Գրիգոր Գ Պահլավունի
| Գրիգոր Գ Պահլավունի | |
|---|---|
| Ծնվել է | մոտ 1093[1] |
| Մահացել է | 1166[1] |
| Մահվան վայր | Հռոմկլա[1] |
| Գերեզման | Հռոմկլա[1] |
| Մասնագիտություն | քահանա |
| Ծնողներ | հայր՝ Ապիրատ Պահլավունի |
| Զբաղեցրած պաշտոններ | Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս |
Գրիգոր Գ Պահլավունի (մոտ 1093[1] - 1166[1], Հռոմկլա[1]), Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս (1113-1166 թթ.)։
Հաջորդել է Բարսեղ Ա Անեցուն։
Կաթողիկոսական ընտրությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բարսեղ Ա Անեցի Հայրապետի մահից հետո բոլորի համար պարզ էր, որ կաթողիկոսական ամենահավանական թեկնածուն 20-ամյա Գրիգոր եպիսկոպոս Պահլավունին էր, որին Գրիգոր Բ Վկայասեր և Բարսեղ Ա Անեցի հայրապետները մանկուց նախապատրաստում էին կաթողիկոսության։ Սակայն ոչ մեկի մտքով չէր անցնի, որ նա Կաթողիկոս կդառնա այսքան երիտասարդ հասակում։ Գրիգորի կաթողիկոսանալուն ջերմորեն սատարում էին նաև Կոմագենեում հաստատված Վասիլ Կամսարական իշխանը և Կիլիկիայի Թորոս իշխանը, ինչպես նաև Սև լեռան հայ հոգևորականությունը, որի մեծագույն մասը Գրիգոր Բ Վկայասերի աշակերտներն էին։
1113 թ. Շուղրի Կարմիր վանքում գումարվում է ժողով, որտեղ Հայոց Կաթողիկոս է ընտրվում Գրիգոր Գ Պահլավունին։
Աղթամարի կաթողիկոսական աթոռի առաջացումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրիգորի կաթողիկոսացումն այնքան էլ խաղաղ չի ընթանում։ Շուտով Գրիգոր Գ-ի ընտրության դեմ բողոքում է Աղթամարի Դավիթ Թոռնիկյան եպիսկոպոսը՝ իրեն համարելով արժանի կաթողիկոսության՝ պատճառաբանելով Գրիգորի երիտասարդությունը և Աթոռի՝ Հայաստանից դուրս լինելը։ Դավիթը հինգ եպիսկոպոսներից բաղկացած մի ժողով է գումարում, որը պատճառաբանելով, թե Վասպուրականի Ձորավանքը ժամանակին եղել է կաթողիկոսանիստ, և Աղթամարում է գտնվում Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի պատարագի սեղանը, գավազանը ու այլ սրբություններ, օրինավոր է համարում Դավիթի ցանկությունը և նրան ձեռնադրում Մեծ Հայքի Կաթողիկոս։
Դավիթը, ցանկանալով ընդունելի համարել իր կաթողիկոսությունը, նամակներով և ընծաներով դիմում է Հայաստանի եպիսկոպոսներին։ Անեցիները մերժում են նրան, մինչ Սյունյաց և Մարդպետական եպիսկոպոսները, թեկուզև շատ կարճ ժամանակով, ընդունում են նրան իբրև կաթողիկոս։
1114 թ. Շուղրի Կարմիր վանքի ժողովը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1114 թ. Շուղրի Կարմիր վանքում գումարվում է մեծ ժողով՝ 2500 ներկաներով՝ եպիսկոպոսներ, վանականներ, իշխաններ, ինչպես հայության նոր երկրներից, այնպես էլ Մեծ Հայքից։ Ժողովը քննելով Դավիթ Աղթամարցու ընթացքը՝ դատապարտում է նրան, մերժում նրա կաթողիկոսությունն ու օրինավոր կաթողիկոս համարում Գրիգոր Գ Պահլավունուն։ Սյունյաց և Մարդպետական եպիսկոպոսները հեռանում են Դավիթ Աղթամարցուց։ Աղթամարում ստեղծված այս հակաթոռ կաթողիկոսությունը գոյատևեց մինչև ԺԹ դարի վերջը։ Այնուամենայնիվ, առկա էր արդեն բուն Հայաստանի և Հայաստանից դուրս հաստատված հայկական