Քրիստոնեության պատմություն
Քրիստոնեության պատմություն, քրիստոնեության՝ որպես կրոնի ձևավորման և տարածման պատմությունը։
Նախքան Նիկիայի ժողովը (I — IV դարի սկիզբ)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Եկեղեցու պատմության վաղ շրջանը տևում է երեք դար՝ մինչև Նիկիայի (Տիեզերական I) ժողովը։
Առաքելական դարաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
I դարը սովորաբար կոչվում է առաքելական։ Ըստ լեգենդի՝ Հոգեգալուստից հետո առաքյալները երկար չեն մնացել Երուսաղեմի մերձակայքում (որտեղ սկսվել են քրիստոնյաների հետապնդումները), և առաջնորդվելով Սուրբ Հոգով՝ գնացել են համաշխարհային քարոզի։
Պողոս առաքյալի և Բառնաբասի առաքելությունը ցույց է տվել, որ քարոզչությունում հաջողության հասնելու համար կրոնափոխ հեթանոսները չպետք է կապված լինեն հրեական օրենքներով։ 49 թվականին Երուսաղեմի տաճարում առաքելական խորհուրդը հաստատել է այս պրակտիկան։ Բայց ոչ բոլորն էին համաձայն նրա որոշմանը։ Այսպես կոչված հուդայականները սկիզբ են դրել էվիոնիտների և նազովրեականների պառակտմանը։ Այդ առաջին տասնամյակներն աշխարհիկ պատմաբաններն անվանում են «հուդայա-քրիստոնեություն», երբ Նոր Կտակարանի եկեղեցին դեռ գոյություն ուներ Հին Կտակարանի շրջանակներում, քրիստոնյաները այցելում էին Երուսաղեմի տաճար և այլն։ Հրեական պատերազմը վերջ է դրել այս սիմբիոզին։ Այն սկսվել է Երուսաղեմի ազգայնականների ապստամբությամբ՝ հռոմեական իշխանության դեմ։ Ներոնը զսպվածության կոչ է հղել Վեսպասիանոս և Տիտոս մարզերին։ Արդյունքում Երուսաղեմը ամբողջությամբ ավերվել է, իսկ տաճարը՝ այրվել։ Քրիստոնյաները, լինելով նախազգուշացված հայտնությամբ, հրաժարվել են պայքարել հուդայական թագավորության համար և նախապես հեռացել են դատապարտված քաղաքից։
Եկեղեցական պատմության մեջ «հուդայա-քրիստոնեության» ժամանակաշրջանը մերժվում է․ քրիստոնեության հենց սկզբից հրեաները դարձել են դրա խիստ հակառակորդներ և հետապնդողներ։ Առաքյալների և առաջին քրիստոնյաների հալածանքների մասին շատ է հաղորդվում Նոր Կտակարանի «Գործք առաքելոց» գրքում։
Այսպես, մ. թ. 132 թվականին Պաղեստինում ապստամբություն է բռնկվել Շիմոն Բար-Կոխբայի ղեկավարությամբ։ Հրեաների կրոնական առաջնորդ Ռաբբի Ակիվան նրան հռչակել է «մեսիա»։ Նույն ռաբբի Ակիվայի հանձնարարականով՝ Բար-Կոխբան սպանել է քրիստոնյա հրեաներին։ Այն բանից հետո, երբ Հռոմեական կայսրությունում իշխանության գլուխ է անցել առաջին քրիստոնյա կայսրը՝ Սուրբ Կոստանդին Մեծը, այդ լարված հարաբերությունները թևակոխել են նոր փուլ, չնայած քրիստոնյա կայսրերի իրականացրած բազմաթիվ միջոցառումներին, որոնք հրեա պատմիչները ավանդաբար ներկայացրել են որպես հուդայականության հետապնդում, նպատակ են ունեցել պարզապես քրիստոնյաներին պաշտպանել հրեաներից։
Երուսաղեմի կործանումից հետո առավել քրիստոնեացված էին Հռոմեական կայսրության արևելյան նահանգները, չնայած եկեղեցական կենտրոնի նշանակությունը անցել է կայսրության մայրաքաղաք Հռոմին, որն օծվել է Պետրոս և Պողոս առաքյալների նահատակությամբ։ Ներոնի օրոք սկսվել է հռոմեական կայսերի կողմից քրիստոնյաների հետապնդումը։ Վերջին առաքյալը՝ Հովհաննես Աստվածաբանը, մահացել է է մոտավորապես 100 թվականին, և նրա հետ ավարտվել է Առաքելական դարաշրջանը։
«Առաքելական այրեր»
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]I - II դարերի վաղ քրիստոնեական ժամանակաշրջանը նշանավորվել է այսպես կոչված «Առաքելական այրերի», այսինքն՝ վաղ քրիստոնեական գրողների՝ առաքյալների նախկին աշակերտների գործունեությամբ։ Դրանցից ամենահայտնիներից են սուրբ նահատակ Իգնատիոս Անտիոքացին, որը դատապարտվել է մահվան Տրայանոս կայսեր հետապնդումների ընթացքում և սուրբ նահատակ Պողիկարպոս Զմյուռնիացին, որն այրվել է խարույկի վրա Մարկոս Ավրելիոս կայսեր հետապնդումների ընթացքում († 167 թվական)։
