Հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն

Հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն, հայկական ճարտարապետության՝ քրիստոնեական կրոնի պաշտամունքային շենքերի, այլ շինությունների և դրանց համալիրների կառուցման արվեստ։ Ձևավորվել է որպես վաղմիջնադարյան ճարտարապետության մաս՝ 4-6-րդ դարերում, երբ ստեղծվել են եկեղեցական շենքերի գրեթե բոլոր այն հորինվածքները, որոնք կիրառվել են նաև հետագայում։

Քրիստոնեության ընդունումը

301 թվականին Հայաստանն աշխարհում առաջինը ընդունելով քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն՝ սկզբիցևեթ ինքնուրույն է մշակել եկեղեցական շենքերի տիպերը։

Եկեղեցական ճարտարապետությունը հայ ժողովրդի միջնադարյան մշակույթի կարևորագույն բնագավառն է, նրա բազմաթիվ կառույցներում ցայտուն արտահայտվել են հայկական ճարտարապետության ինքնատիպությունը, բարձր մակարդակը և գեղարվեստական հարուստ ավանդները։

Քրիստոնեության ընդունումից հետո առաջին տասնամյակները ողջ երկրում նոր պաշտամունքի շենքերի բուռն կառուցման շրջան են եղել։ Ըստ պատմիչներ Զենոբ Գլակի և Փավստոս Բուզանդի՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը և Տրդատ Գ թագավորը հեթանոսական տաճարների տեղում են կառուցել առաջին եկեղեցիները՝ դրանով իսկ կապելով դարերով սրբագործված վայրերը նոր կրոնի հետ։ Ընդ որում տաճարների մի մասը վերակառուցվելով՝ փոխարկվել է եկեղեցու, մի մասն էլ ավերվել է, և նրանց հիմքերի վրա եկեղեցի է կառուցվել։ Այդ ընթացքում կրկնվել է հեթանոսական տաճարի երկայնական՝ արևելքից արևմուտքից ձգված հորինվածքը, միայն բեմը արևմուտքից տեղափոխվել է արևելք։ Ագաթանգեղոսը միանգամայն որոշակի հայտնում է Գրիգոր Ա Լուսավորչի՝ նորակառույց եկեղեցիների առաջին ճարտարապետ լինելու մասին։

Հայաստանի՝ մեզ հասած հնագույն եկեղեցիները միանավ դահլիճներ են և, ավելի սակավ, եռանավ բազիլիկներ։ 4-6-րդ դարերում տարածված միանավ եկեղեցիների (Լեռնակերտի, Թուղի, Ագարակի, Շենիկի, Կարենիսի վանքի) մեծ մասի խորանը ներգծված է շենքի արտաքին պատերի ուղղանկյուն պարագծի մեջ, սակայն կան նաև ընդհանուր ծավալից դուրս եկող, արտաքուստ կիսաշրջանաձև կամ բազմանիստ խորանով եկեղեցիներ (Լուսակերտի, Ջարջառիսի, Ոսկեվազի, Փարպիի, Բայբուրդի)։ 4-րդ դարի վերջին եկեղեցիների խորանի մեկ կողքին կամ երկու կողքերին կառուցվել են սենյակներ՝ եկեղեցում քահանայի բնակվելու վերաբերյալ կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի կանոններին համապատասխան։ 4-6-րդ դարերում միանավ եկեղեցիների առանձին ենթատիպն են արտաքին սրահ ունեցողները։ Արևելյան պատում հաճախ փոքրիկ խորանով այդ սրահները նախատեսվել են դեռ չմկրտվածների և ապաշխարողների համար (Գառնի, Թանահատի վանք, Կուրթան, Վարդաբլուր)։

