Վարդան Շահբազ

Վարդան Շահբազ (Մինաս Տոնիկյան)
Ծնվել է	1864 թվական
Ծննդավայր	Օսմանյան կայսրություն, Սեբաստիայի վիլայեթ, Տիվրիկ գավառի Օթուր գյուղ
Մահացել է	1959 թվականի հունիսի 8
Մահվան վայր	Բեյրութ, Լիբանան
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն
Ազգություն	Հայ
Մայրենի լեզու	հայերեն, թուրքերեն
Մասնագիտություն	ֆիդայի
Կուսակցություն	Հայ Հեղափոխական Դաշնակցություն

Վարդան Շահպազ (Մինաս Տոնիկյան) (1864 թվական, Արևմտյան Հայաստան, Սեբաստիայի նահանգի Տիվրիկ գավառի Օթուր գյուղ - Հունիսի 8, 1959 թվական, Բեյրութ, Լիբանան), հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, ֆիդայի։ ՀՀԴ կուսակցության անդամ։

Կենսագրություն

Վարդան Շահբազը (Մինաս Տոնիկյան) ծնվել է 1864 թվականին Սեբաստիայի նահանգի Տիվրիկ գավառի Օթուր գյուղում։ Մասնագիտությամբ ատաղձագործ էր։ 1889 թվականին ամուսնացել է։ 1890 թվականին 26 տարեկանում, թողնելով հայրական տունն ու հղի կնոջը, ընտանիքի ապրուստը հոգալու նպատակով անցել է Կ. Պոլիս։ Այստեղ էլ անդամագրվել է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությանը` դառնալով ՀՅԴ առաջին գործիչներից մեկը։ 1896 թվականի օգոստոսի 14-ին մասնակցել է Բանկ Օտոմանի գրավմանը, որի ձախողումից հետո 15 մարտական ընկերների հետ միասին ֆրանսիական նավով հարկադրաբար փոխադրվել է Մարսել և 17 օր խիստ հսկողության տակ արգելափակվել Սան Պիեռի բանտում։ Բանտից ազատվելուց հետո մեկնել է Արգենտինա և կարճ ժամանակ մնացել Բուենոս Այրեսում։ Այնուհետև անցել է Եվրոպա (Լոնդոն, Վիեննա, Բուլղարիա)։

1897 թվականին վերադարձել է Պարսկաստան` կարճ ժամանակով իր մասնակցությունը բերելով ՀՅԴ Խոյի և Սալմաստի զինագործարանների աշխատանքներին։ 1897 թ. հուլիսին մասնակցել է Խանասորի արշավանքին։

1898 թվականին Թիֆլիսում հեղափոխական գործունեություն ծավալելու համար արգելափակվել է Մետեխի բանտում։ Բանտից ազատվելուց հետո` 1901 թվականին Վարդգեսի (Հովհաննես Սերենգուլյան) հետ միասին, որպես ՀՅԴ ներկայացուցիչ, գործուղվել է Վան։ 1902 թվականին թուրքական իշխանություններին մատնությամբ հաջողվել է ձերբակալել Վարդգեսին, որից հետո մինչև 1903 թվականը Վանի շրջանում ՀՅԴ գործիչների միջավայրում ղեկավար դեմքը դարձել է Վարդանը` ընդգրկվելով ՀՅԴ Վանի «Շամ» կենտրոնական կոմիտեի կազմում։

Վարդանը մի շարք ահաբեկչություններ է իրականացրել տեղի մատնիչների և դավաճանների նկատմամբ, որի համար հանիրավի «ղասաբ» (մսագործ) անունն է ստացել։ 1902–1908 թթ. Վարդանը համագործակցել է անվանի հեղափոխական գործիչներ Աշոտ Երկաթի (Արմենակ Լևոնյան), Իշխանի (Նիկողայոս Պողոսյան), Արամ Մանուկյանի (Սարգիս Հովհաննիսյան), Ռուբենի (Մինաս Տեր–Մինասյան) հետ։ Եղել է ժողովրդին գաղտնի զինելու և ընդհանուր ապստամբության կողմնակից։

