Կանայք գիտության մեջ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Երկրաչափություն դասավանդող կին Էվկլիդեսի «Սկզբունքներ» միջնադարյան նկարազարդ ձեռագրից (մոտ մ.թ. 1310 թվական)

Կանանց ներկայությունը գիտության մեջ ընդգրկում է գիտության պատմության ամենավաղ ժամանակները, որտեղ նրանք նշանակալի ներդրում ունեն։ Գենդերով և գիտությամբ հետաքրքրված պատմաբանները հետազոտել են կանանց գիտական ջանքերն ու ձեռքբերումները, խոչընդոտները, որոնց բախվել են կանայք, և ռազմավարությունները, որոնք իրականացվել են, որպեսզի նրանց աշխատանքը «գրախոսվի» և ընդունվի խոշոր գիտական ամսագրերում և այլ հրապարակումներում։ Այս հարցերի պատմական, քննադատական և սոցիոլոգիական ուսումնասիրությունն ինքնին դարձել է գիտական բնագավառ։

Բժշկության մեջ կանանց ներգրավումը տեղի է ունեցել մի քանի վաղ արևմտյան քաղաքակրթություններում, իսկ Հին Հունաստանում բնափիլիսոփայության ուսումնասիրությունը բաց է եղել կանանց համար։ Կանայք մ.թ. առաջին կամ երկրորդ դարերում իրենց ներդրումն են ունեցել ալքիմիայի պրոտոգիտության մեջ։ Միջնադարում կրոնական մենաստանները եղել են կանանց կրթության կարևոր վայր, և այդ համայնքներից ոմանք հնարավորություն են ընձեռել կանանց նպաստել գիտական հետազոտություններին։ 11-րդ դարում առաջացել են առաջին միջնադարյան համալսարանները, իսկ կանայք, մեծ մասամբ, դուրս են մնացել համալսարանական կրթությունից[1]։

Բուսաբանությունը որպես ակադեմիական շրջանակներից դուրս գիտություն, ամենաշատն է օգուտ քաղել վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանի կանանց ներդրումներից[2]։ Բժշկական ոլորտներում կանանց կրթելու նկատմամբ վերաբերմունքը, ըստ երևույթին, ավելի ազատական է եղել Իտալիայում, քան այլ վայրերում։ Առաջին հայտնի կինը, ով գիտական ուսումնասիրությունների ոլորտում համալսարանական ամբիոնում դասավանդելու թույտվություն է ստացել, տասնութերորդ դարի իտալացի գիտնական Լաուրա Բասսին է[3]։

Գենդերային դերերը հիմնականում դետերմինիստական են եղել տասնութերորդ դարում, և կանայք զգալի առաջընթաց են գրանցել գիտության մեջ։ Տասնիններորդ դարում կանայք դուրս են մնացել պաշտոնական գիտական կրթության մեծ մասից, սակայն այս ժամանակահատվածում նրանք սկսել են ընդունվել ուսյալ միությունների շարքերը։ Տասնիններորդ դարի վերջին, կանանց քոլեջների վերելքը աշխատատեղեր են ստեղծել կին գիտնականների համար և հնարավորություններ կրթության համար։ Մարի Կյուրին ճանապարհ է հարթել գիտնականների համար ռադիոակտիվ քայքայման ուսումնասիրության համար և հայտնաբերել է ռադիում և պոլոնիում տարրերը[4]։ Աշխատելով որպես ֆիզիկոս և քիմիկոս, նա ռադիոակտիվ քայքայման վերաբերյալ առաջին հետազոտություններն է անցկացրել և առաջին կինն է, ով ստացել է ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակ և դարձել է առաջին մարդը, ով ստացել է քիմիայի ոլորտում երկրորդ Նոբելյան մրցանակը։ 1901-2022 թվականների ընթացքում 60 կին արժանացել է Նոբելյան մրցանակի։ Ֆիզիկայի, քիմիայի, ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության բնագավառներում Նոբելյան մրցանակի են արժանացել քսանչորս կանայք[5]։

Միջմշակութային հեռանկարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1970-1980-ական թվականներին բազմաթիվ գրքեր և հոդվածներ են հրապարակվել կին գիտնականների մասին. Գրեթե բոլոր հրապարակված աղբյուրները անտեսել են գունավոր կանանց և Եվրոպայից և Հյուսիսային Ամերիկայից դուրս կանանց[6]։ 1985 թվականին «Կովալևսկայա հիմնադրամի»[7] և 1993 թվականին «Զարգացող աշխարհի գիտության կանանց կազմակերպության»[8] ձևավորման շնորհիվ ավելի տեսանելի են դարձել նախկինում մարգինալացված կին գիտնականները, բայց, նույնիսկ այսօր, զարգացող երկրներում գիտության մերօրյա և պատմական կանանց մասին տեղեկատվությունների պակաս է զգացվում։ Ըստ ակադեմիկոս Էնն Հիբներ Կոբլիցի[9].

Կին գիտնականների վերաբերյալ աշխատությունների մեծ մասը կենտրոնացած է Արևմտյան Եվրոպայի և Հյուսիսային Ամերիկայի անհատականությունների և գիտական ենթամշակույթների վրա, իսկ գիտության ոլորտում կանանց պատմաբանները անուղղակի կամ բացահայտորեն ենթադրել են, որ այդ տարածաշրջանների համար արված դիտարկումները ճշմարիտ կլինեն մնացած աշխարհի համար։

Ըստ Կոբլիցի` գիտության մեջ կանանց մասին այս ընդհանրացումները հաճախ չեն պահպանվում միջմշակութային առումով[10].

