե արդյոք կա այլաբանական ենթատեքստ «Թռչունները» պիեսում, թե՞ դա հեղինակի մաքուր ֆանտազիան է, արդյունքում ստացվել են Արիստոֆանես կատակերգության ներքին բովանդակության բազմաթիվ մեկնաբանություններ։ Այսպիսով, նեոհումանիզմի գերմանացի ներկայացուցիչ Յոհան Վիլհելմ Սյուֆերնը, 1827 թվականին հրատարակված մենագրության մեջ առաջարկել է մեկնաբանություն, ըստ որի այս պիեսը քաղաքական այլաբանություն է, քանի որ դրանում Արիստոֆանեսը այլաբանորեն դեմ է սիցիլիական արշավանքին։ Թռչունները, ըստ Զյուֆերնի, աթենացիներն են, աստվածները սպարտացիներն են, Պիսֆետերի կերպարում Ալքիբիադեսի և «հռետորաբանության հայր» Գորգիասի պատկերներն են[44]: Կատակերգությունում հիշատակվում է Գորգյանների բարբարոս ցեղը, որոնք իրենց լեզուներով ցանում, հնձում ու պտուղներ են հավաքում[45]։

Մեկ այլ մեկնաբանություն է տվել հնությունների մեկ այլ գերմանացի հետազոտող Կառլ Օտֆրիդ Մյուլերը, ով Հունական գրականության պատմություն գրքում առաջարկել է, որ Արիստոֆանեսի կատակերգությունը «երգիծանք է աթենական անլուրջության և դյուրահավատության մասին»։ Ըստ Մյուլլերի, իդեալական քաղաքի պատմությունը «օդային ամրոցներ կառուցելու և երանելի կյանքի երազանքների մասին է, որին աթենացի ժողովուրդը մասսայաբար անձնատուր էր լինում այդ ժամանակ»[46]։ Մեկ այլ մեկնաբանություն, որը շատ լայն տարածում է ստացել, առաջ է քաշել շվեյցարացի բանասեր Անտոն Ֆյոգելինը «Արիստոֆանեսի Թռչունների մասին» (1858) հոդվածում, որտեղ նա պնդում է, որ ստեղծագործությունը քաղաքական աստառ չի պարունակում. այն զուտ «ֆեերիա[Ն 10] է, հեղինակի բանաստեղծական ֆանտազիա, իսկ պիեսի արժեքը պայմանավորված է հիմնականում քնարական սյուժետային գծերով»[47]։

Կատակերգության հիմնական գաղափարի մասին կարծիքների շրջանակը բավական լայն էր նաև հին գրականության բնագավառի խորհրդային փորձագետների շրջանում։ Օրինակ, Ն. Բ. Կլյաչկոյի հոդվածում, որը հրապարակվել է Մոսկվայի պետական համալսարանի հրատարակչության ժողովածուում, նշվում է, որ «Թռչունները» «արդիական նպատակային սատիրա է»[48]։ Բանասեր Վիկտոր Յարխոն «Թռչունները» անվանել է սոցիալական ուտոպիա՝ «առասպելական կոլորիտով»[49]։ Ըստ թատրոնի պատմաբան Վալենտին Գոլովնյայի՝ սա հեքիաթային կատակերգություն է, որում ստեղծվել է ուտոպիստական պետության պարոդիական կերպարը։ Պիեսի հեղինակը, դեռ չիմանալով սիցիլիական արշավի ողբերգական արդյունքի մասին, այնուամենայնիվ, ձգտել է ազատել աթենացիներին ուռճացված սպասումներից, և, հետևաբար, նրա աշխատանքը քաղաքական է, պնդում է Գոլովնյան[4]:

Բանաստեղծը չի սահմանափակվում բնականության և ճշմարտանմանության սահմաններով։ Որքան անհավանական է նրա ներկայացումը, այնքան ավելի զավեշտական տպավորություն է թողնում։ Բանաստեղծը, օգտագործելով ժողովրդական հեքիաթի ձևերը, պատկերում է բոլոր տեսակի կերպարանափոխությունները և ծիծաղի միջոցով ամենայն սրությամբ արտահայտում դառը ճշմարտությունը։ Ստացվում է իրականության հետ ֆանտաստիկ և նույնիսկ ուղղակի առասպելական զավեշտալի համադրություն։ Ամբողջ գործողության ֆանտաստիկությունը լրացվում է այն թեթևությամբ, որով գործողությունը տեղափոխվում է մի վայրից մյուսը[50]։
- Սերգեյ Ռացցիգ

Գեղարվեստական ինքնատիպություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոմպոզիցիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արիստոֆանես
Կատակերգությունը սկսվում էր նախաբանով, որում տրված էր գործողության սյուժեն։ Նախաբանին հաջորդում էր պարոդը, այսինքն՝ խորոսի ներածական երգը օրխեստրա մտնելուց։ Պարոդին հաջորդում էին տարբեր էպիսոդիաներ, այսինքն՝ կատակերգության երկխոսական հատվածներ, որոնք կատարվում էին երգչախմբի երգերի միջև։ Էպիսոդիաների միջև գրեթե միշտ լինում էր ագոն, այսինքն՝ բանավոր մենամարտ, որի ընթացքում երկու հակառակորդներ պաշտպանում էին իրենց դիրքերը։ Խոռային պարտիաների շարքում հարկ է նշել, այսպես կոչված, պարաբասան։ Պարոդին անմիջապես հետևող էպիսոդիայի վերջում խոռը հանում էր դիմակները և մի քանի քայլ մոտենում հանդիսատեսին.[51]։
- Վ. Վ. Գոլովնյա «Հին կատակերգության կառուցվածքը» (կրճատ)