Արևմուտքում քրիստոնեական եկեղեցու սկզբնական փուլը կապված էր Եվրոպայի երկու հիմնական մշակութային կենտրոններ՝ Աթենքի և Հռոմի հետ։ Արևմտյան եկեղեցու ամենահայտնի «առաքելական այրեր» համարվում են սուրբ նահատակ Դիոնիսիոս Արիոպագացին՝ Պողոս առաքյալի աշակերտը և Աթենքի առաջին եպիսկոպոսը, որին վերագրվում են քրիստոնեական միստիկայի (այսպես կոչված՝ «արեոպագիտիկա») վերաբերյալ մի քանի նամակներ և մեկնաբանություններ, նշանավոր քարոզիչ Կղեմես I-ը, որի գրություններից պահպանվել է միայն Կորնթացիներին ուղղված նրա ուղերձը։ Ըստ ավանդության՝ 95 թվականին Դիոնիսիոս Արիոպագացին Սուրբ Կղեմեսի կողմից ուղարկվել է Գալլիա՝ քարոզելու առաքինությամբ, որտեղ էլ նա մահացել է Դոմիցիանոսի հալածանքի ժամանակ՝ մոտավորապես 98 թվականին։ Ինքը՝ Սուրբ Կղեմեսը, Տրայանոս կայսեր կողմից աքսորվել է Ինկերման քարհանք (Ղրիմ) և խեղդվել մոտ 101 թվականին։
Առաքելական այրերի թվին են պատկանում[1].
- Բառնաբաս առաքյալը
- Դիոնիսիոս Արիոպագացին
- Հերման
- Իգնատիոս Անտիոքացին
- Կղեմես I-ը
- Պապիաս Հիերապոլսեցին
- Պողիկարպոս Զմյուռնիացին։
Առաքելական այրերի աշխատությունների թվին է դասվում նաև «Դիդախե» շարադրանքը (12 առաքյալների ուսմունք)։
«Ջատագովներ»
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաքելական այրերը եղել են անցումային խումբ առաքյալների և այսպես կոչված ջատագովների միջև։ Ջատագովությունը (հուն.՝ «արդարացում») բարեխոսության խոսքն է՝ ուղղված հալածող կայսերին։ Հիմնավորելով քրիստոնեությունը՝ որպես արդար և ողջամիտ կրոն՝ ջատագովներն ինքնակամ կամա թե ակամա թարգմանել են հավատքի ճշմարտությունները բանականության լեզվով և այդպիսով ծնվել է քրիստոնեական Աստվածաբանությունը։ Աստվածաբան-ջատագովներից առաջինը եղել է նահատակ Հուստինոս Փիլիսոփան՝ պլատոնական փիլիսոփա, որն հավատքի դառնալուց հետո (մոտ 133 թվականին) ժամանել է Հռոմ, որտեղ հիմնել է աստվածաբանական դպրոց՝ հերետիկոս-գնոստիկների դեմ պայքարելու համար։ Հուստինոս Փիլիսոփան մահացել է 166 թվականին Մարկոս Ավրելիոս կայսեր հետապնդումների արդյունքում։
Մոտ 179 թվականին փիլիսոփա Պենտենը Ալեքսանդրիայի հրապարակախոսական ուսումնարանը (ըստ ավանդության, այն հիմնադրվել է դեռևս առաքյալ և ավետարանիչ Մարկոսի կողմից) վերափոխել է աստվածաբանական դպրոցի։ Այստեղ ծնվել է Ալեքսանդրյան ասատվածաբանության ամենահին ավանդույթը, որի ակունքում կանգնած էին․
- Սուրբ Կղեմես Ալեքսանդրացի († 215 թվական), Պենտենի աշակերտ, «Պրոտրեպտիկ»-«Ուսուցիչ»-«Ստրոմատներ» հայտնի եռագրության հեղինակ
- Որոգինեսը († 253 г.), հանրագիտարանային կրթություն ստացած և շատ հայտնի հեղինակ, խոշորագույն էկզեգետ, որը փորձել է հաշտեցնել քրիստոնեությունը հելլենիստական մտքի բարձրագույն նվաճումների հետ, հետագայում Որոգինեսի ուսմունքը մերժվել է եկեղեցու կողմից նեոպլատոնականության կողմը հակված լինելոը պատճառով
- Սուրբ Աթանաս Ալեքսանդրացի
- Սուրբ Կյուրեղ Ալեքսանդրացի
- Սուրբ Դիոնիսիոս Ալեքսանդրացի († 265 թվական), Որոգինեսի աշակերտ, շուրջ 232 թվականին ղեկավարել է Ալեքսանդրիայի դպրոցը, առաջին տոնացուցակի հեղինակ, որը հայտնի է իր ծավալուն նամակագրությամբ և հերետիկոսների հետ բանավեճով։
- Սուրբ Գրիգոր Հրաշագործ († 270 թվական), Որոգինեսի աշակերտ, Հավատի առաջին խորհրդանիշի հեղինակ, Նեոկեսարեայի եպիսկոպոսության առաջին եպիսկոպոս, քարոզիչ, Պողոս Սամոսատց հերետիկոսության դեմ պայքարող։
Քրիստոեական դավանաբանության հայր է համարվում արևմտյան աստվածաբան Հիրենեոս Լիոնացին († մոտ 202 թվական), որը եղել է Պողիկարպոս Զմյուռնիացու աշակերտը, իսկ մոտ 180 թվականին դարձել է Գալլիայի Լիոնյան եկեղեցու եպիսկոպոսը, որտեղ գրել է «Հինգ գիրք հերետիկոսությունների դեմ» ծավալուն աշխատությունը։ Նահատակվել է Սեպտիմիոս Սևերոս կայսեր հալածանքի հետևանքով։
Լատինական ավելի ուշ ջատագովներից մեկը Քվինտ Տերտուղիանոսն էր, ով բնակվում էր Կարթագենում (Հյուսիսային Աֆրիկա), որտեղ նա պրեսբերիատոր դարձավ 195 թվականին։ Նա հայտնի է իր ռիգորիզմով և բանականությանը հավատքի պարադոքսալ հակադրությամբ («Ես հավատում եմ, որ դա աբսուրդ է»)։ Այս ռազմատենչ իռացիոնալիզմը նրան եկեղեցուց տարավ դեպի մոնտանիստների աղանդ(մոտ 200 թվականից)։
Արևմտյան եկեղեցու մեկ այլ ջատագով՝ Հռոմի Հիպողիտոսը († մոտ 235 թվական),Հռոմի եպիսկոպոսը, եղել է Հիրենեոս Լիոնացու աշակերտը, ով հայտնի դարձավ որպես փիլիսոփա, հերետիկոլոգ և եկեղեցական գրող։ Նրա հիմնական աշխատանքը՝ «Հերետեկիկոսության հերքումը » (տասը գրքերի) ուղղված է Գնոստիցիզմի դեմ։ Նա նաև պայքարեց Սավելիի հակատրամիտային ուսմունքների դեմ։ Նահատակվել է Մաքսիմինոս Թրակիացի կայսեր հալածանքներից։
251 թվականին սկսվեց Դեցիա կայսեր հակաքրիստոնեական հալածանքները՝ ամենաարյունալի և ավերիչներից մեկը։ Փաբիանոսը (Հռոմի պապ) մահացավ Հռոմում, իսկ նրա զբաղեցրած պաշտոնը 14 ամիս դատարկ մնաց։ Հիանալի աստվածաբան Կիպրիանոսը՝ Կարթագենի եպիսկոպոսը, ստիպված էր փախչել և թաքնվել։ Ոչ բոլոր քրիստոնյաները կարող էին դիմանալ դաժան տանջանքներին։ Ոմանք հրաժարվեցին Քրիստոսից և հեռացան Եկեղեցուց։ Հալածանքների ավարտին հարց առաջացավ. հնարավո՞ր է նրանց հետ վերցնել։
Սուրբ Կիպրիանոս Կարթագենացին և Կոռնելիոս (Հռոմի պապ) նոր Պապը հավատում էին, որ հնարավոր է (որոշակի պայմաններում)։ Հռոմի խիստ նախարար Նովատիանոսը կարծում էր, որ եկեղեցին չպետք է ների այն մեղավորներին, ովքեր հալածանքների ժամանակ հրաժարվեցին Քրիստոսից։ Նա Կոռնելիոսին մեղադրեց անընդունելի զիջումների մեջ և իրեն հռչակեց Ֆաբիանի (այսպես կոչված ՝ հակապապ) իսկական իրավահաջորդը և, այսպես կոչված «Մաքուր Եկեղեցիների» («կաֆարների») ղեկավարը։ Սուրբ Կիպրիանոսը և Կոռնելիոսը 251-րդ խորհրդում ողորմության և կրոնական կարգապահության խախտման համար եկեղեցուց վտարեցին նովաթացիներին։ Հաջորդ հալածանքի ժամանակ Սուրբ Ն.Ս. Օ. Տ. Տ. Կիպրիանոսը կամավոր մահ ընդունեց Քրիստոսի համար։ Այսպիսին է առաջին կարգապահական պառակտումներից մեկի (այսպես կոչված «Նովաթյան») պատմությունը։
Դա մեծ հետևանքներ ունեցավ, որովհետև Դոնիկացու շրջանի ավարտը նշանավորվեց կայսրեր Դիոգկղետիանոսի և Գալերիուսի ամենամեծ հալածանքներով (302-311 թվականներ)։ Մեծ թվով սուրբ նահատակներ ընկան։ Ավերածությունները լրացվեցին քաղաքական իրարանցումներով, որոնք ավարտվեցին միայն Կոստանդին Մեծի մուտքով։ 313 թվականին Կոստանդինը եկեղեցուն շնորհեց կրոնի ազատություն (այսպես կոչված «Միլանի հրովարտակը»)։ Բայց աֆրիկյան եպիսկոպոսների մի մասը Դոնատուսի գլխավորությամբ (մրցակից լինելով օրինական եպիսկոպոս Սեսիլյանին) ստեղծեց նոր պառակտում՝ իրեն հռչակելով «Նահատակաց եկեղեցի», իսկ մնացածներին՝ դավաճաններ և փոխզիջում իրականացնողներ, որոնք ունեին անաստված պետական իշխանություն (Սուրբ կայսր Կոստանդինոսը մկրտվեց միայն նրա մահից առաջ)։ Սուբյեկտիվորեն սա եկեղեցու պետականացման դեմ ուղղված շարժում էր՝ իր ազատության պահպանման համար։ Բայց օբյեկտիվորեն այն ոչնչացրեց Աֆրիկայի (Կարթագենյան) եկեղեցին և դարձավ դրա հետագա ոչնչացման հիմնական պատճառը։
Ռասկոլնիչյան և դոնատիստական գայթակղությունները հետագայում Արևմուտքում արձագանքեցին կատարների և վալդենսների հերեսիաներին, իսկ արևելքում ՝ բոգոմիլների և ստրիգոլների շարժմանը։
Հայտնի է նաև առաջին դարերի եկեղեցական կյանքի այլ քրիստոնեական ջատագովները․
- Ագրիպպաս Կաստոր
- Կլավդիի Ապոլլինարիան
- Արիստիդես Աթենացի
- Արիստոն Պել
- Աթենքի Աթենագորաս
- Մարկ Մինուս Ֆելիքս
- Մելիտոն Սարդիսի
- Պոլիկրատ Էֆեսերեն
- Ռոդոն
- Տատիանոս
- Թեոֆիլ Անտիոք։
Դոնիկյան ժամանակաշրջանն ավարտվել է քրիստոնեության պատմության մեջ խոշորագույն «Դիոգկղետյան հալածանքներով» (302-311 թվականներ), որի նպատակն էր եկեղեցու ամբողջական ոչնչացումը։ Բայց, ինչպես միշտ, հալածանքը միայն նպաստեց քրիստոնեության հաստատմանն ու տարածմանը։
Քրիստոնեությունը հռոմեական կայսրությունից դուրս
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]301 թվականին Մեծ Հայքը դարձավ առաջին երկիրը, որն ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն, որը կապված էր սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և հայոց արքա Տրդատ III Մեծի անունների հետ։ Դիոկղետիանոս կայսեր մեծ հալածանքների օրոք է, որ կայսրը ստիպում է եկեղեցու կույս համայնքին փախչել Հայաստան՝ փրկվելով Հռոմից։ Սակայն սուրբ կույսերը խոշտանգվեցին և սպանվեցին հայոց արքա Տրդատի կողմից, որը նաև քրիստոնյաների հալածողն էր։ Բայց դրանից հետո Տրդատը ծանր հիվանդացավ և նրան բուժեց միայն Գրիգոր Լուսավորիչը, ով նախկինում 13 տարի բանտարկված էր իր հավատքի համար՝ Քրիստոսի հանդեպ։ Ծանր հիվանդությունից ապաքինվելուց հետո Տրդատ թագավորը, ապաշխարեց Աստծո առաջ իր հանցանքների մասին, մկրտվեց և քիրստոնեությունը հայտարարեց պետական և միակ կրոնը Հայաստանում։ Այսպիսով Մեծ Հայքը դարձավ աշխարհում առաջին քրիստոնյա պետությունը[2][3][4][5]։
Բազմաթիվ քրիստոնյա համայնքներ գոյություն են ունեցել նաև Կենտրոնական Ասիայում։
Հռոմեական կայսրության հալածանքներն ավարտվեցին սուրբ Կոստանդիանոս Մեծի օրոք։ Եկեղեցու պատմության մեջ սկսվեց նոր շրջան։
Տիեզերական ժողովների մեծ ժամանակաշրջանը (IV—VIII դարեր)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]313 թվականին Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր օրոք տեղի ունեցավ նշանակալի իրադարձություն քրիստոնեության կյանքում՝ Հռոմեական կայսրությունում եկեղեցին ստացավ գործունեության լիակատար ազատություն։ Քրիստոնեական աստվածաբանության և պաշտամունքային պրակտիկայի մեջ միասնականության հասնելու համար սկսեցին գումարվել Տիեզերական ժողովներ, որտեղ տեղի էր ունենում դավանանքների ձևավորումն ու բացահայտումը։ Սակայն, որոշ տաճարներ ոչ միայն չէին հաշտեցնում եկեղեցու հակառակորդներին, այլ ծառայում էին քրիստոնեությունը բաժանող առանձին շարժումների՝ արիոսականությանը, նեստորականությանը, մոնոֆիզիտությանը։
Կայսր Թեոդոսիոս Մեծը (346—395 թվականներ) քրիստոնեությունը դարձրեց պետական կրոն։ Միջամտելով եկեղեցու գործերին՝ կայսրերը երբեմն դառնում էին հովանավորներ և նույնիսկ նախաձեռնողներ՝ հերետիկոսներ (օրինակ, միակամություն և պատկերամարտություն — սովորաբար կայսերական հերետիկոսություն)։
Միաբանության ծաղկումը Եգիպտոսում, Սիրիայում և Պաղեստինում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հեթանոսական հսկայական զանգվածների վերափոխումը իջեցրեց գիտակից քրիստոնյաների տոկոսը նրանց ընդհանուր թվից, ինչը հանգեցրեց եկեղեցու աշխարհիկացմանը և բողոքական շարժումների առաջացմանը։ Քրիստոնյաները աշխարհիկ գայթակղություններից թաքնվում էին անապատներում, նրանց շնորհիվ IV դարում առաջանում և արագ ծաղկում է վանականությունը, հայտնվում են վանքեր։