Վաղմիջնադարյան ճարտարապետություն

Վաղ միջնադարում ճարտարապետության մեջ եռանավ բազիլիկները տարածում չեն ստացել. այդ ժամանակաշրջանից հայտնի են միայն յոթ այդ տիպի եկեղեցիներ (ընդ որում 6-րդ դարից մինչև 17-րդ դարի բազիլիկներ այլևս չեն կառուցվել)։ Դրանք բոլորն էլ պատկանում են, այսպես կոչված, «արևմտյան» տիպին. միջին նավը բարձր է կողայիններից և ունի առանձին ծածկ։ Եռանավ բազիլիկները, չնայած փոքրաթվությանը, ունեն բազմապիսի ճարտարապետկան լուծումներ։ Աղցի բազիլիկն ունի երկու զույգ մույթ, Երերույքի Սուրբ Կարապետ վկայարանը, Քասաղի, Աշտարակի բազիլիկները՝ երեք զույգ, Ծիծեռնավանքի և Եղվարդի բազիլիկները՝ չորս զույգ, իսկ Հայաստանի ամենախոշոր՝ Դվինի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (Դվինի Կաթողիկե)՝ 7 զույգ մույթ։ Տարբեր է նրանց Ավագ խորանի շուրջը եղած սենյակների քանակը։ Սյունասրահով են շրջապատված եղել Երերույքի և Դվինի բազիլիկները։ Որոշ միանավ ու եռանավ եկեղեցիներ նախապես ունեցել են փայտե ծածկ, որը 6-7-րդ դարեր փոխարինվել է թաղով։

Հայաստանի վաղքրիստոնեական եկեղեցական ճարտարապետության մեջ հստակ նկատվում է նրա զարգացման հիմնական գիծը՝ գմբեթավոր, հիմնականում՝ կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների կառուցումը։ Ճարտարապետական այս հորինվածքն ունի տեղական արմատներ՝ քարե գմբեթների ակունքները բխում են հայկական ժողովրդական բնակելի տների երդիկով, փայտե գմբեթով ծածկերից (Ք.ծ.ա. 5-րդ դար այն նկարագրել է հույն պատմագիր Քսենոփոնը)։

Հայաստանի հնագույն գմբեթավոր եկեղեցին Էջմիածնի Մայր տաճարն է՝ ողջ քրիստոնեական եկեղեցական ճարտարապետության մեջ հանգուցային մի կառույց, որի հորինվածքը հետագայում տարածվել է նաև Եվրոպայում։ Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի նկարագրության՝ Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի կենտրոն Շաղատի եկեղեցին (4-րդ դար) եղել է խորանարդաձև գմբեթով, ուղղանկյուն խորաններով խաչաձև կառույց։ Հայաստանում եկեղեցական շենքի խաչաձևությունը՝ քրիստոնեական կրոնի խորհրդանիշը, առավել հստակ արտահայտվել է «ազատ խաչ» տիպի գմբեթավոր եկեղեցիներում, որոնք ստորաբաժանվում են երեք ենթատիպի՝ քառախորան, եռախորան և միախորան (միայն արևելյան կողմում)։ Դրանց լավագույն օրինակներն են 7-րդ դարից անփոփոխ պահպանված՝ Աշտարակի Կարմրավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցին և վերձիգ համաչափություններով Լմբատավանքի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին։ Ներսից և դրսից խաչաձև հորինվածքի զարգացման հաջորդ փուլն է ներկայացնում Մաստարայի Ս. Հովհաննես եկեղեցին, որի գմբեթատակ տարածությունը զգալի ընդարձակվել է։ Այս տիպին են պատկանում նաև 7-րդ դարի Ոսկեպարի Սուրբ Աստվածածին, Արթիկի Սուրբ Գևորգ և Հառիճավանքի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցիները։

Հայաստանում եկեղեցական շենքի կենտրոնագմբեթ համակարգը 6-րդ դարում նոր ուղղություն է ստացել՝ միջանկյալ խորշերով և անկյունային սենյակներով քառախորանի ձևով, որի ամենավաղ թվագրված օրինակը Ավանի կաթողիկոսության Ս. Հովհաննես եկեղեցին է (6-րդ դարի վերջ)։ Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը այս հորինվածքն առավել կատարյալ կիրառել է հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց՝ Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե վանքի եկեղեցում։ Նույն տիպին են պատկանում Սիսիանի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, Արծվաբերի Սուրբ Աստվածածին վանքը, Զորադիրի Սուրբ Էջմիածին եկեղեցին, Արամուսի Ծիրանավոր, Գառնհովտի Սուրբ Գևորգ եկեղեցիները։ 6-7-րդ դարերի հայկական կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների մեկ այլ տարբերակն են բազմախորանները, որոնց թվում են Արագածի Գրիգորաշեն, Եղվարդի Սուրբ Թեոդորոս վանքի և Իրինդի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները։

Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի (Էջմիածին)
Կաթողիկե
Սուրբ Աստվածածին Եկեղեցի (Արենի)
Սուրբ Գայանե հայկական եկեղեցին Էջմիածնում