«Թռչունները» կատակերգությունը, ինչպես Արիստոֆանեսի մյուս պիեսները, ըստ կառուցվածքի պայմանականորեն բաժանված է երկու մասի։ Առաջինում որոշակի գաղափար է ծնվում և իրականացվում (տվյալ դեպքում խոսքը պարսպով շրջապատված թռչունների քաղաքի ստեղծման մասին է), երկրորդում՝ ցույց են տալիս արդյունքները[52]:

Գործողության սյուժեն սկսվում է նախաբանով, որին հաջորդում է պարոդը, որը թռչունների խոռի ներածությունն է։ Եթե Արիստոֆանի մյուս ստեղծագործություններում (օրինակ՝ «Աճառնացիներ» և «Հեծյալներ») ամբողջ խոռը հայտնվում է միանգամից, ապա «Թռչուններում» թռչուններն աստիճանաբար են հավաքում օրխեստրայի վրա։ Հոպոպի կողմից հանդիպման կանչված թռչունները սկզբում այնքան ագրեսիվ են ընկալում իրենց մեջ գտնվող մարդկանց տեսքը, որ Պիսֆետերն ու Էվելպիդը ստիպված են լինում հետ մղել նրանց հարձակումները սափորների և շամփուրների օգնությամբ։ Երգչախմբի հավաքն ուղեկցվում է հուզված սուլոցներով, իրարանցումով, ծեծկռտուքով և սպառնալիքներով («Տեղը տեղին կկտցահարենք»)[53][54]:

Այն բանից հետո, երբ Հոպոպին հաջողվում է կարգուկանոն հաստատել, սկսվում է ագոնը: Այս բանավոր մրցույթի դերը «Թռչուններում» շատ պայմանական է, քանի որ ոչ ոք չի առարկում Պիսֆեթերին, ով վերջապես հնարավորություն ստացավ ներկայացնելու իր ծրագիրը թռչուններին, միայն նրա դաշնակից Էվելպիդը ժամանակ առ ժամանակ ավելացնում է դիտողություններ՝ ի պաշտպանություն նախագծի։ Պիսֆետերի խոսքը սովորած պատմագրության մի տեսակ պարոդիա է. հերոսը, «վերականգնելով» անցյալը, ասում է, որ ժամանակին թռչուններն են կառավարել աշխարհը և մարդկանց.

«Ես ցավում եմ ձեզ համար, ես ափսոսում եմ ձեր ճակատագրի համար։
Չէ որ, դուք թագավորներ եք եղել»։

Այժմ, պարիսպով շրջապատված քաղաքի շնորհիվ, թռչունները հնարավորություն ունեն վերականգնելու իրենց նախկին իշխանությունը։ Պլանը մեծ տպավորություն է թողնում ունկնդիրների վրա, խոռի ղեկավարը հայտարարում է, որ Պիսֆեթերը «լավագույն ընկեր» է, ճանապարհորդները դառնում են թռչունների համայնքի անդամներ[55][56]։

Մինչ Պիսֆեթերը և Էվելպիդը գտնվում են Հոպոպի տանը, ով խոստացել էր նրանց թևեր ձեռք բերելու համար հրաշք արմատ տալ, խոռը ներկայանում է պարաբասով: Հանդիսատեսի առջև ծավալվում է պարոդիկ կոսմոգոնիա, որում գովաբանվում է թռչունների զորությունը. Հետազոտողներն առանձնացնում են պարաբասը «Թռչուններ» ստեղծագործության մեջ, քանի որ Արիստոֆանեսի պիեսներում առաջին անգամ այն կորցնում է խրատական նախաբանի իր բնորոշ գործառույթը և ուղղակիորեն ընդգրկվում է ստեղծագործության սյուժեում[3][54][57]։

Կատակերգության երկրորդ մասը, որը տեղի է ունենում Ամպակկվաստանում, հագեցած է զավեշտախաղային տեսարաններով։ Թռչունների թագավորությունում իրար ետևից հայտնվում է մի քուրմ՝ խոստանալով «առողջություն, փրկություն, բարգավաճում» ուղարկել տեղի բնակիչներին։ Որից հետո մի մուրացկան բանաստեղծ, որը քաղաքի պատվին հորինել է «խնջույքային, աղջկական, շուրջպարային» երգեր։ Այնուհետև գուշակը, հողաչափ Մետոնը և այլ անկոչ հյուրեր։ Նրանց մասնակցությամբ երգիծական դրվագները ուղղակիորեն չեն ազդում սյուժեի զարգացման վրա (ի տարբերություն, օրինակ, աստվածների պատվիրակության տեսարանի[⇨]), այլ ցույց են տալիս աթենացիների հասարակական տրամադրությունը սիցիլիական արշավի ժամանակ։ Պիսֆետերի զրույցը Պրոմեթևսի հետ, որը եկել էր նախազգուշացնելու աստվածների դժգոհության մասին և խորհուրդներ տալու նրանց բանագնացների հետ առաջիկա բանակցությունների մասին[⇨], չնայած հիմնական գործողության հետ կապին, հետազոտողները այն նույնպես դասում են կողմնակի տեսարանների շարքին[58][59]։

Գեղարվեստական միջոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Թռչունները» բեմադրության տեսարան Քեմբրիջի համալսարան, 1883 թվական

«Թռչունները» ստեղծագործության կատակերգական էֆեկտը ձեռք է բերվում տարբեր գրական և ոճական միջոցներով։ Կատակերգության լեզուն՝ հագեցած սրամիտ խոսքերով, բառախաղերով և ժարգոնային արտահայտություններով, մոտ է Ատտիկայի բնակիչների առօրեական խոսքին։ Միևնույն ժամանակ, մի շարք տեսարաններում Արիստոֆանեսը հանդես է գալիս որպես նուրբ քնարերգու՝ նրա երաժշտականությունն ու բնության իմացությունը դրսևորվում են, օրինակ՝ Հոպոպի արիայում և թռչունների դայլայլի նկարագրության մեջ[60][61][62]։ Ըստ շվեյցարացի հելլենիստ բանասեր Անդրե Բոնարի, ով «Թռչունները» պոեմ է անվանել, կատակերգուի այս ստեղծագործությունը «կարծես թռչում է պոեզիայի տիրույթ՝ այնտեղ իր ոգեշնչումը գտնելու համար»[63]։