1903 թվականի հոկտեմբերի 27-ին ՀՅԴ Վասպուրականի «Լեռնապար» կենտրոնական կոմիտեի կողմից որպես ՀՅԴ 3-րդ ընդհանուր ժողովի պատգամավոր գործուղվել է Բուլղարիա։ 1904 թվականի փետրվար–մարտ ամիսներին մասնակցել է Սոֆիայում կայացած ՀՅԴ 3-րդ ընդհանուր ժողովին։ Այնուհետև Վասպուրական զենք ու զինամթերք փոխադրելու համար մեկնել է Կովկաս։

1904 թվականի աշնանը Խոյից Ռուբեն Տեր–Մինասյանի և Ռուբեն Դերձակյանի (Փայլակ) հետ անցել է Թադևոս առաքյալի վանք։ Այստեղ որոշ ժամանակ մնալուց հետո Ռուբեն Տեր–Մինասյանի հետ կրկին անցել է Վան։

1904–1908 թվականներին Վարդանի գործունեության հիմնական շրջանը եղել է Վասպուրականի հայկական գյուղերը։ Այդ շրջանում Վարդանն ընդգրկվել է ՀՅԴ Վասպուրականի Լեռնապար» կենտրոնական կոմիտեի կազմում։ 1908 թվականի երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո նույն թվականի վերջին Ռուբեն Տեր–Մինասյանի հետ մեկնել է Թիֆլիս, Բաթում, ապա` Կ. Պոլիս, Սեբաստիա, Սամսոն, հայրենի Տիվրիկ, կատարել կազմակերպչական աշխատանքներ։ 1909 թվականի Կիլիկիայի հայության կոտորածներից հետո կրկին լծվել է արևմտահայությանը զինելու և նրան ինքնապաշտպանության նախապատրաստելու գործին, որի շրջանակներում 1909 թ. նախ այցելել է Տրապիզոն, այնուհետև 19 տարվա ընդմիջումից հետո` իր ծնդավայր Օթուր գյուղ։

1914 թվականին, երբ սկսվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմը և Օսմանյան կայսրությունում բնակվող արևմտահայության տեղահանությունն ու ջարդը, Վարդան Շահբազը մի խմբով, որի կազմում էր նաև իր քույրը, բարձրացել է Տիվրիկի լեռները և թուրքական զորքերի դեմ հանդուգն ու հաղթական կռիվներ մղելով` անցել է Երզնկա։

1915–1916 թթ. Երզնկայում համագործակցել է Սեբաստացի Մուրադի (Մուրադ Խրիմյան) և Կայծակ Առաքելի (Տիգրան Աբաջյան) հետ, մասնակցել «մեկ հայը մեկ ոսկի» ցեղասպանությունից մազապուրծ հայ որբերի հավաքագրման աշխատանքներին։ Այնուհետև հայ կամավորական գնդերի կազմում մասնակցել է թուրքական զորքերի դեմ մղվող կռիվներին` գտնվելով Սեբաստացի Մուրադի և Սեպուհի (Արշակ Ներսիսյան) զորամասերի կազմում։

Կովկասյան ռազմաճակատի քայքայումից հետո վերադարձել է Կովկաս։ 1918 թվականի մայիսի 24-ից 28-ին մասնակցել է Ղարաքիլիսայի ճակատամարտին։ Այնուհետև Զորավար Անդրանիկի հետ անցել է Պարսկաստան, այնտեղից` Զանգեզուր։ 1918 թվականի աշնանը մասնակցել է Նուրի փաշայի դեմ Զանգեզուրի հայության մղած կռիվներին։ Եղել է Զորավար Անդրանիկի խմբի մատակավարը։ 1919 թ. մարտին Անդրանիկի հետ մեկնել է Էջմիածին։ 1919 թ. ապրիլի վերջին Անդրանիկի արտասահման անցնելուց և նրա զորամասի ցրվելուց հետո Վարդան Շահբազը նախ անցել է Կ. Պոլիս, այնուհետև` Կիլիկիա, մասնակցել 1920 թվականի սկզբին Մարաշում ծավալված տեղի հայության ինքնապաշտպանական կռիվներին։