իշխանությունների եկեղեցական շրջանակների հակամարտությունը։ Նույն ժողովում հաստատվում է մի օրենք, ըստ որի՝ թև կաթողիկոսական Աթոռը մնալու է Կիլիկիայում, սակայն ամեն մի նոր կաթողիկոսի ընտրություն պետք է վավերացվի Մեծ Հայքի չորս նշանավոր Աթոռների կողմից։ Դրանք են Անիի, ապա Բջնիի Աթոռը (իբրև հաջորդ Արարատյան եպիսկոպոսության), Հաղպատի Աթոռը (որ հաստատվել էր 1081 թվականին Բարսեղ Անեցու և Աղվանից Ստեփանոս Կաթողիկոսի կողմից և հանդիսանում էր Հյուսիսային Հայաստանի նշանավոր եկեղեցական կենտրոնը), Արտազի Աթոռը (Թադեոս առաքյալի գերեզմանի պահապանը և նշանավոր Մարդպետական տան եպիսկոպոսության ժառանգորդը) և Տաթևի Աթոռը (Սյունյաց մետրոպոլիտության կենտրոնը)։
Կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումը Ծովք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1116 թ. Ուռհայի (Եդեսիա) կոմս Բոլդվին դը Բորկը խաբեությամբ ձերբակալում է Վասիլ Կամսարական իշխանին և ստիպում նրան իրեն զիջել նրա բոլոր տիրույթները։ Այսպիսով Քեսունը հայտնվում է խաչակիրների իշխանության ներքո և Հայոց Հայրապետական աթոռը, որը գտնվում էր Քեսունի՝ Շուղրի Կարմիր վանքում, զրկվում է իր ապահովությունից։ Այդ պատճառով էլ Գրիգոր Գ Պահլավունի Կաթողիկոսը Հայրապետական աթոռը տեղափոխում է իր հայրական Ծովք դղյակը, որի տերը նրա Վասիլ եղբայրն էր։
Հայ-լատին եկեղեցական հարաբերությունների սկզբնավորումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նույն տարիներին Հայ Եկեղեցին իր պատմության մեջ առաջին անգամ հարաբերության մեջ է մտնում Հռոմեական Եկեղեցու հետ։
Խաչակիրների արշավանքների հետևանքով Մերձավոր Արևելքում ստեղծվել էին մի շարք լատին իշխանություններ, Երուսաղեմում, Անտիոքում, Տրիպոլիում, Սուրում (Տյուրոս), Եդեսիայում, Տարսոնում և այլուր հիմնվել էին եկեղեցական նվիրապետական աթոռներ։ Միշտ չէ, որ հարթ էին ընթանում Հռոմի պապի և այս նվիրապետական աթոռների հարաբերությունները։ Անտիոքի լատին արքեպիսկոպոս Հռատուլփոսը (Ռուդոլֆ) փորձում է անկախություն ձեռք բերել Հռոմի Աթոռից՝ պատճառաբանելով, թե Անտիոքն է Պետրոս առաքյալի իսկական Աթոռը։ Նույնպիսի ձգտում ուներ նաև Երուսաղեմի Փուլքեր եպիսկոպոսը։ Այս խնդիրը լուծելու համար Հռոմի Աթոռը Մերձավոր Արևելք է ուղարկում Ալպերիք (Աղբրիկ) Օստրիացի եպիսկոպոսին։ Վերջինս գումարում է Անտիոքի 1141 թվականին և Երուսաղեմի 1142 թվականի ժողովները՝ քննելու համար վերոհիշյալ երկու եպիսկոպոսների գործերը։ Ժողովներին հրավիրվում է նաև Հայոց Գրիգոր Գ Կաթողիկոսը և նրա եղբայր Ներսես Շնորհալին։
Երուսաղեմի ժողովում քննվում են նաև Հայ և Լատին Եկեղեցիների դավանաբանական և ծիսական տարբերությունները։ Հռոմ վերադառնալով՝ Ալպերիքը Իննովկենտիոս Բ պապի (1130-1143) առջև մեծապես գովում է Հայոց կաթողիկոսի և նրա եղբայր Ներսես Շնորհալու ողջախոհությունը։
Իննովկենտիոս Բ պապը մի նամակ է գրում Հայոց Կաթողիկոսին, որտեղ հաստատելով Հայ Եկեղեցու ուղղափառությունը՝ երկու Եկեղեցիների կատարյալ միության համար առաջարկում է հետևյալ երեք կետերի ընդունումը Հայոց Եկեղեցու կողմից.