Շրջանի մեջ ներգծված քառախորանի յուրօրինակ հորինվածք է մարմնավորել Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի կառուցած Զվարթնոց տաճարը։ Այն ունեցել է եկեղեցական շենքի նոր՝ եռայարուս ծավալային լուծում և 7-րդ դարի հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն մեծ նվաճումն է։ Կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների՝ Հայաստանում ստեղծված և կիրառված տիպերի նման բազմազանությունը, գմբեթատակ տարածության շուրջը ինտերիերի միավորման ձգտումը 7-րդ դարի հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն բնորոշ գծերն են, որոնք նրան առանձնացնում են քրիստոնեական աշխարհի մյուս ճարտարապետական դպրոցներից։

Հայաստանում վաղ միջնադարում կենտրոնագմբեթներից բացի կառուցվել են նաև երկայնական՝ բազիլիկատիպ եկեղեցիներ։ Քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկ են Տեկորի Սուրբ Սարգիս վկայարանը, Օձունի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, Էջմիածնի Սուրբ Գայանե վանքի եկեղեցին, Բագավանի Սուրբ Հովհաննես վանքը, Մրենի Կաթողիկե եկեղեցին։ Հայաստանում 7-րդ դարում մշակվել է խաչաձև, եռախորան գմբեթավոր բազիլիկի տիպը, որին պատկանում են Դվինի Կաթողիկե Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (վերակառուցումից հետո) և Թալինի Կաթողիկեն։ Սակայն գմբեթավոր բազիլիկների ներսի մասնատումը առանձին կանգնած մույթերով նպատակահարմար չէր ծիսակատարության ժամանակ բեմի առջև աղոթասրահի միասնական տարածություն ունենալու առումով։ Միաժամանակ, առանձին կանգնած մույթերը կամ սյուները շենքի թույլ տարրերն են երկրաշարժերի ժամանակ, և վաղ միջնադարում հայ ճարտարապետները հաղթահարել են երկայնական, բազիլիկ եկեղեցիական շենքերի այդ թերությունը՝ ստեղծելով միանգամայն նոր՝ առանց միջանկյալ հենարանների «գմբեթավոր դահլիճ» տիպը։ 7-րդ դարում այդ տիպի լավագույն կառույցներն են Պտղնավանքը և Արուճի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին, որոնց գմբեթները հենվում են երկայնական պատերին կից երկու զույգ հզոր որմնամույթերի վրա։

4–6-րդ դարերում հայ ճարտարապետները եկեղեցիներ կառուցելիս հիմնականում ուշադրություն են դարձրել արտաքին ճակատներին։ Հարդարանքի տարրերով շեշտվել են. շքամուտքերով՝ դռները, հոնքաձև քանդակազարդ շրջանակներով՝ լուսամուտները, նախապես ատամնավոր, ապա կիսակամարիկներով գոտիներով՝ քիվերը։ Ներսի պատերը սրբատաշ քարերից են և մեծ մասամբ՝ առանց որմնանկարների։ Բազմաթիվ լայն պատուհաններով եկեղեցիների ներսը ողողվում է լույսով։ Գմբեթների թմբուկներն արտաքուստ բազմանիստ են, գմբեթատակ քառակուսուց գմբեթին անցումը մինչև 7-րդ դարի սկիզբը իրականացվել է տրոմպներով, հետո՝ առագաստներով։ Ըստ 5-րդ դարից գործող հայկական եկեղեցիների կանոնի՝ կառուցվելիք եկեղեցու ձևը հաստատել է եպիսկոպոսը։ Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի կանոններով եկեղեցու հատակագիծը գծվել է գետնին, 12 առաքյալներին խորհրդանշող 12 քարերով նշվել են եկեղեցու անկյունները, աբսիդը, մույթերը, մուտքերը, և քարերն օծվելուց հետո սկսվել է շինարարությունը։ Վաղ միջնադարից մինչև 14-րդ դարի եկեղեցիների նախագծումն իրականացվել է քարե մանրակերտներով։ Շինարարությունն ավարտվելուց հետո եկեղեցին օծվել է և անվանակոչվել։ Միջնադարում Հայաստանի եկեղեցիների մեծ մասը կոչվել է Աստվածածնի, ապա՝ Գրիգոր Լուսավորչի, սուրբ Հովհաննեսի, սուրբ Գևորգի, սուրբ Ստեփանոսի և այլ սրբերի անուններով։

