Բաշգառնեցի Մարտիրոս

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մարտիրոս Աբրահամյան (այլ կիրառումներ)

Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Աբրահամյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին:

Բաշգառնեցի Մարտիրոս
Մարտիրոս Աբրահամյան
սեպտեմբերի 18, 1885-նոյեմբերի 9, 1957
Ծննդավայր	Բաշ Գառնի, Երևանի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն
Մահվան վայր	Թեհրան, Իրան
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կոչում	Խմբապետ
Մարտեր/ պատերազմներ	Ֆիդայական շարժում, Հայ-թաթարական ընդհարումներ, Իրանի սահմանադրական հեղափոխություն, Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Բաշ-Ապարանի ճակատամարտ, Թուրք-հայկական պատերազմ (1920) և Փետրվարյան ապստամբություն
Պարգևներ	Գեոր­գև­յան խաչի շքանշանակիր ասպետ

Մարտիրոս Աբրահամյան կամ Բաշգառնեցի Մարտիրոս (սեպտեմբերի 18, 1885, Երևանի նահանգ, Բաշ Գյառնի (այժմ՝ Կոտայքի մարզ, գ. Գառնի), Ռուսական կայսրություն - նոյեմբերի 9, 1957, Թեհրան, Իրան), հայ ֆիդայի, խմբապետ, ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ, Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասնակից, ՀՅԴ կուսակցության անդամ։

Կենսագրություն

20-րդ դարասկզբի ազգային-ազատագրական պայքարի նշանավոր գործիչ խմ­բա­պետ Մարտիրոս Աբրահամյանը ծնվել է 1885 թվականի սեպտեմբերի 18-ին (հ.տ.), Երևանի նահանգի Բաշ Գյառնի (այժմ՝ Կոտայքի մարզ, գ. Գառնի) գյուղում։ 1903 թվականից անդա­մակ­ցել է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությանը։ Մարտական մկր­տու­թյունն ստացել է 1904-ին՝ Բաբերդցի Միհրանի գլխա­վո­րած «Մասիս» խմբի կազմում մասնակցելով Մո­սուն-Զորի կռվին։ Այդ արշավանքի նպատակն էր պատժել ռուս-թուրքական սահ­մա­նագլխին տեղակայված թուրքական զորա­մա­սե­րին և քրդական ցեղախմբերին, որոնք խոչընդոտում էին դեպի Երկիր գնացող կամավորական խմբերի մուտքը։ 1905-06 թթ. մասնակցում է թաթարական հարձա­կում­ներից հայրենի Բաշ Գառնիի, Կոտայքի, Սյու­նի­քի և Նախիջևանի հայ­կա­կան գյուղերի պաշտ­­պա­նու­թյանը։ 1908-09 թթ. Նիկոլ Դու­մա­նի, ապա Քեռու ընդհանուր հրամանա­տա­րու­թյամբ Մարտիրոսը մաս­նակ­ցում է պարս­­կական Սահմա­նա­դրա­կան հեղափոխու­թյանը՝ ընդդեմ շա­հա­կան վար­չա­կար­գի։ Իրանից վերադարձի ճանա­պար­հին խմբի մյուս անդամների հետ ձերբա­կալ­վում է սահ­­մանագլխին և 2 տարուց ավելի՝ մինչև 1911-ի աշունը, անցկացնում Նա­խի­ջևանի, Երևանի, ապա Նովոչերկասկի բանտերում։ 1914-1916 թթ. որպես վաշտապետ՝ Դրոյի գլխավորած 2-րդ կամա­վո­րական գումարտակի կազմում մասնակ­ցում է Արևմտյան Հայաստանի ազատա­գրու­թյան համար մղվող կռիվներին։ Այդ ընթաց­քում դրսևորած քաջության և հրամա­նա­տա­րական հմտու­թյուն­ների համար պարգևատրվում է Գեոր­գև­յան 4 խաչերով՝ դառնալով «Գեոր­գև­յան խաչի շքանշանակիր ասպետ»։ 1915-ին խմբապետ Մարտիրոսի վաշտը՝ որպես 2-րդ գումարտակի առաջապահ, առաջինն է մտնում Վան, իսկ հետագա մարտերի ըն­թաց­­քում առաջինն է հասնում նաև Մուշ և Սասունի լեռ­նե­րը։ 1917-1918 թթ. Դրոյի առաջ­նորդությամբ մասնակցում է ներքին թշ­նա­մու՝ Արարատ­յան նահանգի թուր­քա­կան տարրի ըմբոստությունները ճնշելու պատժիչ գործո­ղու­­թյուն­ներին։ Իբրև հեծյալ վաշտի հրամա­նա­տար՝ Բաշգառնեցի Մարտիրոսը մասնակ­ցում է Բաշ-Ապարանի հերո­սա­մարտին՝ աչքի ընկ­նե­լով անկոտ­րում խիզախությամբ և հրամանատարական բար­ձր որակներով։ Առաջին հանրապետու­թյան երկուսուկես տարիների ընթացքում նրան կարելի է տեսնել երկրի գրեթե բոլոր թեժ կետերում՝ տար­բեր մարտական առա­ջա­­դրանք­ներ կատարելիս։ Այդ թվում՝ 1920-ին նրա գլխավորած զորամասը թուր­քա­կան տարրից ազատագրում է Միլլի դարայի (Գեղամա լեռնա­շղ­թայի Գառնին եզերող հատվածը) կիրճն ու լեռ­ները։ Եվ միշտ անվեհեր, միշտ ան­մնա­ցորդ զոհաբերող։ 1920-ի աշնանը՝ հայ-թուրքական պատերազմի ժամանակ, Սուր­մա­լուի ռազմաճակատում նրան վստահված էր Մարգարայի կամուրջի պաշտպա­նու­թյու­նը, որը դե­պի Երևան տանող ամենակարճ ճանապարհն էր։ Թշնամուն ոչ մի կերպ չի հաջող­վում գրավել կա­մուրջը՝ չնայած գերակշիռ ուժերին և բազմաթիվ կատաղի գրոհ­նե­րին։