- ա. Հռոմի Եկեղեցու գերագահ դերի ընդունումը։
- բ. Հաղորդության Սբ. Բաժակին ջուր խառնելը։
- գ. Քրիստոսի Ծնունդը դեկտեմբերի 25-ին տոնելը։
Իննովկենտիոս պապը Հայոց Կաթողիկոսին է ուղարկում նաև հայրապետական քող և գավազան։ Այդ ժամանակներից Հայոց Եկեղեցում մուտք է գործում լատինական գավազանը՝ կորագլուխ ծայրով, որը աստիճանաբար գործածական է դառնում եպիսկոպոսների համար, իսկ օձագլուխ գավազանը, որ գործածում էին մինչ այդ և որ արևելյան՝ հունա-կապադովկիական ծագում ուներ, սահմանափակվում է վարդապետների համար։ Թե ինչ զարգացում են ունեցել այս դեպքերը, մեզ հայտնի չէ։ Հիշվում է միայն, որ մի քանի տարի անց՝ 1145 թ., Գրիգոր Գ Պահլավունին մի պատգամավորություն է ուղարկում Եվգենիոս Գ պապի (1145-1153 թթ.) մոտ՝ քաղաքական օգնություն խնդրելու։ Սակայն օգնության փոխարեն պապը կրկին առաջարկում է Հայ Եկեղեցուն ընդունել վերոնշյալ երեք կետերը։
Կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումը Հռոմկլա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1149 թ. քաղաքական անբարենպաստ իրավիճակի պատճառով Գրիգոր Գ Պահլավունի Կաթողիկոսը ստիպված է լինում Հայոց Հայրապետական աթոռը Ծովքից տեղափոխել Հռոմկլա անառիկ ամրոցը, որը ժամանակին պատկանում էր նրա Ջոսլին եղբորը։ Շուտով Գրիգոր Գ-ը գնում է Հռոմկլա ամրոցը և այն վերանորոգելով՝ վերածում հայրապետանոցի։
Թոնդրակյան աղանդի մնացորդների խնդիրը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրիգոր Մագիստրոսի հարուցած հալածանքների հետևանքով՝ թոնդրակեցիների աղանդին պատկանող բազմաթիվ մարդիկ էին ապաստան գտել Ասորական Միջագետքում։ Նրանք հատկապես կենտրոնացած էին Թլկուրանի իշխանության կազմում գտնվող Ամայք և Շպղթան գավառներում։ Թլկուրանի իշխանն էր Առյուծ անունով մի անձնավորություն, որը դիմում է Գրիգոր Գ Պահլավունի Կաթողիկոսին, որպեսզի նա խրատի վերոնշյալ գավառների քահանաներին, որոնք ապրելով այս աղանդավորների միջավայրում՝ յուրացրել էին նրանց որոշ դավանաբանական հայացքները։ Գրիգոր Կաթողիկոսը պատվիրում է Ներսես Շնորհալուն խրատական նամակ գրել այդ գավառների բնակչությանը։ Ներսես Շնորհալին իր այս թղթում ջատագովում է Հայ Եկեղեցու դավանանքը, մանրամասն քննության առարկա դարձնում աղանդավորների գաղափարները, քննադատրում դրանք, ինչպես նաև բացատրում քրիստոնեական վարդապետության դժվարըմբռնելի կետերը։
Հայ-բյուզանդական հարաբերությունները Գրիգոր Գ Պահլավունու օրոք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1164 թ. Ներսես Շնորհալին մեկնում է Կիլիկիա, որպեսզի հարթի Թորոս Ռուբինյան և Լամբրոնի տեր Օշին իշխանին միջև ծագած վեճը։ Իր առաքելությունը կատարելուց հետո, նա Օշին իշխանի ուղեկցությամբ, վերադառնում է Հռոմկլա։ Վերադարձի ճանապարհին Մամեստիա (Մսիս) քաղաքում նրանց մեծ պատիվներով ընդունում է տեղի բյուզանդական դուքս Ալեքսը, որը Մանուել կայսեր (1143-1188) փեսան էր։ Դուքսը, Ներսեսին է հանձնում մի հարցարան և խնդրում գրի առնել իրենց խոսակցությունը ու պատասխանել այն հարցերին, որ իրեն էին հանձնել հույն վարդապետները։ Շնորհալին պատրաստում և Ալեքսին է հանձնում “Գիր հաւատոյ խոստովանութեան” խորագրով երկու մասից բաղկացած գրությունը, որը հետագայում մտնում է Ներսես Լամբրոնացու կազմած “Պատճառ խնդրոյ միաբանութեան” ժողովածուի մեջ։ Ա մասում խոսվում է Սբ. Երրորդության և Քրիստոսաբանության հայոց որդեգրած դիրքորոշման մասին, իսկ Բ մասում՝ Հայ Եկեղեցու ծիսական առանձնահատկությունների մասին։