7-րդ դարը ավարտվել է եկեղեցական ճարտարապետություն հայկական դպրոցի ձևավորումը, որին նպաստել է նաև 6-րդ դարի հայ և բյուզանդական եկեղեցիների խզումը։ 4-6-րդ դարերի հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը շատ ընդհանուր գծեր ունի հարևան քրիստոնյա երկրների ճարտարապետության հետ, բայց 7-րդ դարից այն դարձել է միանգամայն ինքնատիպ։ Հայաստանում եկեղեցական շենքերի նոր ձևերը հայկական եկեղեցական ճարտարապետության խոշոր ավանդն են ողջ քրիստոնեական ճարտարապետության մեջ։

7-րդ դարի վերջին Հայաստանում հաստատված արաբական ծանր լուծը երկու դար ընդհատել է երկրի զարգացման բնականոն ընթացքը։ 9-րդ դարի վերջին, անկախության վերականգնումից հետո, նախադրյալներ են ստեղծվել ճարտարապետության զարգացման նոր փուլի համար։ 9-11 դարերի Հայաստանի ֆեոդալական մասնատվածությունը հանգեցրել է առանձին՝ Անիի, Սյունիքի, Վասպուրականի, Լոռու ճարտարապետական դպրոցների ձևավորմանը։ Սկզբնապես եկեղեցիներ կառուցելիս, փորձի և շինության ավանդույթների կորստի պատճառով, կիրառել և կրկնել են 7-րդ դարի մշակած և հայտնի ձևերը՝ թաղածածկ դահլիճի (Բյուրականի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի), «ազատ խաչի» (Սևանավանք, Հայրավանք), գմբեթավոր դահլիճի (Շիրակավանի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի), մաստարայատիպ (Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի), հռիփսիմեատիպ (Վարագավանքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի)։ Այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետության մեջ առաջատար դեր է խաղացել երկրի մայրաքաղաք Անիի ճարտարապետական դպրոցը, որն ազդեցություն է ունեցել հայկական ճարտարապետության զարգացման ողջ ընթացքի վրա. նրա մշակած ոճական ուղղությունը, հարդարանքի ձևերը տարածվել են երկրի նահանգներում, կախյալ թագավորություններում։ Անիի ստեղծագործական դպրոցի նվաճումներն անխզելիորեն կապված են միջնադարյան Հայաստանի խոշորագույն ճարտարապետ Տրդատի անվան հետ, որը կարևոր ավանդ է մուծել հատկապես եկեղեցական ճարտարապետության ձևերի մշակման գործում։ Անիում տարածում են գտել կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների քառախորան ու վեցախորան ձևերը, որոնց շարքում իրենց ճարտգեղական բարձր հատկանիշներով առանձնանում են Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին, Աբուղամրենց Սուրբ Գրիգոր և Հովվի եկեղեցիները։ Անիի ճարտարապետական դպրոցի ոճական առանձնահատկություններից են եկեղեցիների արտաքին ճակատների և գմբեթների թմբուկների՝ կամարաշարով ձևավորումը, գմբեթների հովանոցաձև ծածկը։ Անի քաղաքի կառույցներից բացի այս դպրոցի լավագույն գործերն են Մարմաշենի վանքի, Խծկոնքի վանքի, Ամբերդ ամրոցի Վահրամաշեն, Հոռոմոսի վանքի, Բագնայրի վանքի եկեղեցիները։

Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (Բյուրական)
Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Կարս)
Սևանավանքի Սուրբ Առաքելոց (ձախ) և Սուրբ Կարապետ (աջ) եկեղեցիները
Թալինում գտնվող Կաթողիկե եկեղեցին
Ամբերդ (ամրոց)
Մարմաշենի վանք
Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Անի)
Վարագավանք

Անիից հետո իր նշանակությամբ երկրորդը Սյունիքի ճարտարապետական դպրոցն է, որը 8-11-րդ դարերը ստեղծել է այնպիսի բարձրարվեստ գործեր, ինչպիսիք են Բղենո Նորավանքի, Վահանավանքի, Գնդեվանքի, Որոտնավանքի, Ցաղաց քար վանքի եկեղեցիները և հռչակավոր կրոնական, գիտական և կրթական կենտրոն Տաթևի վանքի՝ Հայաստանի այդ ժամանակաշրջանի ամենախոշոր՝ Սուրբ Պողոս-Պետրոս տաճարը։