Հնագույն է համարվում Եգիպտական վանականությունը։ Դրա հիմնադիր Անտոն Մեծը դեռ 285 թվականին հեռացել է անապատի խորքը՝ Կոլիզմա լեռան վրա։ Նրա աշակերտը՝ Եգիպտոսի վանական Մակար Մեծը, սկյութական շարժման սկիզբ է դրել անապատում, իսկ վանական Պախոմ Մեծը մոտ 330 թվականին հիմանդրել է Թավենիսի առաջին եգիպտական վանքը։
Պաղեստինում վանականության հիմնադիրներն էին Հարիտոն վարդապետը՝ Փարան Lավրայի շինարարը (330 թվական) և Իլարոն Մեծը՝ Մայումում Լավրայի շինարար (մոտ 338 թվական)։
Սիրիայում գործող Նիզիբայի վանական վարդապետ Հակոբ Մծբնացին (340 թվական) և նրա աշակերտը՝ սիրիացի Եփրեմը (373 թվական), որը հայտնի է որպես Էդեսա-Նիզիբյան աստվածաբանական դպրոցի հիմնադիր։
Իսլամի գալուստ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]VII դարի սկզբին քրիստոնեական աշխարհում խոշոր իրադարձություններ տեղի ունեցան՝ կապված իսլամի ագրեսիվ ընդլայման հետ։ Քրիստոնեության ծննդավայրը՝ Պաղեստինը, ինչպես նաև հնագույն քրիստոնեական շրջանները(Սիրիա, Եգիպտոս, Փոքր Ասիա, ամբողջ Հյուսիսային Աֆրիկա) գրավել են քրիստոնեության թշնամիները։ 1711 թվականին արաբները հատելով Ջիբրալթարի նեղուցը արագ գրավեցին Իսպանիան և շարժվեցին դեպի ժամանակակից Ֆրանսիայի խորքերը։
Եկեղեցիների տարանջատում (պաշտոնապես 1054 թվական)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]4-րդ դարի սկզբին Հռոմեական կայսրությունը բաժանվեց երկու մասի՝ արևելյան (Բյուզանդական կայսրություն) և արևմտյան։ Արևելյան մասում հաստատվեց ուղղափառ նիկիական հավատքը, իսկ արևմտյանը նվաճեցին տարբեր, հիմնականում գերմանացի, բարբարոսներ (վեստգոթերներ, օստգոթերներ, վանդալներ, լանգոբարդներ, սուևներ, ալաններ), ովքեր ընդունեցին քրիստոնեությունը արիոսականության տեսքով։
1054-ի Մեծ սխիզմի պատճառը վեճն էր՝ Հարավային Իտալիայում գտնվող հողերի շուրջ, որոնք պաշտոնապես պատկանում էին Բյուզանդիային։ Իմանալով, որ այնտեղ հունական ծեսը դուրս է մղվում և մոռացվում, Պոլսո պատրիարք Միխայիլ Կերիուլարիուսը փակեց Կոստանդնուպոլսում լատինական ծեսի բոլոր տաճարները։ Միևնույն ժամանակ, նա պահանջեց, որ Հռոմը իրեն հավասար ճանաչի Տիեզերական Պատրիարքի պատվին։ Լեո IX-ը մերժեց նրան և շուտ մահացավ։ Պապական դեսպանները՝ կարդինալ Հումբերտի գլխավորությամբ ժամանեցին Կոստանդնուպոլիս։ Պատրիարքը չընդունեց նրանց, այլ պարզապես լատինական ծեսերի չեղարկման վերաբերյալ գրավոր դիմումներ ներկայացրեց։ Հումբերտմբերտը, իր հերթին, մեղադրել է պատրիարքին մի քանի հերետիկոսությունների մեջ և 1054 թվականի հուլիսի 16-ին ինքնակամ դա հայտարարել է պատրիարքին և նրա հետևորդներին։ Միխայիլ Կերիուլարիուսը Խորհրդի որոշմամբ պատասխանել է( Փոտ պատրիարքի մեղադրանքները՝ 867 թվականին) անաֆեմայով՝ բոլոր դեսպանատներին։ Այսպիսով, սա ևս մեկ հերետիկոսություն էր, որը անհապաղ ճանաչվեց որպես Արևելքի (Ուղղափառություն) և Արևմուտքի (Կաթոլիկություն) միջև վերջնական անջատումը։ Եկեղեցիների իրական բաժանումը երկար գործընթաց էր, որը տեղի է ունեցել չորս հարյուրամյակների ընթացքում (IX-XII դարեր), իսկ դրա պատճառը եղել է եկեղեցական ավանդույթների աճող տարբերությունը։
Խաչակրաց արշավանքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խաչակրաց արշավանքները (1095–1270 2թվականներ), Մերձավոր Արևելքում (դեպի Պաղեստին, Սիրիա, Եգիպտոս, Թունիս) ավարտված եվրոպացիների ռազմական գաղութացման արշավանքներն են XI—XIII դարերի ավարտին, ուխտագնացության ձևով դեպի սուրբ երկիր (Պաղեստին) և սուրբ գերեզման՝ Երուսաղեմը «անհավատներից» (մուսուլմաններ) ազատագրելու նպատակով։ Պաղեստին մեկնելիս մասնակիցները կրծքին կարմիր խաչ էին կարում, վերադառնալով՝ այն կարել են մեջքին, այստեղից էլ ծագեց «խաչակիրներ» անունը։
Խաչակրաց շարժման նախաձեռնողն ու գլխավոր կազմակերպիչը պապականությունն էր, որն էապես ամրապնդեց իր դիրքերը XI դարի երկրորդ կեսին։ Կլունյան շարժման (տես նաև Կլյունյան աբբայություն) և Գրիգոր VII-ի (1073-1085) բարեփոխումների արդյունքում զգալիորեն աճել է կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակությունը, և նա կրկին կարող էր հավակնել արևմտյան քրիստոնեական աշխարհի առաջնորդի դերին։
Մոնղոլ-թաթարական լուծ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]XIII դարի կեսերին ամբողջ Եվրասիան ցնցվեց իր ծավալով աննախադեպ մոնղոլական ագրեսիայից։ Քաղաքական արմատական փոփոխությունները ազդեցին քրիստոնեության պատմության վրա։ Համեմատաբար երիտասարդ Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին ուժեղ հարված ստացավ, որից հետո Կիևը և Ռուսաստանի մյուս ուղղափառ հարավ-արևմտյան իշխանությունները այնքան սննկացան, որ նրանք հեշտ դարձան Լիտվայի համար որպես որս, որտեղ գերակշռում էին կաթոլիկության ընդունման հակում ունեցող հեթանոսները։ Ռուս ուղղափառ բնակչությունը փրկություն էր փնտրում Տայգայի անտառներում եւ հյուսիս-արեւելյան հողերի ճահիճներում, որտեղ հեթանոսական բնակչությունը դեռևս գերակշռում էր ուղղափառների վրա։ Ռուսական եկեղեցու կենտրոնը Կիևից տեղափոխվեց այստեղ՝ Վլադիմիրո-Սուզդալյան իշխանությոան տարածք։ 1325 թվականի վերջին Մոսկվա քաղաքը դարձավ Կիևի մետրոպոլիտների մշտական նստավայրը։
Մոնղոլական զորքերը ջախջախիչ կերպով անցան Եվրոպայի մյուս քրիստոնյա երկրներ՝ հասնելով Ադրիատիկ ծով, բայց արագ լքեցին դրանք։ Հետեւաբար, կաթոլիկությունը պահպանվեց Եվրոպայի Արեւելքի ստրկացված ուղղափառ ժողովուրդների շրջանում (Նևայի ճակատամարտ, Սառցաջարդ, Լատինական կայսրություն Կոստանդնուպոլսում և այլն)։
Սկզբում մոնղոլները հանդուրժում էին բոլոր կրոնները՝ ներառյալ քրիստոնեությունը։ Քրիստոնյաները հնարավորություն ստացան նույնիսկ տարածել իրենց դավանանքը հեթանոսների շրջանում, Ուղղափառ Սարայի թեմը հայտնվեց Մոնղոլական Ոսկե հորդա Սարայի մայրաքաղաքում։ Զգալի կրոնական ազատություն էին ձեռք բերել նեստորականները, որոնք գոյություն ունեին Կենտրոնական Ասիայում՝ Չինաստանում և Հնդկաստանում, որոնք նույնպես գրավվել էին մոնղոլների կողմից։
Ռուսական մետրոպոլիտենի բաժանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լիտվացի իշխանները, որոնք գրավեցին ռուսական հողերի զգալի մասը ուղղափառ բնակչությամբ, չէին ցանկանում ենթարկվել մետրոպոլիտին, որը մշտապես բնակություն էր հաստատել Մոսկվայում և համառորեն պահանջում էին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքին, որին այն ժամանակ դեռ ենթարկվում էր ամբողջ ռուսական եկեղեցին (առանձին միտրոպոլիտ)։ Կոնստանդնուպոլսի գահի թեմերի որմնանկարների մի քանի ցուցակներում, որոնք կազմվել են Անդրոնիկոս II-ի օրոք, գրված է, որ լիտվական մետրոպոլիան գոյություն է ունեցել 6800(1291/2) տարի, իսկ լիտվական մետրոպոլիայի հիմնադրման տարեթվի մեկ ցուցակում նշված է 6808(1299/1300) տարի[6][7]։ Որմնանկարներով ցուցակում կա հստակեցում․ Լիտվան՝ Մեծ Ռուսիա թեմը, որի մայրաքաղաքն ունի Մալի Նովոգրուդոկում[8][9][10]։ Ռուս պատմաբան Ա․ Պավլովը ենթադրել է, որ 1292 թվականը թվագրելը, ամենայն հավանականությամբ, գրողի սխալն է, և Լիտվայի միտրոպոլիայի հիմնադրման հավանական տարեթիվը պետք է համարել 1300 թվականը[11]։
Բացի այդ, Ռուսաստանի մետրոպոլիայի հարավ-արևմտյան հատվածը կառավարելու համար, 1303 թվականին Կոստանդնուպոլսի Աթանասիոս պատրիարքը բարձրացրեց Գալիսիայի եպիսկոպոս Նիֆոնտի՝ մինչև Գալիսիական մետրոպոլիայի աստիճանը։
1385 թվականում Լիտվայի Մեծ իշխան Յագայլոն, ամուսնանալով Լեհաստանի թագուհի Յադվիգայի հետ, կնքվել է համաձայնագիր Լիտվայի և կաթոլիկ Լեհաստանի մեծ իշխանության միջև՝ դինաստիական միության մասին, որով նա հռչակվել է Լեհաստանի թագավոր, իր բոլոր ռուս ուղղափառ հպատակներին կաթոլիկության մեջ դարձնելու խոստումով։