Ալեքսը այդ գրությունը անձամբ հանձնում է Մանուել կայսրին։ Կայսրը և Կ. Պոլսի Ղուկաս պատրիարքը (1156-1169 թթ.) քննելով այդ գրությունը, գտնում են, որ այն կարող է դառնալ Հայ և Բյուզանդական Եկեղեցիների միության հիմք։ Կայսրը նամակ է ուղարկում Գրիգոր Գ Պահլավունի Կաթողիկոսին և խնդրում Կ. Պոլիս ուղարկել Ներսես Շնորհալուն՝ բանակցություններ վարելու համար։ Սակայն մինչ կայսեր պատգամավորի Հռոմկլա հասնելը, Գրիգոր Գ-ն արդեն վախճանվել էր և Կաթողիկոս էր ընտրվել Ներսես Շնորհալին (1166-1173 թթ.), որը չէր կարող թողնել կաթողիկոսարանը և Կ. Պոլիս գնալ։
Գրիգոր Գ Պահլավունու մահը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իր կաթողիկոսության վերջին տարիներին՝ Գրիգոր Գ Պահլավունի Հայրապետը տկար վիճակում էր, և կաթողիկոսական բոլոր գործերը վարում էր Ներսես Շնորհալին։ 1166 թ. սկզբներին Գրիգոր Կաթողիկոսի վիճակն ավելի վատացավ և նա զգալով իր մոտալուտ վախճանը՝ Հռոմկլայում ժողով է գումարում, որն աթոռակից կաթողիկոս է ընտրում Ներսես Շնորհալուն։ Ներսեսի կաթողիկոսական օծումը տեղի է ունենում 1166 թ. ապրիլի 17-ին՝ Ծաղկազարդի օրը։ Աթոռակից կաթողիկոսի ձեռնադրությունից երեք ամիս անց Գրիգոր Գ Պահլավունին կնքում է իր մահկանացուն։
Գրիգոր Գ Պահլավունի Կաթողիկոսի ստեղծագործական ժառանգությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրիգոր Գ Պահլավունին հայտնի է իր գրական գործունեությամբ։ Գրել է բազմաթիվ շարականներ, տաղեր և այլ գործեր։ Հետևելով Գրիգոր Բ Վկայասեր Հայրապետին՝ թարգմանել կամ ուրիշներին է հանձնարարել սրբերի վկայաբանություններ և վարքեր։
Նրա գրչի արգասիքներն են Շարակնոցի Աստվածածնի Ավետյաց “Խորհուրդ անճառ” և Երկրորդ Ծաղկազարդի “Մեծահրաշ այս խորհուրդ” կանոնները, ինչպես նաև Գանձարանի Գրիգոր Ա Լուսավորչին նվիրված “Ի յելս արևու արև ծագեցաւ մեզ արևմտից” և Ջրօրհնեքի “Ով զարմանալի խորհուրդ այս մեծ յայտնեալ” տաղերը։ “Ով զարմանալի” տաղը, որ մեզ է հասել մեղեդիով հանդերձ, հայ տաղերգության գոհարներից է՝ օժտված երաժշտաբանաստեղծական բացառիկ արժանիքներով, որտեղ դրսևորվել են կիլիկյան երգարվեստի բնորոշ առանձնահատկությունները։ Հարատևել է մի քանի տարբերակներով, որոնք ԺԹ դարում ձայնագրել են Ե. Տնտեսյանը և Ն. Թաշճեանը, իսկ Կոմիտասը մշակել է քառաձայն երգչախմբի համար։
| Նախորդող՝ Բարսեղ Ա Անեցի |
Կաթողիկոս 1113–1166 |
Հաջորդող՝ Ներսես Շնորհալի |
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմութիւն, Երևան, 1971։
- Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Երևան, 1991։
- Մաղաքիա արք. Օրմանեան, Ազգապատում, հ. Ա, Կ. Պոլիս, 1912։
- Ն. Թահմիզյան, Երաժշտությունը հայկական Կիլիկիայում, Երևան, 1989։
- Ազատ Բոզոյան, Հռոմի պապ Իննոկենտիոս Բ-ի թուղթը՝ ուղղված Հայոց Կաթողիկոս Գրիգոր Գ Պահլավունուն, Էջմիածին ամսագիր, 1999, թ. 3։
- Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, 2002։
- Արմինէ Քէօշկէրեան, Գանձարանային մշակոյթ, սկզբնաւորում և զարգացում (Ժ-ԺԳ դարեր), երևան, 2008։
- Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսներ, հանրագիտարան, Ս. Էջմիածին, 2008։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2000.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Բաբկեն Հարությունյան, Գրիգոր Գ Պահլավունի Արխիվացված 2013-07-03 archive.today
- ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ ԱԹՈՌԱՆԻՍՏ ՎԱՅՐԵՐԸ, ԱԹՈՌԱԿԻՑՆԵՐՆ ՈՒ ՀԱԿԱԹՈՌՆԵՐԸ Արխիվացված 2007-11-08 Wayback Machine
| ||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 214)։ 
|
 Գրիգոր Գ Պահլավունի — նախնիներ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