Վասպուրականի ճարտարապետական դպրոցը 10-րդ դարի ստեղծել է հայկական միջնադարյան արվեստի գլուխգործոց, ճարտարապետ Մանուելի կերտած Աղթամարի վանքի Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որը երեք արվեստների՝ ճարտարապետության, քանդակագործության և որմնանկարչության ամենափայլուն օրինակն է։

Զարգացած միջնադարի ճարտարապետություն

9-14-րդ դարերի հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը հիմնականում զարգացել է վանքային համալիրներում։ Միջնադարում կառուցվել է ավելի քան 1000 վանք, որը բավական մեծ թիվ է Հայաստանի նման ոչ մեծ երկրի համար։ 10-11-րդ դարերում ստեղծվել է եկեղեցական շենքի նոր՝ «ներգծված խաչ» տիպը։ Այն ունի ներսից խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով (հաճախ՝ երկհարկանի), արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածք, որը դարձել է հայկական վանքերի եկեղեցիների ճնշող մեծամասնության հիմնական ձևը։ Հայ ճարտարապետները շարունակել են մեծ ուշադրություն դարձնել արտաքին ճակատների ձևավորմանը։ Եկեղեցական ճարտարապետության մեջ գերակշռող է դարձել «գեղատեսիլ» ոճը, ավելացել են քանդակազարդ տարրերը, ճակատներում բազմագունություն է կիրառվել, շքամուտքերը ձևավորվել են շթաքարերով։ Զարդաքանդակների հետ ավելացել են պատկերաքանդակները։ Եկեղեցիները չափերով մեծ չեն, սակայն ունեն մոնումենտալ ձևեր։ Որմնանկարները հազվադեպ են (Հաղպատի վանքի Սուրբ Նշան, Անիի Տիգրան Հոնենցի եկեղեցի, Ախթալայի Սուրբ Աստվածածին վանքի, Քոբայրավանքի, Կիրանց վանքի եկեղեցիներ)։ Հայկական միջնադարյան եկեղեցիներին հատուկ չեն իկոնոստասները։ Վանքերում եկեղեցիներից բացի (գրեթե բոլորը գմբեթավոր են) կառուցվել են աշխարհիկ շենքեր՝ գրադարաններ, դպրոցներ, հյուրատներ, սեղանատներ, բնակելի, տնտեսական, արտադրական կառույցներ։

10-րդ դարը հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը ստեղծել է իր նշանակությամբ եզակի շենք՝ գավիթը, որը կից է եկեղեցուն և միաժամանակ ունի մի քանի կիրառություն։ Նրա առաջացումը կապված է կաթողիկոս Սահակ Ա Պարթևի՝ 5-րդ դարից այսօր գործող այն կանոնի հետ, որով արգելվում է հայկական եկեղեցիներում թաղում կատարելը, և գավիթները ծառայել են նաև որպես տապանատուն։ Վանքային համալիրների մասն է կազմում Հայաստանում 9-րդ դարում ձևավորված մեմորիալ հուշարձանի ինքնատիպ նոր ձև՝ խաչքարը, որը բացառիկ երևույթ է քրիստոնեական արվեստում։ Դարերի ընթացքում տարբեր ճարտարապետների կառուցած, բազմաբնույթ շենքերից կազմված հայկական վանքերն աչքի են ընկնում իրենց բոլոր կառույցների ներդաշնակ փոխկապվածությամբ և շրջակա բնության հետ ողջ համալիրի ներդաշնակությամբ։