«Թռչունները», ինչպես Արիստոֆանի մյուս պիեսները, լի են պարոդիաներով։ Դիցաբանական պարոդիայի օրինակ հետազոտողները անվանում են Ամպակկվաստան աստվածների պատվիրակության ժամանման տեսարանը։ Եթե այս դրվագում Պոսեյդոնի կերպարը ստեղծվել է որպես գրոտեսկ, ապա «կոպիտ որկրամոլ» Հերակլեսը, որը պատրաստ է ընդունելու Պիսֆետերի ցանկացած պահանջ՝ հյուրասիրության դիմաց, ստեղծվել է որպես առասպելական տրավեստի, երբ հերոսական լուրջ կերպարը վերածվում է կոմիկականի։ Թրակիական Տրիբալուս աստծուն պատկերելիս կատակերգության հեղինակը ծաղրում է անծանոթի «բարբարոսական խոսքը», որի չկապակցված արտահայտությունները նրա զրուցակիցներից յուրաքանչյուրը կարող է ինչ ասես` մեկնաբանել[21][64][65][66]:

Արիստոֆանեսի ստեղծագործություններում կան «ապուշ գիտնական» ընդհանրացված կերպարներ։ Դրանցից են, օրինակ, փիլիսոփա Սոկրատեսը` «Ամպերում», դրամատուրգ Եվրիպիդեսը` «Ախարնյանացիներում», գեոդեզիստ Մետոնը` «Թռչուններում»։ Նրանք բոլորն ունեն որոշակի առանձնահատկություններ, որոնք մոտ են իրական պատմական դեմքերին։ Միևնույն ժամանակ կատակերգակը նրանց օժտում է այնպիսի հատկություններով, որոնք թույլ են տալիս խաղարկել ծաղրի ենթարկվող հերոսների հայացքների, հետաքրքրությունների և հոբբիների հետ ֆարսային, պարոդիկ ձևով։ Իրական Մետոնին ներկայացնելը, ով, պարզվեց, եղել է Ամպակկվաստանի հյուրերի թվում, այն տեխնիկան է, որը վստահություն է հաղորդում նաև մյուս՝ հորինված այցելուների իրական լինելուն։ Մետոնի, բանաստեղծի, քրմի և այլ «դիմողների» հետ ուռճացված զավեշտական մաներայով շփվող Պիսֆեթերի կերպարը ստեղծվել է բուֆոնադի ավանդույթով[30][67][68]:

Այլաբանություն և «Սիրակոսիոսի դեկրետ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Թռչուններ»-ում, ավելի հաճախ, քան իր մյուս կատակերգություններում, Արիստոֆանեսն օգտագործել է գրական հնարք` այլաբանություն։ Հավանաբար, «թաքնված իմաստը» ներառելու անհրաժեշտությունը կապված էր կատակերգության թողարկումից քիչ առաջ ընդունված պսեֆիզմի հետ՝ այսպես կոչված «Սիրակոսիոսի օրենք»[69]։ Քաղաքական գործիչ Սիրակոսիոսը, ըստ հետազոտողների, մարդ է, ով «փորձել է սահմանափակել կատակերգության ազատությունը»։ «Թռչուններ»-ում նա հիշատակվում է միայն մի տեսարանում, որտեղ մարդիկ` հմայված իդեալական քաղաքի մտքերով, ձգտում են թռչունների անուններ ստանալ[70][71].

«Իսկ Սիրակոսիոսը` կեռնեխ. գլխից
Կաղում է նա, իսկը` խփնված կեռնեխ»։

Գրական ստեղծագործություններին կից հնագույն մեկնաբանություններում (scholia - սքոլիա) հաղորդվում է, որ Սիրակոսիոսն է նախաձեռնել դեկրետը, որն արգելում էր կատակերգությունների մեջ աթենացի քաղաքացիների անունները կրող կերպարներ ընդգրկել։ Միևնույն ժամանակ, մասնագետները տարակարծիք են այն հարցում, թե Սիրակոսիոսի օրենքը վերաբերում էր բոլոր անուններին, թե խոսքը վերաբերում էր կոնկրետ անձանց։ Կեռնեխի մասին արտահայտությունը, ինչպես նաև դրա հետ կապված հնագույն մեկնաբանությունները, ըստ էության, Սիրակոսիոսի հրամանագրի մասին հիմնական տեղեկությունն են։ Շատ քիչ տեղեկություններ կան նաև հենց քաղաքական գործչի մասին՝ դատելով սքոլիայում տեղ գտած կցկտուր գրառումներից՝ նա աչքի է ընկել ակնհայտ հռետորական ունակություններով[71]։