Մարտիրոս Աբրահամյանի նվիրվածությունը ազ­գա­յին դատին և այդ ճանա­պար­հին դրսևորած զինվորական կարողու­թյուն­ները բարձր են գնա­հատ­վել ժամա­նա­կա­կիցների կողմից։

Խմբապետ Մար­տի­րոսը մահանում է 1957 թվականի նոյեմբերի 9-ին և հու­­ղար­կա­վորվում Թեհրանի Դուլաբի հայ­կա­կան գերեզ­մա­նատան պանթեոնում։

Բաշգառնեցի Մարտիրոսը և Փետրվարյան ապստամբությունը

Խմբապետ Մարտիրոսի դերը բացառիկ էր Փետրվարյան ապստամբությունը կազմակերպելու և որպես Երևանի վրա արշավող ուժերի հրա­մա­նատար՝ բոլշևիկյան Հեղկոմի լծից Երևանը ազատագրելու գործում։ Նրա առաջնորդությամբ Գառնիի և Կոտայքի ապստամբ ուժե­րը 1921 թվականի փետրվարի 18-ի լուսաբացին Քանաքեռի և Նորքի բարձունքներից մտ­նում են քաղաք և Չեկայի ու քաղաքային բանտերից ազատագրում հար­յու­րավոր ձեր­բա­կալվածների, այդ թվում՝ պե­տա­կան, կուսակցական և մշակու­թա­յին ղե­կավար գործիչների (Հ. Քաջազնունի, Հ. Օհան­ջանյան, Լ. Շանթ, Ն. Աղբալյան և ուրիշ­ներ)։ Հայ­րե­նիքի փրկու­թյան կոմիտեի վա­րած 40-օրյա գոյամարտերի ընթացքում խմբապետ Մար­տի­րոսը ղեկավարել է Ղամար­լու­ի, ապա՝ Աղբաշի ռազմաճակատները, որոնց ուղ­ղու­թյամբ գոր­ծում էին բոլ­շևիկ­ների ենթակայության տակ գտնվող երկու զրա­­հապատ գնացքները։ Փետրվարյան ապս­­տամ­բության, ապա նաև Լեռնա­հա­յաս­տանի պարտու­թյու­նից հետո նա հազա­րա­վոր ապստամբների հետ անցնում է պարս­կա­կան սահմանը և մնացյալ ողջ կյանքը ապ­րում հյուրընկալ Իրանում։

Երկեր

• Փետրուարեան ապստամբութիւնը (Բաշգեառնեցի խմբապետ Մարտիրոսի յուշերը), Գրի առաւ` Եր. Հայրապետեան, «Հայրենիք» ամսագիր, 1956, թիւ 2, էջ 3-12, թիւ 3, էջ 25-34, թիւ 4, էջ 17-27, թիւ 5, էջ 39-49, թիւ 6, էջ 59-69, թիւ 7, էջ 32-40, թիւ 8, էջ 52-59, թիւ 9, էջ 49-57, թիւ 10, էջ 68-78, թիւ 11, էջ 78-89, 1957, թիւ 1, էջ 58-66, թիւ 2, էջ 59-71, թիւ 3, էջ 98-104, թիւ 4, էջ 67-72, թիւ 5, էջ 47-57, թիւ 6, էջ 61-71, թիւ 8, էջ 70-80։
• Աբրահամեան Մարտիրոս խմբապէտ, «Իմ յիշելի յուշերը», Գիրք Ա, Թեհրան, 1978, 482 էջ, Գիրք Ա, Բ, Երեւան, 2016, 616 էջ։
• Մարտիրոս Աբրահամյան (Բաշգառնեցի Մարտիրոս), «Իմ հիշելի հուշերը», Խմբագիր և առաջաբանի հեղինակ՝ Վարդան Պետրոսյան, Եր., 2016, 640 էջ։ 

Գրականություն

• Մարտիրոս Աբրահամյան (Բաշգառնեցի Մարտիրոս), «Իմ հիշելի հուշերը», Խմբագիր և առաջաբանի հեղինակ՝ Վարդան Պետրոսյան, Եր., 2016, 640 էջ։
• Յուշեր Փետրւարեան ապստամբութիւնից, «Ալիք», Թեհրան, Թիւ 38, 39։

Արտաքին հղումներ

• Աբրահամյան Մարտիրոս, «Հայազգ էլեկտրոնային հանրագիտարան»
• Առաջին հանրապետությունը` ժամանակակիցների հուշերում. խմբապետ Մարտիրոս
• ԿԱՎՐԵ ՇԱՄԵ ԿՌԻՎԸ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է «Հայկական հարց» հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։