Կոստանդնուպոլսի անկումը 1453 թվականին
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բյուզանդական կայսրության աստիճանաբար թուլացումը, որը տևեց մի քանի դար, հանգեցրեց Օսմանյան թուրքերի կողմից մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի գրավմանը՝ 1453 թվականին։ Բոլոր ուղղափառ երկրները գտնվում էին մուսուլմանների լծի տակ։ Մոսկվայի մեծ իշխանությունը մինչև Մեծ կանգառ ՈՒգրա գետի վրա 1480 թվականին շարունակում էր մնալն Ուլուսի Ոսկե հորդա գաղութներից մեկը։
Ուղղափառ արևելքում ռուսական եկեղեցու հեղինակության աճ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ՈՒղղափառ եկեղեցին հյուսիս-արևելյան Ռուսաստանում 1448 թվականին Մոսկվայում գտնվող եպիսկոպոսական տաճարում ընտրեց իր առաջնորդին, որը 1589 թվականի դե ֆակտո ճանաչեց մոսկովյան եկեղեցու անկախ գոյության սկիզբը (Կիևի մետրոպոլիտը մինչև 17-րդ դարի կեսը մնացել է Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության մասը)։ 1480 թվականին մոսկովյան պետությունը ձեռք բերեց լիակատար անկախություն՝ ազատվելով մոնղոլ-թաթարական տիրապետությունից։ 1547-1721 թվականից ի վեր ռուսական կայսրությունը երեք դարերի ընթացքում անընդհատ ընդլայնում է իր տարածքները՝ միաժամանակ հաստատելով ռուսական եկեղեցու իրավասությունը։
Հին հավատացյալների պառակտում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Արտաքին բարեփոխումների հիման վրա ռուսական եկեղեցու և պետության ներսում տեղի են ունենում բողոքական շարժումներ (հրեաների հերետիկոսություն, ժողովրդական ընդվզումներ, անհանգիստ ժամանակներ, հողի համար խռովություններ և այլն)։ Հին հավատացյալների պառակտումը ճանաչվել է ամենաերկարը։ Ռուսաստանը մնալով միակ ուղղափառ եկեղեցին սկսեց հավակնել առաջնորդի և հոգևոր կենտրոնների դերին։ Ալեքսեյ Միխայլովիչ և Մոսկվայի պատրիարք Նիկոնի կարծիքով հունական եկեղեցու ծիսական տարաձայնություններից հետո սկիզբ է առել ռուսական եկեղեցին։ Սակայն Ռուսաստանում ոչ բոլորն են ընդունել կատարված փոփոխությունները։ Հակառակորդները հրաժարվեցին շփումից՝ ստեղծվեց պառակտում։ Հետագայում հին հավատացյալները բաժանվեցին մի քանի խմբերի՝ քահանայության, մուրացկանության, անհավատության, միահավատության և այլն։
Բողոքականության առաջացում և զարգացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բոլոր քրիստոնեական երկրներում իշխանությունները ինքնակամ նշանակեցին և հեռացրեցին եպիսկոպոսներին և քահանաներին, սակայն 1054 թվականին քրիստոնեական եկեղեցու պառակտումից անմիջապես հետո Գրիգորի VII-ը (Հռոմի Պապ) անսպասելիորեն հռչակեց եկեղեցու իշխանության գերակայությունը աշխարհիկ իշխանությունում և իր իրավունքն ապացուցելու համար հիմնադրեց Բոլոնյան համալսարանը, որտեղ մանրակրկիտ ուսումնասիրության և քրիստոնեական մեկնաբանման ենթարկվեցին բյուզանդական կայսրության Հուստինիանոս կայսեր Պանդեկտների հատորները։ Ամբողջ ֆեոդալապես մասնատված Արևմտյան Եվրոպայի պապական իշխանության ենթարկվելը նպաստեց իտալական համալսարաններում եվրոպական գիտության առաջացմանը, վիթխարի տաճարների և ասպետական ամրոցների կառուցման տեխնոլոգիաների զարգացմանը, հրազենի տարածմանը, գրատպությանը, վերածննդի արվեստին և աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններին։ Եվրոպացիների կյանքի բոլոր ոլորտներում (ինկվիզիցիան) զանազան բողոքների պատճառ դարձան՝ «Ներդրումների համար պայքարը» և դրան հաջորդած եկեղեցու աննախադեպ միջամտությունը։ Սուրբ կարգի զանգվածային չարաշահումների պատճառ են հանդիսացել Մարտին Լյութերի, Ժան Կալվինի, Հենրի VIII-ի և հռոմի պապի դեմ նրանց կողմնակիցների ելույթնեը։ Շմալկալդենի պատերազմ լիակատար հաղթանակին չհասան ոչ բողոքականնեերը և ոչ էլ կաթոլիկները։ ՈՒստի երկու կրոնների գոյության պահպանմանը նպաստեց Աուգսբուրգի կրոնական աշխարհը։ Եվրոպական գաղութացման տարածումը ամբողջ աշխարհում, նույնիսկ աշխարհի ամենահեռավոր վայրերը հասանելի են դարձել քրիստոնյա քարոզիչներին։ Սակայն բուրժուական հասարակության ծագած շատ հիմնարար սկզբունքներ օտար և խորթ են ավետարանական սկզբունքներին։ Ազատ մտածելակերպը, մարդասիրությունը, իրատեսությունը հիմք դրեցին լուսավորության, դաժանության, անզուսպ հարստացման և լիակատար աթեիզմի դարաշրջանին։ Քրիստոնեության դեմ առավել կատաղի պայքարը Ռուսաստանում տեղի է ունեցել XX դարի կեսերին (ԽՄԿԿ-ի հետապնդումներից )։ Քրիստոնեությունը դեմ է անբարոյականությանը, թմրամոլությանը, դաժանությանը, անհագ հարստացմանը, հաճույքների պաշտամունքին՝ գլոբալացման դարաշրջանում։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Тальберг Н. Д.История Церкви. Мужи апостольские Արխիվացված 2020-06-28 Wayback Machine
- ↑ Статья: Святая Рипсимия / Патриархия.ru
- ↑ Gill, N.S. «Which Nation First Adopted Christianity?». About.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. «Armenia is considered the first nation to have adopted Christianity as the state religion in a traditional date of c. A.D. 301.»
- ↑ «The World Factbook: Armenia». CIA. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
- ↑ Brunner, Borgna Time Almanac with Information Please 2007. — New York: Time Home Entertainment, 2006. — С. 685. — ISBN 978-1-933405-49-0
- ↑ Gelzer H. Ungedruckte und ungenugend veroffentlichte Texte der Notitiae Episcopatuum, ein Beitrag zur byzantinischen Kirchen — und Verwaltungsgeschichte. // Munchen, Akademie der Wissenschaften, Hist., l, Abhandlungen, XXI, 1900, Bd. III, ABTH
- ↑ Darrouzes J. Notitae episcopatuum ecclesiae Constantinopolitanae. Paris, 1981.; Miklosich F., Muller J. Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana. Vindobonnae, 1860—1890. Vol. 1—6. ; Das Register des Patriarchat von Konstantinopel / Hrsg. v. H. Hunger, O. Kresten, E. Kislinger, C. Cupane. Wien, 1981—1995. T. 1—2.
- ↑ «τά Λίτβαδα, ένορία όντα τής Μεγάλης Ρωσίας». См: Rhalles G. A., Potles M. Σύνταγμα τών ϑείων καί ίερών κανόνων… Athens,1859. T. V. P. 490—495.
- ↑ «"Великая, малая и белая Русь, Вопросы истории. № 7. 1947. С. 24—38., В греческой записи по этому поводу говорится, что Литва была раньше «епархией Великой России; столицей её был Малый Новгород»» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 5-ին.
- ↑ Памятники древнерусского канонического права / РИБ, т. 6, СПб., 1880. стб. 92-94.
- ↑ Павлов А. С. О начале Галицкой и Литовской митрополий и о первых тамошних митрополитах по византийским документальным источникам XIV в. 40 стр. // Русское обозрение. 1894. кн. 5 (май). с. 236—241
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Зелинский Ф. Ф., Мелиоранский Б. М. (1890–1907). «Христианство». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Лебедев А. П. История разделения Церквей в IX, X и XI веках. СПб., 1999.
- Лебедев А. П. Эпоха гонений на христиан. СПб., 1904.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քրիստոնեության պատմություն» հոդվածին։ |
| ||||||||||||