Միևնույն ժամանակ, մի շարք հետազոտողներ կարծում են, որ հնարավոր է, Սիրակոսիոսի դեկրետ գոյություն չի ունեցել. եթե այն, այնուամենայնիվ, ընդունվել է, ապա բավականաչափ արագ չեղարկվել է։ Ամեն դեպքում, Օրենքը ոչ համընդհանուր է եղել։ Դրա մասին է վկայում վիճակագրությունը. «Թռչուններում» առնվազն երեսուն իրական անուններ կան, երեքը՝ մականուններով են։ Այս կապակցությամբ ժողովրդականություն է ձեռք բերել 1835 թվականին առաջ քաշված Յո. Դրոյզենի վարկածը, որ Սիրակոսիոսի դեկրետը վերաբերում էր միայն այն անուններին, ովքեր դատապարտվել են մ. թ. ա. «415 թվականին անօրենության համար - <...> հերմապղծողների և Էլևսինյան ծիսակարգապիղծների» անունները։ Տվյալ դեպքում խոսքը Ալքիբիադեսի և նրա Հեթերիայի (հուն․՝ ἑταιρείαι, hetaireiai , միություն) անդամների կատարած սրբապղծության մասին է։ Ալկիբիադեսի «առկայությունը» «Թռչուններում» մատնանշվում է անուղղակիորեն՝ ակնարկներով։ Բացառված չէ, որ այլաբանությունն է խանգարող հանգամանք հանդիսացել Արիստոֆանեսի կատակերգության առաջին տեղը զբաղեցնելուն. հանրությունն ու դատավորները դրամատուրգից է'լ ավելի կոնկրետություն են ակնկալել՝ հերմոկապտողների և միստերիապիղծների այդ ժամանակ հնչեղություն ներկայացնող գործի հետ կապված[71]։

Լեզու։ Թարգմանություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսկական Արիստոֆանես, առանց Վիկտորյական կամ խորհրդային բարոյականության շղարշի, առանց գրաքննիչների ռետուշի և բռնության. — սա է ցենզուրայից դուրս Արիստոֆանեսը, ինչպես ընդունված էր գրեթե ողջ վաղ շրջանի յամբում։

Սերգեյ Գարին[38]

«Թռչուններ»-ի առաջին թարգմանությունները հին հունարենից հայտնվել են 1498 թվականին։ Սկզբում դրանք լատիներեն թարգմանություններ էին, մի փոքր ավելի ուշ գործը թարգմանվեց իտալերեն (1545), ֆրանսերեն (1729), գերմաներեն (1780) և այլն։ Ընդհանուր առմամբ, 1440-1920 թվականներին Արիստոֆանեսի կատակերգությունների ավելի քան 350 տարբեր լեզուներով թարգմանություններ են արվել[72]։

Ռուս գրական հանրությունը Արիստոֆանեսի ստեղծագործությանը ծանոթ էր դեռ Սումարոկովի և Տրեդիակովսկու ժամանակներում։ Այնուամենայնիվ, «կատակերգության հոր» ռուսերեն բանաստեղծական թարգմանությունների հարցը երկար ժամանակ մնացել է չլուծված։ «Թռչունները» (1876, 1897) առաջին թարգմանությունները եղել են արձակ, և դրանք կատարվել են ոչ թե բնագրից, այլ անգլերենից և ֆրանսերենից։ 1874 թվականին Վարշավայի տպարանում տպագրվել է «Թռչունները» կատակերգությունը, որը ռուսերեն թարգմանել է Մ.Սկվորցովը, ով տեքստերի մեջ ներմուծել է անապեստներ և յոթնաչափ տողեր։ Ութ տարի անց՝ 1882 թվականին, գրականագետ Վլադիմիր Չույկոն ներկայացրել է թռչունների քաղաքի մասին պիեսի մեկնաբանության արձակ տարբերակը[73]։

1920-ական թվականներին գրականագետ Ադրիան Պիոտրովսկին սկսել է թարգմանել Արիստոֆանեսի պիեսները։ «Թռչունները» կատակերգության թարգմանությունը կատարել է 1927թվականին[74]: Նույն կատակերգության թարգմանության նոր տարբերակն իրականացվել է 1954 թվականին Սոլոմոն Ապտը[75]: Տեքստային քննադատները Պիոտրովսկուն մեղադրում են խոսակցականության և «թարգմանիչի իրավունքները գերազանցելու» մեջ, օրինակ՝ Պիսֆեթերի դիտողությունը՝ «Ինչպես են նրանք ճռռում և գոռում փախուստի ժամանակ»[76], նրա մեկնաբանության մեջ դա հնչում է այսպես. «Ծղրտում են, ճռռում, ծլվլում, ցատկում, թռչկոտում, սուլում»։

Միևնույն ժամանակ, հետազոտողները հարգանքի տուրք են մատուցում Պիոտրովսկու նվաճումներին. մենք խոսում ենք չափումների առումով նրա տարբերակների բնօրինակին համապատասխանության, պարոդի, ագոնի, պարաբասի և կոմպոզիցիայի այլ տարրերի տեղաբաշխմամբ պիեսների կառուցվածքի մասին, ընդհանուր ոճական համակարգի փոխանցման մասին[77]: Ըստ պրոֆեսոր Վիկտոր Յարխոյի՝ Պիոտրովսկուն հաջողվել է գտնել «Արիստոֆանեսի անպարկեշտություններին» համարժեք փոխարինող, մինչդեռ կատակերգուն «առանց որևէ վարանելու իրենց անուններով է կոչել մարդու սեռական և այլ բնական գործառույթների ոլորտին առնչվող առարկաներ և գործողություններ»[78]։

Արիստոֆանեսը, իհարկե, տհաճ է ամբոխի համար և անտանելի՝ բարեկիրթ մարդկանց համար։ Նրա պոեզիան նման է փողոցային կնոջ պոեզիայի, ով հասուն տարիքում իրեն ներկայացնում է որպես ամուսնացած կին։ Ամբոխը չի դիմանում նրա ամբարտավանությանը, իսկ նրա շվայտությունն ու արատավորությունը զզվանք են առաջացնում հարգարժան մարդկաց շրջանում[79]:
- Պլուտարքոսի ստեղծագործություններից