Այնուհետև կրկին անցել է Կ. Պոլիս, սակայն, երբ Մուստաֆա Քեմալի գլխավորած թուրքական զորքերը գրավել են Կ. Պոլիսը, Վարդան Շահբազը անցել է Բուլղարիա, որտեղ ծավալել է կազմակերպչական եռանդուն աշխատանք։ 1927 թվականին քուրդ ապստամբներին միանալու և նրանց հետ համագործակցելու նպատակով անցել է Սիրիա: Քրդական շարժման պարտությունից հետո հաստատվել է Քեսաբում, ապա փոխադրվել է Բեյրութ` դարձյալ լծվելով կուսակցական կազմակերպչական աշխատանքի։

1946 թվականին շատ սփյուռքահայերի պես Վարդան Շահբազը ևս ցանկացել է հայրենադարձվել Խորհրդային Հայաստան։ Սակայն, տեղեկանալով, որ Հայաստան գալու պայմանը Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունից և ազգային գիտակցությունից հրաժարվելն է, հրաժարվել է այդ մտքից։ Վարդան Շահբազն իր մահկանացուն կնքել է 1959 թվականի հունիսի 8–ին 95 տարեկան հասակում և թաղվել Ֆըրն Շըպպեքի ազգային գերեզմանատանը։

Երկեր

• Վարդան Շահպազ «Վարդան Շահպազի կեանքը», «Հայրենիք» ամսագիր, Բոստոն, 1960, թիւ 8, էջ 16-22, թիւ 9, էջ 62-69, թիւ 10, էջ 47-52, թիւ 11, էջ 43-49, 1961, թիւ 1, էջ 57-67, թիւ 2, էջ 47-57, թիւ 3, էջ 47-58, թիւ 3, էջ 54-68, թիւ 4, էջ 54-62, թիւ 5, էջ 52-59, թիւ 6, էջ 43-50, թիւ 7, էջ 48-53, թիւ 8, էջ 62-67, թիւ 9, էջ 44-48, թիւ 10, էջ 1-14, թիւ 11, էջ 14-22, թիւ 12, էջ 27-39, 1962, թիւ 1, էջ 26-37, թիւ 4, էջ 74-77, թիւ 5, էջ 64-77։

Գրականություն

• Ռուբէն «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», Ա. հատ., Լոս Անճելըս, 1951, 444 էջ, 2-րդ հրտ., Պէյրութ, 1975, 3-րդ հրտ., Թեհրան, 1982, 401 էջ, 4-րդ հրտ., Պէյրութ, 1983, 5-րդ հրտ., Երևան, 1990, 402 էջ, 6-րդ հրտ., Պէյրութ, 2005։
• Ռուբէն «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», Բ. հատ., Լոս Անճելըս, 1951, 424 էջ, 2-րդ հրտ., Պէյրութ, 1976, 3-րդ հրտ., Թեհրան, 1982, 326 էջ, 4-րդ հրտ., Պէյրութ, 1983, 5-րդ հրտ., Երեւան, 1990, 328 էջ, 6-րդ հրտ., Պէյրութ, 2005։
• Ռուբէն «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», Ե. հատ., Լոս Անճելըս, 1952, 401 էջ, 2-րդ հրտ., Պէյրութ, 1977, 3-րդ հրտ., Թեհրան, 1982, 383 էջ, 4-րդ հրտ., Պէյրութ, 1984, 5-րդ հրտ., Երեւան, 1991, 384 էջ, 6-րդ հրտ., Պէյրութ, 2005։
• Աւօ «Վարդան Շահպազ (Մինաս Տօնիկեան)», «Յեղափոխական ալպոմ», հատ. 2, Հալէպ, 1958, էջ 358–382:
• Հայկական հարց հանրագիտարան, Երևան, 1996, էջ 360։
• Միսաք Թոռլաքեան «Օրերուս հետ», Պէյրութ, 2001, էջ 431–432:

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է «Հայկական հարց» հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։