Հին Սարայ
| Բնակավայր | ||
|---|---|---|
| Հին Սարայ | ||
| Երկիր | Կաղապար:Դրոշավորում/з | |
| ||
Հին Սարայ ( Սարայ-Բաթու, Սարայ, ալ Մահրուսի Սարայ - «Աստծո պահապան պալատ»)միջնադարյան քաղաք, Ոսկե հորդայի մայրաքաղաք։ Գտնվում է ժամանակակից Աստրախան քաղաքից մոտ 130 կմ հյուսիս Աստրախանի շրջանի Սելիտրենի Խարաբալինսկի շրջանի գյուղում։
Անվանումը (Վերնագիր)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սարայ բառը թուրքերը փոխառել են իրանական լեզուներից և նշանակում է «տուն, պալատ»[1][2]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքը հիմնադրվել է չինգիզ Բաթուի կողմից 1250-ականների սկզբին։ Առաջին հիշատակումը պատմության մեջ վերաբերում է 1254 թվականին Ֆրանսիսկիան Ռուբրուկի «Ուղևորություն դեպի արևելյան երկրներ» գրքում «Բաթուի կողմից Էթիլիայի վրա կառուցված նոր քաղաք»)։ Սկզբում դաքոչվորների տոկոսադրույքն էր, որն ի վերջո վերածվեց քաղաքի։ Սկզբում դա քոչվորների հավաքատեղի (բնակավայր) էր, որն ի վերջո վերածվեց քաղաքի։ Սարայ Բաթուն «Ոսկե Հորդայի» -ի գլխավոր քաղաքական կենտրոնն էր, բայց հավանաբար անմիջապես չդարձավ տնտեսական կենտրոն:Առաջին մետաղադրամներն այստեղ թողարկվել են հիմնադրումից մոտ 30 տարի անց, 1282 թվականին Խան Թուդա-Մենգուի օրոք։
Սարայ-Բաթուն ձգվում էր Ախթուբա գետի ձախ ափին ՝ 10-15 կմ հեռավորության վրա:Նրա տարածքը, ըստ Ֆ․Վ․ Բալլոդ- ի, կազմում էր մոտ 36 կմ², որը կարող է հուսալի լինել միայն այն դեպքում, եթե հաշվի առնենք քաղաքը շրջապատող կալվածքները և կալվածքները․ քաղաքային թաղամասերը, ըստ հնագիտական ժամանակակից տվյալների՝ զբաղեցնում էին մոտավորապես 10 կմ² տարածք։
Սարայ-Բաթու-ում բնակվում էր մոտ 75 հազար մարդ:Բնակչությունը բազմազգ էր. այստեղ ապրում էին մոնղոլներ, կիպչակներ, ալաններ, չերքեզներ, ռուսներ, բուլղարներ, բյուզանդացիներ։ Յուրաքանչյուր էթնիկ խումբ բնակություն հաստատեց իր մասնաբաժնում, որտեղ գտնվում է ամեն անհրաժետ բան՝ դպրոց, եկեղեցի, բազար, գերեզմանատուն։ Քաղաքում կային արհեստավորների բաժիններ ՝կավագործներ, ոսկերիչներ, ապակեգործներ, ոսկրեդանակագործներ, հալեցման և մետաղի վերամշակման վարպետներ։ Պալատները և հասարակական շենքերը կառուցվել են կրաքարի հավանգի այրված աղյուսներից, սովորական բնակիչների տները `ցեխ աղյուսից և փայտից։
Հնագետ արշավախմբի մասնակից պատմաբան Վադիմ Լեոնիդովիչ Եգորովը հիշատակել է պալատի պեղումների մասին,որ ըստ երևույթին պատկանում էր Չինգիզ Խանի սերունդներից մեկին։
«Մոտ 30 սենյակ կա։ Կան վառարաններ, որոնց վրա կարելի է պառկել: Ներքին պատերը պատված են ոսկեգույն տերևով փայլուն սալիկներով (այդպիսին են եկեղեցիների գմբեթները), որոնց վրա գրված են պարսկական բանաստեղծություններ։ Հատակը սալիկապատված է նաև վեցանկյուն աղյուսաձև սալիկներով»:
1261թ-ին Սարայ-Բաթուն դարձավ Ռուս եկեղեցու նորաստեղծ Սարայի թեմի կենտրոն,իսկ 1315թ-ին `կաթոլիկ եպիսկոպոսարանի կենտրոնը։
Խան Ուզբեկի օրոք (ղեկավարում է 1313–1341թթ․), Ոսկե հորդայի մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Նոր Սարայ (Սարայ-Բերկե) Ախտուբա գետի վրա (Վոլգոգրադի մարզի Լենինսկի շրջանի ներկայիս Թարիով գյուղի մոտ)։
Շատ չանցած ՝ քաղաքն ընկավ լիակատար անկման, և նրա շենքերից շատերը քանդվեցին:Աղյուս և այլ նյութեր, որոնցից կառուցվել են հին մայրաքաղաքի շենքերը,օգտագործվել են այլ քաղաքների շինարարության մեջ, օրինակ՝ Հաջի Թարխան։
Հնագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սարայ-Բաթուն տեղակայված էր Աստրախանի մարզի Սելիտրենի Խարաբալինսկի շրջանի ներկայիս գյուղի տարածքում։ Բազմամյա պեղումների ընթացքում Սելիտրենի բլրի վրա հայտնաբերվել են XIV-XV դարերի շերտեր։ XIII-րդ դարի շերտերը բացականում են։Կա մի վարկած, ըստ որի Սարա քաղաքը ի սկզբանե գտնվում էր Կրասնի Յար ժամանակակից գյուղի տարածքում (Ա. Վ. Պաչկալով):Կարմիր Յարի տեղում ենթադրվում էXIII -րդ դարի քաղաքային շերտերի առկայությունը, բացի այդ, բնակավայրի մոտակայքում է գտնվում դամբարանադաշտերի Փարոս բլուրը, որտեղ կան դեռ XIII -րդ դարի երկրորդ կեսի հյուղարկավորություններ։ Հնարավոր է, որ մայրաքաղաքը տեղափոխված է եղել Սելիտրեննի շրջան միայն 1330-ականներին, այդ փոփոխության հետ կարող է կապված լինել այդ պահին Նոր Սարայի մասին տեղեկատվության հայտնվելը)[3][4]։
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
․ Բալլոդ Ֆ․Վ․Հին և Նոր Սարայ, «Ոսկե հորդան» մայրաքաղաք. Հնագիտական աշխատանքների արդյունքները 1922-ի ամռանը։ - Կազան, 1923թ․- 62 էջ:
․Վասիլև Դ.Վ. Իսլամացման և հուղարկավորության արարողությունները Ոսկե հորդան (վիճակագրական և հնագիտական հետազոտություն) - Աստրախան. Հրատարակչություն Աստրախանի համալսարան, 2009թ․:
․Եգորով Վ. Լ. «Ոսկե Հորդան» պատմական աշխարհագրությունը XIII-XIV դարերում։ Պատասխան Խմբագիր Վ.Ի. Բուգանով։ Մ․ Նաուկա 1985թ.-11,000 օրինակ։ Արխիվացված է 2009 թվականի հունիսի 19-ին ՝ Wayback մեքենայով։
․Պաչկալով Ա.Վ. «Ոսկե Հորդայի» մետաղադրամային փողոցները և դրանց տեղայնացումը։ Վիսբադեն 2004թ․հատոր 13, Էջ. 131-181
․Պաչկալով Ա.Վ. Սարայի գտնվելու վայրում («Ոսկե Հորդայի» առաջին մայրաքաղաք), Արևելյան Եվրոպայի հնագիտություն և ազգաբանություն։ Նյութեր և հետազոտություններ։ - Օդեսա. «Տպագիր», 2002. - հատոր 3. - էջ 177:
․ Ա.Վ. Պաչկալով Հին գոմի գտնվելու վայրի մասին `« Ոսկե հորդան »մայրաքաղաքը // XV համառուսական գիտաժողով։ Ամփոփագրեր և զեկույցներ։ - Մ., 2009. - էջ 73-74:
․Պաչկալով Ա.Վ.,. Կասպից ծովի օրինազանցությունը և Հյուսիսային Կասպյան Ոսկե հորդան քաղաքների պատմությունը // Արևելք-Արևմուտք. Եվրասիայի մշակույթների և քաղաքակրթությունների երկխոսություն։ - Կազան, 2007. – հ․ 8. - էջ. 171-180:
․ Պաչկալով Ա.Վ. Ստորին Վոլգայի և Հյուսիսային Կովկասի միջնադարյան քաղաքները։ - Մ., 2018:
․ Պաչկալով Ա.Վ., Սկիսով Ս. Յու.Նումիզմական գտածոները Աստրախանի շրջանում Կրասնոյարսկի ամրոցի վրա // XV համառուսական նումիզմական կոնֆերանս։ Զեկույցների և հաղորդագրությունների ամփոփագրեր։ - Մ., 2009 .—էջ․ 75-76:
․ Պոլուբոյարինովա Մ․ Դ․ ռուս ժողովուրդը Ոսկե Հորդայում, Խմբագիր Տ.Վ. Նիկոլաևա։ - Մ .Նաուկա, 1978.- 9300 օրինակ:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Эд М. Мурзаев Тюркские географические названия. — Восточная литература, 1996. — 268 с.
- ↑ Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера
- ↑ Пачкалов А. В. О местоположении Сарая (первой столицы Золотой Орды) // Археологія та етнологія Східної Європи. Матеріали і дослідження. — Т. III. — С. 177.
- ↑ Пачкалов А. В. Красноярское городище в дельте Волги // Тр. II (XVIII) Всерос. археол. съезда в Суздале. — М., 2008. — Т. 2. — С. 501—503.
Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Виртуальный тур по Сарай-Бату
- Сарай-Бату // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- «Музей "Селитренное городище"». Астраханский государственный объединённый историко-архитектурный музей-заповедник. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 12-ին.
- «Селитренное городище». Рудаков В.Г. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 6-ին.
- «Сарай-Бату. Археологические раскопки сезона 2013 года». YouTube. 19.08.2013.