Այն փաստը, որ Յարխոն վկայակոչում է Պիոտրովսկուն, մի շարք հարցեր է առաջացնում փիլիսոփա Սերգեյ Կարինի մոտ, ով կարծում է, որ եվրոպացի թարգմանիչները, ռետուշ անելով Արիստոֆանեսի բնօրինակ բառապաշարը, «համատեղ ուժերով ամորձատում են այս ուղղակի ժողովրդական հնամենի ոգին` փոխարինելով այն գրաքննիչ բնույթի «ազատ իմպրովիզացիաներով»։ « Միաժամանակ, Գարինն ընդգծում է, որ Պիոտրովսկու՝ դասական դարձած թարգմանությունները լիովին համապատասխանում են ստեղծման ժամանակի ոգուն ու ենթատեքստին[38]։

Ազդեցություն։ Բեմադրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նկարիչ Ժակ Շմիդտի զգեստը «Թռչունները» (ֆր.՝ «Les Oiseaux») օպերայի համար, 1985[80]

Արիստոֆանեսի «Թռչունները» պիեսի առաջին ադապտացիան հայտնվել է 16-րդ դարում։ Պիեռ Լե Լոերի «La Nephelococugie, ou la nuee des cocus» (1579) ֆրանսիական պիեսը հիմնված էր կատակերգության բնօրինակ ֆաբուլայի վրա, բայց վերարտադրում էր թուլուզցի երկու եղջյուրակիր (կանանց դավաճանությամբ պայմանավորված) եղբայրների պատմությունը[81]։ Հետազոտողները նշում են, որ բնօրինակի բազմաթիվ փոփոխությունները, որոնք կատարվել են ֆրանսիական վերածննդի երգիծանքի միջոցներով, հնագույն կատակերգության տեքստը մոտեցրել են ֆրանսիական գրական ավանդույթին[82]։

Խոսելով Արիստոֆանեսի ժառանգության մասին՝ անտիկաբանները նշում են «Թռչունների» ազդեցությունը Գյոթեի ստեղծագործության վրա, ով վերամշակել է կատակերգությունը Վեյմարի թատրոնի բեմում բեմադրելու համար։ «Թռչուններն ըստ Արիստոֆանի» պիեսի պրեմիերան կայացել է 1780 թվականի օգոստոսին։ Գյոթեն հիմնվել է Արիստոֆանեսի ստեղծագործության առասպելական սյուժեի ֆաբուլայի վրա և ստեղծել է երգիծական պիես, որտեղ մերկացրել է իր գրական հակառակորդներին։ Գերմանացի բանաստեղծը հեղինակին անվանել է «նազանիության անդաստիարակ ֆավորիտ»[83][84]։

Թռչունները բեմադրվել են Օքսֆորդի (1830) և Քեմբրիջի (1883) համալսարանների կողմից։ 1846 թվականին Լոնդոնի «Haymarket[en] թատրոնի բեմում Ջեյմս Պլանշեն բեմադրել է դասական բուռլեսկ՝ Արիստոֆանի պիեսի հիման վրա[85]։

Հայնրիխ Հայնեն նույնպես հիացած էր Արիստոֆանեսի աշխատանքով։ Նա «Թռչունները» համարել է հին հույն դրամատուրգի լավագույն ստեղծագործությունը և այս կատակերգությունն անվանել «զվարճալի պարոդիա», որում տեղի է ունենում «մարդկանց հանդուգն ապստամբություն հավերժական աստվածների դեմ»[84]։ Պրոֆեսոր Իսաի Նախովն առաջարկեց, որ Շեքսպիրի «Միջամառային գիշերվա երազ» կատակերգությունը, որը համադրում է հեքիաթային մոտիվները իրականության հետ, բացահայտում է Արիստոֆանեսի «Թռչունների» ազդեցությունը[86]։ Հետազոտող Սերգեյ Շուլցի խոսքով, «Թռչունները» կատակերգությունն ազդել է նաև Ն. Գոգոլի պոեմի վրա. խոսքը, մասնավորապես, եռյակ թռչնի կերպարի մասին է, որը դեպի վեր շարժվելու ցանկությամբ նման է Ամպակկվաստան քաղաքի հիմնադիրին։

«Մեռած հոգիներ» ստեղծագործությունում արիստոֆանեսյան «թռչնի ծածկագիրը» լիովին ընթեռնելի է, այն թույլ է տալիս նմանակել բանաստեղծության տեքստի վրա Գոգոլի կախարդական «թռչնի անվան» էմանացիայի կատակերգական-դիցաբանական իրավիճակը։ Ակնհայտ է «անվան» և ստեղծագործության «միաձուլումը»։ «Եռյակ թռչունի» նախատիպերից մեկի տեսքով՝ ձգտելով դեպի վեր՝ դեպի նոր բարձր «իդիլիա» է խոյանում, Արիստոֆանես Պիսֆետերը։ Իր հերթին թռչնի ազգանուն ունեցող Չիչիկովի ներքո ճանաչելի է Պիսֆետերը։ Արիստոֆանեսն ու Գոգոլը ձգտում են նոր «կոսմոգոնիայի» գոյաբանական-դիցաբանական վեհ խաղի»[87]։

1920 թվականին «Թռչունները» կատակերգության սյուժեն օգտագործել է գերմանացի կոմպոզիտոր Վալտեր Բրաունֆելսը, ով գրել է համանուն օպերան՝«Die Vögel[en][88]։ Մ.թ.ա. 414 թվականին գրված կատակերգության նկատմամբ հետաքրքրությունը պահպանվել է XX–XXI դարրում։

Այսպես, 1959 թվականին ռեժիսոր Կարոլոս Կունը Աթենքի ամառային փառատոնի հանդիսատեսին է ներկայացրել «Թռչունները»։ Այս բեմադրությունը համարվում է երկարակյաց ներկայացում. այն բազմիցս թարմացվել է նոր սերունդների բեմադրիչների և պարուսույցների կողմից (2008 թվականի ցուցադրությունը համընկել է Կունի 100-ամյակի հետ)[89]։ 2014-2015 թվականներին «Թռչուններ» ներկայացումը ցուցադրվեց Էպիդավրուսում կայացած թատերական փառատոնին[90]։

2013 թվականի մարտին կայացել է Վախթանգովի անվան թատրոնի առաջին ստուդիայի բեմադրած «Թռչունները» ներկայացման պրեմիերան։ Այստեղ Արիստոֆանեսի տեքստերը համակցվել են Իոսիֆ Բրոդսկու բանաստեղծությունների հետ[91]։ 2014 թվականին Մոսկվայի «Et Cetera» թատրոնի բեմում հայտնվեց «Թռչունները» (ֆարս երկու գործողությամբ)[92]։ 2017 թվականին Լենկոմ թատրոնի կողմից պատրաստվել է Արիստոֆանեսի կատակերգության թեմայով յուրօրինակ տարբերակ, որը «Թռչունների» առանձին սյուժեները կապել է Ա. Չեխովի «Թռի-վռին» պատմվածքի սյուժեի հետ[93]։

Օքսֆորդի համալսարանում ստեղծված Հունական և հռոմեական դրամայի ուսումնասիրության միջազգային կենտրոնը (APGRD) իր արխիվում արձանագրում է, որ 1578-2019 թվականներին ամբողջ աշխարհում բեմադրվել են «Թռչունների» ավելի քան երկու հարյուր բեմադրություն և ադապտացիա[94]։

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Թռչունները» կատակերգությունն Արիստոփանեսի ամենաերկար պահպանված պիեսն է։
  2. ↑ Մեծ Դիոնիսիոսի տոնը շքեղ միջոցառում էր, որն անցկացվում էր ի պատիվ Դիոնիսոս աստծու և հավաքում էր հանդիսատես ամբողջ Ատտիկայից։
  3. ↑ «Ուզում ենք ասել, թե ինչ օգուտներ կստանան դատավորները, եթե այս երգչախմբին օգնեն արդարացիորեն դատվել։ Նախ, եթե ուզում եք գարնանը դաշտերը հերկել, մենք առաջինը ձե'զ համար անձրև կթափենք, իսկ մյուսների համար` հետո»։
  4. ↑ «Թռչունները» կատակերգությունում բացահայտ խոստումներ են հնչում. «Իսկ հիմա մենք մեր դատավորներին ուզում ենք պատմել այն մասին / Թե որքան բարիք է նրանց սպասվում, եթե մեզ հանձնեն մրցանակը / Նույնիսկ աստվածուհիները Պարիսին նման նվերների չէին արժանացնի»։
  5. ↑ Արիստոփանեսի «Ամպեր» կատակերգությունը, հավանաբար, բանաստեղծ Ֆիլոնիդեսն է բեմադրել։
  6. ↑ Ըստ լեզվաբան Վիկտոր Յարխոյի` հերոսների անոււները փոքր-ինչ այլ իմաստ ունեն. Պիսֆետեր — «հավատարիմ ընկեր», Էվելպիդ — «լավատես»[13][14]:
  7. ↑ Օրինակ` հենց Պիսֆետերի պերճախոսությունն է, որ ստիպում է թռչուններին հավատալ իրենց նախկին հզորությունը վերականգնելու նախագծին, չնայած սկզբում կատաղի դիմադրությամբ էին ընդունել օտարականներին։
  8. ↑ Խոսքը Սոֆոկլեսի «Թեբեական» ողբերգության մասին է, որը ցույց է տալիս հերոսի կերպարանափոխությունը թռչունի
  9. ↑ Արիստոփանեսի կատակերգությունների երաժշտական մասերը չեն պահպանվել։ Հետազոտողները ենթադրություններ են անում՝ ելնելով չափածոյի երաժշտականությունից[19]։
  10. ↑ Ֆեերիա (ֆր.՝ féerie, от fée — «ֆեյա»), շլափայլ բեմադրությամբ և հեքիաթային սյուժեներով թատերական կամ կրկեսային հրաշապատում ներկայացում։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 Ярхо, 1983, էջ 471
  4. ↑ 4,0 4,1 Головня, 1955, էջ 148—149
  5. ↑ Соболевский, 2001, էջ 189
  6. ↑ Головня, 1955, էջ 36—37
  7. ↑ Соболевский, 2001, էջ 367—368
  8. ↑ Ярхо, 1983, էջ 70
  9. ↑ Соболевский, 2001, էջ 80—84
  10. ↑ Соболевский, 2001, էջ 189, 205
  11. ↑ 11,0 11,1 Радциг, 1982, էջ 285
  12. ↑ 12,0 12,1 Кудрявцева Т. В. Война и мир в комедиях Аристофана(ռուս.) // МНЕМОН. Исследования и публикации по истории античного мира. Под редакцией профессора Э. Д. Фролова. — Спб: Санкт-Петербургский государственный университет. Исторический факультет, 2011. — В. 10. — С. 45—56. Архивировано из первоисточника 12 Հուլիսի 2020.
  13. ↑ 13,0 13,1 Ярхо, 1954, էջ 69
  14. ↑ Соболевский, 1946, էջ 451
  15. ↑ Соболевский, 2001, էջ 190, 201-204
  16. ↑ Радциг, 1982, էջ 302
  17. ↑ Дератани, 1956, էջ 135
  18. ↑ Соболевский, 1946, էջ 452
  19. ↑ 19,0 19,1 Ярхо, 1954, էջ 69—70
  20. ↑ Ярхо, 1983, էջ 472
  21. ↑ 21,0 21,1 Ярхо, 1954, էջ 72
  22. ↑ Ярхо, 1954, էջ 109
  23. ↑ Hall, Wrigley, 2007, էջ 19
  24. ↑ 24,0 24,1 Паниотова Т. С. {{{заглавие}}}(ռուս.) // III Академическик чтения памяти Владимира Андреевичв Лукова. Москва, 04 апреля 2019 г. Доклады и материалы Общероссийской (национальной) научной конференции (с международным участием). Ответственный редактор Вал. А. Луков.. — М.: Московский гуманитарный университет, 2019. — С. 159—167. Архивировано из первоисточника 16 Հուլիսի 2020.
  25. ↑ Ярхо, 1954, էջ 31
  26. ↑ Кудрявцева Т. В. Народный суд в «Осах» и других комедиях Аристофана(ռուս.) // Известия РГПУ им. А.И. Герцена. — 2007. — С. 178—188. — ISSN 1992-6464. Архивировано из первоисточника 19 Հուլիսի 2020.
  27. ↑ 27,0 27,1 Соболевский, 2001, էջ 198—200
  28. ↑ Ярхо, 1954, էջ 69—71
  29. ↑ Соболевский, 2001, էջ 155—161
  30. ↑ 30,0 30,1 Дератани, 1956, էջ 59
  31. ↑ Головня, 1955, էջ 175
  32. ↑ Compton-Engle, 2015, էջ 1—6
  33. ↑ Compton-Engle, 2015, էջ 129—132
  34. ↑ Compton-Engle, 2015, էջ 130—131
  35. ↑ Compton-Engle, 2015, էջ 130
  36. ↑ Compton-Engle, 2015, էջ 24—25
  37. ↑ Compton-Engle, 2015, էջ 42—44
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Гарин С. Фиговый лист поверх Аристофана. Обсценная лексика в классической Греции // Филология и искусствоведение : электрон. научн. журн.. — 2014. — № 4 (6). Архивировано из первоисточника 19 Հուլիսի 2020.
  39. ↑ Dunbar, 2018, էջ 130
  40. ↑ Dunbar, 2018, էջ 131
  41. ↑ Dunbar, 2018, էջ 133
  42. ↑ Dunbar, 2018, էջ 749—750
  43. ↑ Соболевский, 2001, էջ 194
  44. ↑ Соболевский, 2001, էջ 195—196
  45. ↑ Вольф Софистика, 2014, էջ 192
  46. ↑ Соболевский, 2001, էջ 196
  47. ↑ Соболевский, 2001, էջ 197
  48. ↑ Дератани, 1956, էջ 138
  49. ↑ Ярхо, 2002, էջ 46
  50. ↑ Радциг, 1982, էջ 299
  51. ↑ Головня, 1955, էջ 57—58
  52. ↑ Дератани, 1956, էջ 117—118
  53. ↑ Тронский, 1988, էջ 159
  54. ↑ 54,0 54,1 Ярхо, 1954, էջ 70—71
  55. ↑ Тронский, 1988, էջ 159—160
  56. ↑ Ярхо, 1954, էջ 71
  57. ↑ Тронский, 1988, էջ 160, 162
  58. ↑ Дератани, 1956, էջ 128—131
  59. ↑ Ярхо, 1954, էջ 71—72
  60. ↑ Головня, 1955, էջ 179
  61. ↑ Радциг, 1982, էջ 307
  62. ↑ Ярхо, 1954, էջ 70
  63. ↑ Боннар, Андре Греческая цивилизация. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1994. — Т. 2. — С. 23. — 448 с. — ISBN 5-85880-082-3
  64. ↑ Радциг, 1982, էջ 306
  65. ↑ Соболевский, 2001, էջ 65, 193
  66. ↑ Головня, 1955, էջ 177
  67. ↑ Головня, 1955, էջ 175, 179
  68. ↑ Соболевский, 2001, էջ 155, 161
  69. ↑ Дератани, 1956, էջ 137—138
  70. ↑ Ярхо, 1983, էջ 480
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 Никитюк Е. В. Декрет Сиракосия и комедия Аристофана «Птицы»: К вопросу об интерпретации(ռուս.). — Спб: Санкт-Петербургский государственный университет, 2016. — № 16—2. — С. 15—28. — ISSN 1813-193X. Архивировано из первоисточника 17 Հուլիսի 2020.
  72. ↑ Hall, Wrigley, 2007, էջ 312—340
  73. ↑ Пиотровский, Ярхо, 2008, էջ 937—939
  74. ↑ Пиотровский, Ярхо, 2008, էջ 943
  75. ↑ Пиотровский, Ярхо, 2008, էջ 936
  76. ↑ Пиотровский, Ярхо, 2008, էջ 951—953
  77. ↑ Пиотровский, Ярхо, 2008, էջ 945—946
  78. ↑ Пиотровский, Ярхо, 2008, էջ 955—956
  79. ↑ Пиотровский, Ярхо, 2008, էջ 896
  80. ↑ «Les Oiseaux» (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 16-ին.
  81. ↑ Hall, Wrigley, 2007, էջ 9—10
  82. ↑ Renner B. Review. Pierre Le Loyer. La Néphélococugie ou La Nuee des Cocus: Première Adaptation des Oiseaux d’Aristophane en Français.(անգլ.) // Renaissance Quarterly. — Cambridge University Press on behalf of the Renaissance Society of America, 2005. — В. 58. — № 4. — С. 1350—1352.
  83. ↑ Ярхо, 1954, էջ 480
  84. ↑ 84,0 84,1 Дератани, 1956, էջ 165
  85. ↑ Hall, Wrigley, 2007, էջ 140, 321—323
  86. ↑ Дератани, 1956, էջ 163
  87. ↑ Шульц С. А. Поэма Гоголя «Мертвые души»: внутренний мир и литературно-философские контексты. — СПб.: Алетейя, 2017. — С. 21. — 288 с. — ISBN 978-5-906980-35-9
  88. ↑ Асафьев Б. Об опере. — Спб.: Издательство «Музыка», 1976. — С. 42. — 366 с.
  89. ↑ Трубочкин Д. В. Хор в современных постановках античной драмы(ռուս.) // Вестник РГНФ. —М., 2013. — № 4. — С. 140—153. — ISSN 1562-0484.
  90. ↑ Тян В. Ю., Цвык К. В. Современная жизнь античного театра(ռուս.) // ГБОУ ВПО Саратовский ГМУ им. В.И. Разумовского Минздрава России Bulletin of Medical Internet Conferences. — 2016. — В. 6. — № 5. — С. 466. — ISSN 2224-6150. Архивировано из первоисточника 16 Հուլիսի 2020.
  91. ↑ Рыжова Е. (2013 թ․ մայիսի 20). «Директор Театра имени Вахтангова Кирилл Крок» (ռուսերեն). Новые Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 16-ին.
  92. ↑ «Театр «Et Cetera» выпускает премьеру спектакля «Птицы» по Аристофану» (ռուսերեն). Телеканал «Россия – Культура». 2014 թ․ ապրիլի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 16-ին.
  93. ↑ Должанский Р. (2013 թ․ ապրիլի 17). «Птицы зловещего полета» (ռուսերեն). «Коммерсантъ» Կոմերսանտ (օրաթերթ) № 67, стр. 15. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 16-ին.
  94. ↑ «Productions database» (անգլերեն). APGRD[en]. 2020. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Аристофан Избранные комедии / Նախաբան Վիկտոր Յարխո, Մեկնաբանություններ Վ. Յարխո և Ա. Պիոտրովսկի. — Մ.: Художественная литература (հրատարակչություն), 1974. — 489 с. — (Библиотека античной литературы. Греция).
  • Արիստոֆանես Аристофан. Комедии. В 2 томах / Հին հունարենից թարգմանությունը` С. К Апт., А. И. Пиотровский, Н. Корнилов; մեկնաբանությունները` Վ. Յարխո. — Մ.: «Իսկուստվո» հրատարակչություն, 1983. — Т. 2. — 520 с. — (Հունաստանի անտիկ դրամատուրգիա).
  • Головня В. В. Аристофан / Ответственный редактор О. К. Логинова. — М.: ԽՍՀՄ ԳԱ «Նաուկա» հրատարակչություն, 1955. — 182 с.
  • Головня В. В. История античного театра / Под редакцией С. С. Аверинцева. — М.: «Իսկուստվո» հրատարակչություն, 1972. — 400 с.
  • История всемирной литературы: В 9 томах / Ред. коллегия тома: И. С. Брагинский (ответственные ред.), Н. И. Балашов, М. Л. Гаспаров, П. А. Гринцер. — АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: ԽՍՀՄ ԳԱ «Նաուկա» հրատարակչություն, 1983. — Т. 1. — 584 с.
  • Аристофан. Сборник статей / Редакционная коллегия: проф. Н. Ф. Дератани, проф. С. И. Раддиг, канд. филологических наук И. М. Нахов. — М.: Издательство МГУ, 1956.
  • Радциг С. И. История древнегреческой литературы : учебник − 5-е изд.. — М.: Высшая школа (հրատարակչություն), 1982. — 487 с.
  • Соболевский, Сергей Иванович Аристофан и его время. — М.: Лабиринт, 2001. — 416 с. — (Античное наследие). — ISBN 5-87604-129-7
  • Тронский И. М. История античной литературы. Учебник для университетов и педагогических институтов. — 5-е изд., испр.. — М.: Высшая школа (հրատարակչություն), 1988. — 464 с. — ISBN 5-06-001251-4.
  • Ярхо В. Н. Аристофан. — М.: Художественная литература (հրատարակչություն),Гослитиздат, 1954. — 135 с. — 20 000 экз.
  • Античная культура: Литература, театр, искусство, философия, наука: Словарь-справочник / Составление и общ. ред. Ярхо В. Н.. — 2-е испр. и доп. изд.. — М.: Лабиринт, 2002. — 352 с. — ISBN 5-87604-145-9
  • История греческой литературы. Том 1. Эпос, лирика, драма классического периода / Под редакцией С. И. Соболевского, Б. В. Горнунга, З. Г. Гринберга, Ф. А. Петровского, С. И. Радцига. — М., Л.: Издательство Академии наук СССР, 1946. — 484 с.
  • Ярхо В. Н. Адриан Пиотровский — переводчик Аристофана // Аристофан. Комедии; Фрагменты / Пер. Адр. Пиотровского; Изд. подгот. В. Н. Ярхо; Отв. ред. М. Л. Гаспаров. — М.: Ладомир, Նաուկա (հրատարակչություն), 2008. — С. 936—959. — 1033 с. — (Литературные памятники շարք). — ISBN 978-5-86218-234-7
  • Compton-Engle G. Costume in the comedies of Aristophanes / John Caroll University. — USA: Cambridge University Press, 2015. — 198 p. — ISBN 978-1-107-08379-0
  • Dunbar N. (ed.) Aristophanes: Birds. — Oxford University Press, 2018. — 782 p. — ISBN 9780191864322
  • Hall E., Wrigley А. Aristophanes in Performance 421 BC—AD 2007: Peace, Birds and Frogs / Archive of Performances of Greek and Roman Drama (University of Oxford). — Լոնդոն: Legenda, 2007. — 390 p. — (Legenda Main Series). — ISBN 9-781-904350-61-3
  • Вольф М. Н. Софистика. Горгий Леонтийский: трактат «О не-сущем, или О природе» в современных интерпретациях : учебное пособие. — Новосибирск: РИЦ НГУ, 2014. — 249 с. — ISBN 978-5-4437-0231-5
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թռչունները (Արիստոփանես)» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թռչունները_(Արիստոփանես)&oldid=9794051» էջից