Հայաստանի բազմաթիվ վանքերից իրենց ճարտարապետությամբ առանձնանում են Այրարատ նահանգում եզակի ժայռափոր շինություններով Գեղարդավանքը, Քասաղ գետի անդնդախոր ձորի եզրին կանգուն Հովհաննավանքը և Սաղմոսավանքը, Կեչառիսի վանքը, Արագած լեռան լանջին եռագմբեթ ուրվագծով Տեղերի վանքը, Շիրակում՝ Հառիճավանքը, Լոռիում՝ կրոնական, գիտական և կրթական համահայկական կենտրոններ Հաղպատի վանքը և Սանահինի վանքը, Գոշավանքը, Հաղարծինի վանքը, Վասպուրականում՝ Նարեկավանքը և Վարագավանքը։ Արցախում են գտնվում հայկական ամենախոշոր վանքերից մեկը՝ Դադիվանքը, և «13-րդ դարի հայկական ճարտարապետական հանրագիտարան» համարվող Գանձասարի վանքը։ Սյունիքի Վայոց ձոր գավառում՝ Արենիում և Նորավանքում 13-14-րդ դարերը ստեղծագործել է այդ ժամանակաշրջանի խոշորագույն արվեստագետ Մոմիկը։ 13-14-րդ դարերը Հայաստանում ստեղծվել է եկեղեցական շենքի նոր՝ երկհարկ տիպը, որը զուգակցում է եկեղեցին զանգակատան հետ։ Դրա օրինակներն են Գոշավանքի Սուրբ Հրեշտակապետաց, Եղվարդի Սուրբ Աստվածածին, Նորավանքի «Բուրթելաշեն» Սուրբ Աստվածածին, Կապուտանի Սուրբ Մինաս եկեղեցիները։

Ուշմիջնադարյան ճարտարապետություն

15-16-րդ դարեր անբարենպաստ քաղաքական և տնտեսական պայմանների պատճառով եկեղեցական շինարարությունը Հայաստանում ընդհատվել է (երկիրը դարձել էր Թուրքիայի և Իրանի միջև պատերազմների թատերաբեմ)։ Միայն 17-րդ դարի սկզբին պայմաններ են ստեղծվել քանդված եկեղեցիները նորոգելու և նորերը կառուցելու համար։ 17-18-րդ դարերի եկեղեցաշինության առանձնահատկությունը եղել է եռանավ բազիլիկների զանգվածային կառուցումը։ Ի տարբերություն վաղ միջնադարի, 17-18-րդ դարերը բազիլիկները ծածկվել են ընդհանուր երկթեք տանիքով։ Գմբեթավոր եկեղեցիներ քիչ են կառուցվել և պատկանել են գմբեթավոր դահլիճի (Էջմիածնի Շողակաթ վանքի եկեղեցի, Խոր վիրապի վանքի Սուրբ Աստվածածին, Հավուց թառ վանքի գլխավոր եկեղեցիները) կամ քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի տիպին (Մուղնու Սուրբ Գևորգ վանք, Ագուլիսի [[Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք (Ագուլիս)|Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք]], Ապրակունիսի Սուրբ Կարապետ վանք, Մեղրու Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի և այլն)։ Հայաստանի 17-18-րդ դարերը վանքերի ճարտարապետության բնորոշ առանձնահատկությունը երկու տարբեր նշանակության և քաղաքաշինական հորինվածքների՝ կրոնանակն կենտրոնի ու պաշտպանմունքի համալիրի զուգակցումն է։ Վանքերն ու այդ դարերում տարածված ճգնավորական մենաստանները՝ անապատները, շրջապատվել են բուրգերով ամրացված հզոր պարիսպներով։ Այդպիսի վանք-ամրոցներ են Շատին վանքը, Արտազի Սուրբ Թադե վանքը, Դարաշամբի Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա վանքը, Տաթևի Մեծ անապատը, Ագուլիսի Սուրբ Թովմա, Խոր վիրապի վանքերը։ Մյուս առանձնահատկությունը վանական համալիրի կազմակերպումն է կենտրոնում ազատ կանգնած միակ եկեղեցու շուրջը, որը ողջ համալիրի գերիշխող տարրն է։ 17-18-րդ դարերը տարածված էր եկեղեցիների արևմտյան, հազվադեպ՝ հարավային ճակատին կից երկհարկ զանգակատների կառուցումը և եռակամար սրահների կցումը։

19-րդ դարում Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց հետո, նոր վանքեր այլևս չեն կառուցվել։ Քաղաքներում (Երևան, Ալեքսանդրապոլ, Նոր Բայազետ, Գորիս, Շուշի) կառուցվել են գմբեթավոր, իսկ գյուղերում՝ մեծ մասամբ բազիլիկ տիպի ծխական եկեղեցիներ։ 1920 թվականին խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Հայաստանում դադարել է եկեղեցիների շինարարությունը։ 1991 թվականին Հայաստանի անկախացումից հետո եկեղեցական ճարտարապետությունը նոր վերածնունդ է ապրում։ Ժամանակակից հայ ճարտարապետները նորակառույց եկեղեցիներում կիրառում են բացառապես միջնադարյան Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետության ավանդական ձևերը։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո: