Վաղ միջնադարի հայկական ճարտարապետություն
| Հայկական մշակույթ |
|---|
 |
|
(մ.թ.ա. 6 - մ.թ. 3-րդ դարեր) Դպրոց Նախաքրիստոնեական գիր Գրականություն Դիցաբանություն Ճարտարապետություն Կերպարվեստ Թատրոն |
|
|
Վաղ միջնադարի հայկական ճարտարապետություն, 4-8-րդ դարերում պատմական հայրենիքում ձևավորված հայկական ճարտարապետություն[1]։ Դա հայկական միջնադարյան ճարտարապետության առաջին փուլն է (վաղ՝ 4-8-րդ դարեր, զարգացած՝ 9-14-րդ դարեր, ուշ՝ 15-17-րդ դարեր)։ Այդ շրջանի հայկական մշակույթն ընդունված է ուսումնասիրել երեք փուլով. հայկական պետականության ժամանակաշրջան (301-428), մարզպանական և բյուզանդական շրջան (428-642) և հարաբերական անկախության շրջան՝ մինչև Արաբական տիրապետության վերջնական հաստատում (642-701)[2]։
Հայաստանը վաղ միջնադարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մ.թ.ա. 6-րդ դարի սկզբներից Հայկական լեռնաշխարհում հիմնվում է համահայկական առաջին պետությունը, որը մոտ մեկ հազարամյակ (մ.թ.ա. 570 - մ.թ. 428)[Ն 1] ղեկավարվել էր երեք արքայատոհմերի կողմից։ Այն վաղ միջնադարում երկու անգամ (387, 591) բաժանվել էր Հռոմեական (395 թվականից՝ Բյուզանդական) կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջև։ Ձևավորված վարչական միավորները՝ մարզպանական ու բյուզանդական հատվածները, որոշ չափով պահպանում էին պետականությունը՝ ի դեմս հայ նախարարների։ 7-րդ դարում դրանք միավորվել են, ստեղծվել հարաբերական անկախության շրջան, ապա Հայաստանը Կովկասի երկրների՝ Վիրքի, Աղվանքի ու Ճորա պահակի (Դաղստան) հետ դարձել էր Արաբական խալիֆայության վարչական միավոր՝ Արմինիա[1]։
Վաղ շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
301 թվականին Հայաստանում քրիստոնեությունն ընդունվում է որպես պետական, պաշտոնական կրոն։ Դրանով Հայաստանը անցում է կատարում ոչ միայն հեթանոսությունից, այլև հելլենիստական դարաշրջանի մշակույթից։ Բացի այդ, Հայաստանում հաստատվել էին ավատատիրական կարգեր[3]։ Քաղաքական ու մշակութային այսպիսի տեղաշարժը արմատական փոփոխություններ է մտցրել հայկական ճարտարապետության զարգացման մեջ, և աստիճանաբար սկսել է զարգանալ սեփական ավանդույթների վրա հենված մշակույթը[4]։ Որպես շինանյութ օգտագործվում էր բազմագույն տուֆ քարը[5]։
.jpg)
4-րդ դարում շինարարական աշխատանքներ կատարվեցին ոչ միայն Վաղարշապատ, այլև՝ Դվին մայրաքաղաքներում, անավարտ մնացած Արշակավանում, ամրացվեցին հայկական բերդերն ու ամրոցները (Արտագերս, Բաղաբերդ, Դարույնք, Հնարակերտ, Ողական)։ 5-րդ դարի սկզբին վերակառուցվում Է Կարինը (Թեոդոսուպոլիս), որն Արևմտյան Հայաստանի կենտրոնն է դառնում[4]։ Մշակվում Է աշխարհիկ, պալատական կառույցի մի տիպ, որը բաղկացած էր ուղղանկյուն սյունազարդ դահլիճից և նրա երկայնական կողերին կից փոքր սենյակներից։ Դրանք ծառայել են հոգևոր և աշխարհիկ ղեկավարների նստավայրեր[5]։ Հայաստանի տարածքում գտնվել են մի քանի նմանատիպ օրինակներ՝ Դվինում, Զվարթնոցում և Արուճում կատարված հնագիտական պեղումների ժամանակ։ Այստեղ հայկական ժողովրդական ճարտարապետությունը ներկայացված է մասնավորապես ոլորազարդ, նոր շինանյութի՝ քարի պահանջներին հարմարեցված փայտյա խոյակներով[2]։
Ուշ շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայաստանի քրիստոնեացումից կառուցվել են մի քանի եկեղեցիներ։ Հայկական պետականության շրջանում հայտնի էին նորակառույց քրիստոնեական վանքերը, որոնք հիմնականում հեթանոսական մեհյանների տեղում էին հայտնվել՝ Մշո Սուրբ Կարապետ, Արցախի Ծիծեռնավանք, ինչպես նաև մի քանի նոր եկեղեցիներ՝ Ապարանից Սուրբ Խաչ, Երերույքի տաճար և այլն։ Դրանք միանավ կամ եռանավ բազիլիկաներ էին՝ անտիկ ճարտարապետության ավանդների ոճով[1]։
Արդեն 5-րդ դարի վերջից բազիլիկ եկեղեցիներին փոխարինում են գմբեթավոր եկեղեցիները[5]։ Դրանք ներկայանում են երեք տեսակի շենքերով՝ խաչաձև կենտրոնագմբեթ (Հռիփսիմե, 618), պալատական (Գայանե, 630) և կլոր զվարթնոցատիպ (Զվարթնոց, 650)[2]։ Դրանցից բացի այլ ոճեր Հայաստանում չեն հայտնվել, փոխարենը զարգացել ու բարգավաճել են այդ տիպի կառույցները։
Հայկական պետականության ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեր թվարկության առաջին դարում Հայկական լեռնաշխարհը չուներ միասնական հայկական կենտրոնաձիգ պետականություն՝ կապված վերջին Արտաշեսյան անժառանգ թագավորի՝ Տիգրան Դ-ի մահվան հետ։ Մեծ Հայքում, ի վերջո, հաստատվում են պարթև Արշակունիները, ովքեր ընդունվում են հայ ավագանու կողմից։ Պարթևստանի արքա Վաղարշ Ա-ի եղբայր Տրդատը դառնում է հայոց թագավոր (52-88) և հիմնում Արշակունիների դինաստիան Հայաստանում (52-428)։ Մինչ այդ հայոց գահին հաստատված այլ արքաները դավադրության զոհ էին դառնում բացի Զենոնից։ Արշակունիներն աստիճանաբար հայանում են. դրան նպաստում է հայկական և պարթևական կրոնների նույնությունը (զրադաշտականություն), և հայերենի այբուբենի բացակայության պայմաններում պաշտոնական գրագրությունում պարսկական գրի գործածումը[3]։ Զրադաշտականությունը Հայաստանում տևել է մի քանի հարյուրամյակ, սակայն առանձնացել է նրանով, որ այստեղ կառուցվել են ոչ թե իրանական, այլ հելլենիստական մշակույթի հուշարձաններ ու կառույցներ։ Դրա վառ ապացույցն է Գառնու հեթանոսական տաճարը՝ նվիրված արևի աստված Միհրին (պարսկերեն՝ Միթրա)։
Հայաստանում ստրկատիրությանը հաջորդած ավատատիրական հասարակարգն իր հետ բերեց արմատական փոփոխություններ սոցիալ-քաղաքական կյանքում։ Զարգացման առանձին շրջանները, դուրս չգալով դարաշրջանի ընդհանուր հատկանշական գծերի սահմաններից, դրսևորվում են որպես ընդհանուր հոսանքի առանձին փուլեր՝ պահպանելով ազգային ճարտարապետության սկզբունքները։ Դարաշրջանների ու փուլերի ձևավորման նախադրյալները բազմազան են, և արգասիք՝ պատմական իրադրությունների[6]։
Տեղական հին՝ ուրարտական և անտիկ հայկական հելլենիզմի ավանդույթների, ինչպնս նաև սկզբնական շրջանում որոշ ազդեցություն կրելով հարևան Սիրիայի (Ասորիքի) վաղ քրիստոնեական եկեղեցական ճարտարապետությունից, հայկական ճարտարապետությունը մշակում է գեղարվեստական նոր սկզբունքներ ու շենքերի տիպեր[7]։ Վաղ միջնադարյան եկեղեցական ճարտարապետությունը ստանում է առաջատար նշանակություն ու նրանում է արտահայտվում նախորդ շրջանների հիմնական նվաճումները[3]։
Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից հայ գրերի գյուտը և պատմագրության ու գրականության զարգացումը նպաստեցին արվեստների, այդ թվում նաև ճարտարապետության աննախընթաց ծաղկմանը։ Նոր հավատքի՝ քրիստոնեության հետ միասին այն որոշիչ նշանակություն ունեցավ հայերի ազգային գիտակցության բարձրացման ու հայապահպանության գործում, մանավանդ Մեծ Հայքը Պարսկաստանի ու Բյուզանդիայի միջև բաժանելուց (387) և պետականության կորստից՝ Արշակունյաց թագավորության վերացումից (428) հետո[4]։ Ճարտարապետության ու շինարարության զարգացմանը նպաստում էր բնական քարերի հանքերի առատությունը։ Հայկական լեռնաշխարհում հանդիպում են տուֆ, ֆելզիտային տուֆ, կրաքար, ավազաքար, բազալտ, անդեզիտներ, գրանիտ, մարմար)։
Եթե անտիկ շրջանում գործադրվում էր չոր (անշաղախ) շարվածքը, ապա վաղ միջնադարում անցում է կատարվում կրաշաղախ, կրաբետոն շարվածքը։ «Միդիս» անունն ստացած այդ եռաշերտ շարվածքում կապակցությունն ուժեղացնելու նպատակով օգտագործել են լայնակի և երկայնակ կոչվող քարեր, իսկ առանձին դեպքերում պատի ամբողջ հաստության չափով տարանցիկ քարեր են դրվել, որպեսզի երկու երեսների միջև հուսալի կապ ստեղծվի։ Պատի միաձուլությունը արդյունք Էր երկու երեսների միջև կրաբետոնի միջուկի ստեղծմանը՝ հեղուկ շաղախի կիրառությամբ, ինչպես նաև նրանում քարի կտորտանքի, հրաբխային խարամի, պեմզայի տեղադրմանը։
Աշխատանքները կազմակերպվում էին ճարտարապետի կամ վարպետի (ինչպես հաճախ հիշատակվում Է արձանագրությունների մեջ) ընդհանուր ղեկավարությամբ ու որմնադիրների մասնակցությամբ։ Շարվածքի համար տաշած քարերի վրա վարպետները սովորաբար դնում էին իրենց նշանները (հայատառ, հունատառ, կամ գծանկար)։ Շենքերի դիմադրողականությանն էին ուղղված եկեղեցիների հատակագծային և ծավալատարածական հորինվածքները, շարվածքի մեջ փայտյա գերանների տեղավորումը, կամարների ու թաղերի, ավելի ուշ նաև՝ գմբեթների վրա լիցքի կատարումը թեթև կրաբետոնով, եռանկյունի որմնախորշերի կիրառումը։ Որմնախորշերը միևնույն ժամանակ գեղարվեստական նպատակների են ծառայում։
Քաղաքաշինություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեծ Հայքում ավատատիրական մասնատվածության ժամանակաշրջանում ստեղծված պայմանների հետևանքով հին քաղաքները (Արմավիր, Երվանդաշատ, Զարեհավան, Զարիշատ և այլն) ապրում էին տնտեսական անկում, թեև առանձին քաղաքներ (Արտաշատ, Տիգրանակերտ) շարունակում էին տակավին որոշ դեր կատարել երկրի կյանքում[3]։
Հայկական լեռնաշխարհի տարածքով էր անցնում Մետաքսի մեծ ճանապարհը։ Դրա հետևանքով Արարատյան դաշտում ձևավորվեցին ևս երկու կենտրոն՝ Վաղարշապատը և Դվինը։ Վերջինս դարձավ Արևելյան Հայաստանի կենտրոնը[2]։ Դա վաղ ավատատիրական քաղաքաշինության օրինակ է։ 4-5-րդ դարերի քաղաքներ էին նաև Արշակավանը (հիմնադրված 4-րդ դարում Արշակ Բ-ի կողմից Արարատ լեռան հարավային փեշին) և Նփրկերտը կամ Մարտիրոպոլիսը (Մուաֆարկինը կամ Միա Ֆարկինը՝ հիմնադրված Տիգրանակերտի ավերակների վրա)։ Արևմտյան Հայաստանի կենտրոն է դառնում նորակառույց մեկ այլ քաղաք՝ Կարինը (հիմնվել էր Բարձր Հայքում, կոչվում էր «Թեոդոսուպոլիս»՝ ի պատիվ Բյուզանդիայի կայսր Թեոդոսիոս Բ-ի)։
Քաղաքն ունեցել է եռամաս հատակագծային կառուցվածքը՝ միջնաբերդ՝ որպես ռազմավարչական միավոր, բուն քաղաք կամ շահաստան՝ որպես քաղաքի հասարակական և գործարար կենտրոն և արվարձաններ։ Առևտրի և արհեստների զարգացումն ազդում է շահաստանի հատակագծի վրա։ Նրա կենտրոնական՝ միջնաբերդին մոտակա տարածքում էին տեղաբաշխված պաշտամունքային և հասարակական, առևտրական և արհեստավորական շենքերը։ Կառուցվում է ջրամատակարարման ու ջրահեռացման մեխանիզմ։ Դվինում հնագիտական պեղումների ժամանակ միջնաբերդում և կենտրոնական թաղում բացվել են ջրամատակարարման երկու գծեր, որոնցից պահպանվել են թրծված կավից պատրաստված խողովակների առանձին հատվածներ և ավերված մի աղբյուր։ Իսկ բաղնիքներից, արտադրական շենքերից ու բնակելի տներից ջրահեռացումը կատարվել է կլանող հորերի միջոցով, որպիսիք մեծ թվով բացվել են պեղումների ժամանակ[4]։
Դվինը՝ որպես մայրաքաղաք, հիմնադրվել էր Խոսրով Կոտակի (330-338) օրոք։ Դվինը մայրուդով կապված է եղել Արտաշատին։ Բլրին կառուցված միջնաբերդի շուրջ շահաստանն էր՝ շրջապատված քարե հիմքերի վրա հում աղյուսով շարված պաշտպանական կրկնաշար պատերով։ Արվարձանները սփռված են եղել քաղաքային դարպասներից դուրս։ Միջնաբերդի և շահաստանի միջև Ազատ գետի ջրերն էին, որի վրա երկու կամուրջ էր կառուցված՝ հարավից ու արևելքից։ Արտաշատից այստեղ է փոխադրել արքունիքը, քանի որ Արաքսի հունի փոփոխման և տեղում ճահճուտների առաջացման հետևանքով Արտաշատում անհնար էր դարձել ապրել։ Դվինի շուրջը հայոց արքան վայրի անտառներ է տնկում։ Հետագայում Վաղարշապատից այստեղ է տեղափոխվում։ Այդ է պատճառը, որ Դվինը հետագայում դառնում է նաև Արմինիա կուսակալության կենտրոնը։ Դվինում էին գտնվում արքունի պալատը, քաղաքային սյունազարդ հրապարակ, սուրբ Գրիգոր Մայր տաճարը և այլն։ Բնակչությունը հասնում էր 100 հազար մարդու[6]։
Կարինը՝ որպես քաղաք, գոյություն ուներ Թեոդոսուպոլ ամրոցի կառուցումը։ Վերջինս կառուցվել է հին բերդի տեղում, արևելքից արևմուտք ձգված բլրին, որը շրջապատի հարթ տարածքից բարձր է 15-45 մ։ Ժայռերը զառիթափ էին, բերդն ուներ աշտարակներ և 360 մետր ընդհանուր երկարություն՝ 700 քառակուսի մետր տարածքով։ Շահաստանը սփռված էր միջնաբերդի հարավային, հյուսիսային և արևմտյան կողմերից՝ 750-800 քառակուսի մետր տարածքով, և ուներ ևս երկու կիլոմետր շրջապատող պարիսպ։ Պարիսպներն ունեին 9 մ բարձրություն։ Քադաքադարպասներից սկսվող գլխավոր մայրուղիները տանում են դեպի միջնաբերդ։ Արվարձանների չափերը ընդարձակվել են միջնադարում։ Դրանք սփռված էին ամրացված քաղաքը շրջապատող հարթավայրերի վրա[4]։
Եկեղեցաշինություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քրիստոնեության ընդունումից հետո առաջին կաթողիկոս Գրիգոր Լուսավորիչը ձեռնամուխ է եղել եկեղեցական շինարարության, որն ուղեկցվում էր նաև հեթանոսական մեհյան-տաճարների ավերմամբ։ Առաջին եկեղեցիները գմբեթ չունեին. միանավ և եռանավ բազիլիկաներ էին։ Վաղ քրիստոնեական շրջանի ամենաբարձր կառույցը Երերույքի տաճարն է։ Այն լավագույնս արտահայտում է ոչ միայն հայկական, այլև ասորա-հելլենիստական ճարտարապետական ոճը, որն այդ ժամանակ տարածված էր 4-րդ դարում[7]։ Հայաստանի բազիլիկ եկեղեցիները որոշակի ընդհանրություններ ունեն նաև Վրաստանի նույն ժամանակաշրջանի բազիլիկ եկեղեցիների հետ (Բոլնիսի սիոն, Նեկրեսի), որը արդյունք է Հայաստանի և Վրաստանի բազիլիկ եկեղեցիների վրա սիրիական ճարտարապետության ազդեցության[6]։
Հայաստանի տարածքում միանավ և եռանավ բազիլիկները Հայաստանում հանդիպում են երկու հիմնական տարբերակներով՝ առանց արտաքին սրահների և արտաքին սրահներով։ Բազիլիկ եկեղեցիները երկարավուն շենքեր են՝ ձգված արևմուտքից-արևելք։ Եռանավ բազիլիկները ճարտարապետական ավելի բարդ հորինվածք ունեն։ Նրանցում արևմուտքից-արևելք ձգված բավականաչափ ընդարձակ աղոթասրահը 3-7 զույգ մույթերով բաժանվում է երկայնական նավերի (կողքերինը նեղ, միջինը՝ լայն)։ Միջին նավի առանցքով արևելյան կողմից տեղավորվում է կիսաշրջան խորանը (աբսիդը), որի մեկ կամ երկու կողմերին կից են ավանդատներ։ Նմանատիպ բազիլիկ եկեղեցիներ տարածված էին Փոքր Ասիայում և Հյուսիսային Միջագետքում։ Այստեղ ձևավորված արևելյան բազիլիկը տարբերվում է արևմտյանից նրանով, որ արևելյանում հեծանային ծածկը փոխարինվում է կամարայինով, կտուրի փայտածածկը՝ թաղածածկով[7]։
Բազիլիկ եկեղեցիներից նշանավոր են Ամարասի վանքը Արցախում, Դերեկի և Սուրբ Խաչ եկեղեցիներն Այրարատում (Արագածոտն), Ընձաքարի վանքը Վասպուրականում, Սուրբ Թովմա առաքյալ եկեղեցին Սյունիքում (Նախիջևան), Թարգմանչաց վանքը Ուտիքում (Գարդման), Մշո Սուրբ Կարապետի վանքը Տուրուբերանում և այլն։ Երերույքի ու Ծիծեռնավանքի բազիլիկներում կտուրը միջին նավի վրա ավելի բարձր է կողքիններից, այսինքն ունեն «բազիլիկային կտրվածք»։ Եկեղեցիների մի մասն այժմ ավերված է, գտնվում է հարևան իսլամադավան պետությունների տարածքում[6]։
Ամրոցաշինություն և պալատական ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական հոգևոր և աշխարհիկ վերնախավը բնակվում էր գերազանցապես քաղաքների միջնաբերդում կամ առանձին բերդերում տեղակայված պալատներում։ Մասնավորապես հայտնի են մայրաքաղաք ու կաթողիկոսանիստ Դվինի արքունի պալատն ու կաթողիկոսարանը, որոնք բացահայտվել են հնագիտական պեղումների ժամանակ։ Պալատական համալիրներն ունեին տիպաբանական օրինաչափություններ, նույն կերպ, ինչպես և եկեղեցական շենքերը։ Այսինքն՝ դրանք նույնպես անցել են զարգացման փուլեր և առավել պարզ շինությունները 4-րդ դարի են թվագրվում։ Դրանց կարևոր մասն են կազմել չորս կամ երեք զույգ սյուներով դահլիճները։ Դրանցից առաջինի թվին են պատկանում Դվինի Արշակունյաց գահադահլիճն ու կաթողիկոսարանի սյունազարդ դահլիճը, որոնք իրենց հորինվածքային որոշ հատկանիշներով համանման են[7]։
Սյունազարդ դահլիճներում սյուների տեղաբաշխումն ու նրանց տրամաչափերը օրինաչափ են, կա հստակ միջսյունային հեռավորություն, զգացվում է փայտից քարին անցումը։ Տարածված էր պալատներում ու տաճարներում՝ դահլիճային հատվածում, որմնանկարների ու խճանկարների բազմազանությունը[3]։ Բերդերի շինարարությամբ աչքի ընկան հատկապես Սյունիքի ու Ծոփքի իշխանները։ Այդ երկու նահանգները գտնվում էին Մետաքսի մեծ ճանապարհի՝ Հայաստան մտնող հյուսիսային ու հարավային ուղիների վրա։ Սյունիքի նորակառույց ամրոցներից էին Երնջակը, Որոտնաբերդը, Շահապոնքը, Ծոփքում վերակառուցվում էին դեռ հելլենիստական ժամանակ հիմնված բերդերը՝ Անձիտ, Ծովք և այլն։ Նոր ամրոցներ են կառուցվում նաև Վասպուրականում ու Տուրուբերանում, մասամբ՝ Այրարատում ու Տայքում։ Հայաստանի սահմանային հատվածներում բերդերի կառուցումը տարածված չէր, քանի որ այդ մասերը լեռնային կտրուկ անցումով բարձրանում էին հարևան դաշտավայրային տարածքներից և ինքնին ապահովություն էին ստեղծում։ Այդ է պատճառը, որ ամրոցաշինությունը հիմնականում տարածված էր Մեծ Հայքի կենտրոնական նահանգներում[4]։
Պալատներից ու ամրոցներից զատ՝ վաղ միջնադարի հայկական ճարտարապետությունը ներկայցնում են հուշարձանները՝ կոթողներն ու դամբարանները։ Դրանց նախատիպերը՝ ի դեմս վիշապաքարերի ու դամբարան-մեհյանների, կառուցվել էին հին շրջանում։ Քարակոթողները տեղադրվում էին աստիճանաձև (3-7 աստիճան) կամ խորանարդաձև, դրվում էին պատվանդանի վրա։ Հորինվածքային առումով բացառություն են կազմում Օձունի զույգ քարակոթողները, որոնք մահարձանի մասն են կազմում։ Քարակոթողների մի մասն էլ պսակված է եղել «թևավոր» խաչերով։ Դրանով իրենք մոտ էին հուշասյուներին, որոնք նույնպես երկմաս էին։ Հետագայում, 7-րդ դարում, տարածում են ստանում զվարթնոցատիպ խոյակները, որոնք ամբողջական վիճակում կամ բեկորներով գտնվել են Դվինում, Օշականում, Ջրվեժում, Արզնիում և այլուր։ «Թևավոր խաչերից» մեկը Գրիգոր Լուսավորիչը կանգնեցրել է Վաղարշապատում, որի տեղում հետագայում կառուցվել է Էջմիածնի մայր տաճարը։ Սկզբնապես դրանք փայտաշեն էին, ապա, դառնալով քարակերտ, նաև մաս էին կազմում հուշասյուների, կամ կանգնեցվում աստիճանաձև, խորանարդաձև պատվանդանների՛ վրա։ Հետագայում դրանք հիմք են հանդիսանում խաչքարի ձևավորմանը՝ զարգացած միջնադարում։ Իսկ դամբարանները կարող էին լինել ինչպես հոգևոր գործիչների (Հռիփսիմե և Գայանե կույսերի՝ համանուն եկեղեցիներում, Գրիգորիսի՝ Ամարաս վանքում, Մեսրոպ Մաշտոցինը Օշականում, և այլն) վկայարանները, այնպես էլ՝ աշխարհիկ մարդկանց (Արտավազդ Կամսարականի՝ Նախճավանում, Արշակունիների դամբարանը Աղձք գյուղում), ինչպես նաև՝ սիմվոլիկ մեմորիալ հուշարձաններ (Օձուն, Աղիտու)։
Պարսկա-բյուզանդական տիրապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարաբերական անկախության շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Համահայկական պետությունը ոչ մեծ ընդմիջումներով գոյատևել է ավելի քան մեկ հազարամյակ։ Այն ղեկավարել են հայկական երեք արքայատոհմեր՝
- Երվանդունիներ, որոնց թագավորությունը տևել է մ.թ.ա. 570-201 թվականները։ Ընթացքում այն ընկել է Աքեմենյան պետության լծի տակ, կիսվել նախ՝ հյուսիսային ու հարավային հատվածների, ապա՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքից հետո անկախացել և ներկայացել 4 պետության տեսքով՝ Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք, Կոմմագենե։
- Արտաշեսյաններ, որոնց թագավորությունը տևել է մ.թ.ա. 189-1 թվականները։ Ընթացքում ձևավորվել է հայկական առաջին կայսրությունը՝ Տիգրան Բ Մեծի օրոք։
- Արշակունիներ, որոնց թագավորությունը տևել է 52-428 թվականները։ Ընթացքում այն 387 թվականին առաջին անգամ բաժանվել է Հռոմեական կայսրության ու Սասանյան Պարսկաստանի միջև, ապա՝ վերացել։ Այս ժամանակ Հայաստանում հաստատվել են ավատատիրական կարգեր, ընդունվել է քրիստոնեությունը, ստեղծվել է հայերենի այբուբենը։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Հայկական ճարտարապետությունը վաղ միջնադարում (301-670 թթ.) // Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն. Արխիվացված է 25 հունիսի, 2016 սկզբնաղբյուրից:
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Հայրապետ Մարգարյան Ճարտարապետությունը վաղ միջնադարյան Հայաստանում // ԵՊՀ հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոն. Արխիվացված է 8 նոյեմբերի, 2017 սկզբնաղբյուրից:
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Հ. Ռ. Սիմոնյան, Վաղ միջնադարյան մշակույթը (5-9-րդ դարեր), Հայ ժողովրդի պատմության հիմնահարցեր, Երևան, «Զանգակ-97», 2000, էջ 278-287 — 490 էջ։
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Հ. Գ. Ժամկոչյան և ուրիշներ, Հայկական մշակույթը 4-7-րդ դարերում, Հայ ժողովրդի պատմություն, Երևան, «ԵՊՀ հրատարակչություն», 1975, էջ 319-345 — 783 էջ։
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Միջնադարյան Հայաստանի ճարտարապետությունը // ՀՀ Մշակույթի Նախարարություն «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» պետական ոչ առեվտրային կազմակերպություն. Արխիվացված է 1 փետրվարի, 2017 սկզբնաղբյուրից:
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Ստեփան Մնացականյան Հայկական վաղ միջնադարյան ճարտարապետության կազմավորման երկու փուլերը // Պատմաբանասիրական հանդես. — Էջ 45-55. Արխիվացված է 29 մարտի, 2017 սկզբնաղբյուրից:
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Հովհաննես Այվազյան Եկեղեցական ճարտարապետություն // ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ. Արխիվացված է 16 փետրվարի, 2017 սկզբնաղբյուրից:
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Զարուհի Հակոբյան, Հայկական վաղմիջնադարյան քանդակը (4-7-րդ դարեր), Երևան, «ԵՊՀ հրատարակչություն», 2016 — 172 էջ։
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ 
|
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո:
|