Գիտական կամ տեխնիկական ոլորտը, որը տվյալ ժամանակահատվածում մի երկրում կարող է «ոչ կանացի» համարվել, կարող է վայելել բազմաթիվ կանանց մասնակցությունը մեկ այլ պատմական ժամանակաշրջանում կամ մեկ այլ երկրում։ Նման օրինակ է ճարտարագիտությունը, որը շատ երկրներում համարվում է տղամարդկանց բացառիկ մենաշնորհը, հատկապես հեռանկարային համարվող ենթաոլորտներում, ինչպիսիք են էլեկտրատեխնիկան կամ մեքենաշինությունը։ Այնուամենայնիվ, կան բացառություններ։ Նախկին Խորհրդային Միությունում ճարտարագիտության բոլոր մասնագիտություններում կանայք բարձր տոկոս էին կազմում, կամ 1990 թվականին Նիկարագուայի Ազգային ճարտարագիտական համալսարանում կանայք կազմում էին ինժեներ ուսանողների 70%-ը։

Պատմական օրինակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին աշխարհի պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանանց ներգրավվածությունը բժշկության ոլորտում գրանցվել է որոշ վաղ քաղաքակրթություններում։ Հին եգիպտացի բժիշկ Պեսեշեթը (մ.թ.ա. մոտ 2600–2500), որը գրություններում հիշատակվել է որպես «կին բժիշկների տիկին վերակացու»[11][12], գիտության պատմության մեջ ամենավաղ հայտնի կին բժիշկն է[13]։ Ագամեդեին[14] Հոմերոսը հիշատակել է որպես բուժիչ Հին Հունաստանում նախքան Տրոյական պատերազմը (մ.թ.ա. մոտ 1194-1184)[15][16][17]։ Համաձայն վաղ անտիկ լեգենդներից մեկի՝ Ագնոդիկան առաջին կին բժիշկն է, ով օրինականորեն գործել է մ.թ.ա. չորրորդ դարում Աթենքում[18]։

Ալկոհոլը, որը կոչվում է «հինգերորդ էություն», գինուց թորելու համար օգտագործվող սարք (1528), շոգեկաթսա, որը կոչվել է բալնեում Մարիա կամ Մարիամի բաղնիք, որն անվանվել է հնագույն ալքիմիկոս Մարիամ Մարգարեուհու անունով։ Գինու տափաշիշը դրվում է տաք ջրի բաղնիքում։ Վերևում սառը ջրի շապիկը շրջապատում է ալեմբիկը (կոնդենսատորը)։ Մինչ օրս կրկնակի կաթսան հայտնի է ֆրանսերեն՝ bain-marie, իտալերեն՝ bagno maria և իսպաներեն՝ bath maria:

Հին Հունաստանում բնափիլիսոփայության ուսումնասիրությունը բաց էր կանանց համար։ Արձանագրված օրինակներից են Ագլաոնիկեն, ով խավարումներ է կանխատեսել և Թեանոն՝ մաթեմատիկոս և բժիշկ, որը եղել է Պյութագորասի աշակերտը (հնարավոր է նաև՝ կինը), և Պյութագորասի կողմից հիմնադրված Կրոտոնեի դպրոցներից մեկի անդամ, որոնց թվում եղել են բազմաթիվ այլ կանայք[19]։ Յուլիուս Պոլիդևկիսի (Pollux) մի հատված խոսում է նրանց մասին, ովքեր հորինել են մետաղադրամ հատելու գործընթացը[20]՝ նշելով Ֆեյդոն Ագոսացուն և Դեմոդիկե Կիմիեցուն` Փռյուգիայի թագավոր Միդասի կնոջը և Կիմիի (Κύμη) թագավոր Ագամեմնոնի դստերը[21]։ Էոլիսի Կիմիի թագավոր Ագամեմնոնի դուստրն ամուսնացել է Փռյուգիայի թագավոր Միդասի հետ[22]։ Այս կապը, հավանաբար, հեշտացրել է հույներին «փոխառել» իրենց այբուբենը փռյուգիացիներից, քանի որ փռյուգիական տառերի ձևերն ամենամոտն են Էոլիսի (էոլյան-հյուսիսաքայյան) արձանագրություններին[22]։

Բաբելոնյան քաղաքակրթության ժամանակաշրջանում, մոտավորապես մ.թ.ա. 1200 թվականին, երկու պարֆյումերուհիներ՝ Տապուտի-Բելատեկալիմ և -նինու (նրա անվան առաջին կեսն անհայտ է) կարողացան էսենցիաներ ստանալ բույսերից՝ օգտագործելով արդյունահանման և թորման ընթացակարգերը[23]։ Եգիպտական դինաստիայի ժամանակ կանայք զբաղվում էին կիրառական քիմիայով, ինչպիսիք էին գարեջրի պատրաստումը և բուժիչ միացությունների պատրաստումը[24]։ Նշվում է, որ կանայք մեծ ներդրում են ունեցել ալքիմիայի մեջ[24]։ Նրանցից շատերն ապրել են Ալեքսանդրիայում մ.թ. 1-ին կամ 2-րդ դարերում, որտեղ գնոստիկական ավանդույթը հանգեցրել է կանանց ներդրումների գնահատմանը։ Կին ալքիմիկոսներից ամենահայտնին՝ Մարիամ Մարգարեուհիին է վերագրվում մի քանի քիմիական գործիքների հայտնագործումը, այդ թվում՝ շոգեկաթսան, որն այն ժամանակ կոչվել է բեյն-մարի (կրկնակի կաթսա), այն ժամանակվա թորման սարքավորումների կատարելագործումը կամ ստեղծումը[24][25]։ Թորման նման սարքավորումները կոչվել են կերոտակիս (պարզ ձևը) և տրիբիկոս (թորման բարդ սարքը)[24]։

Հիպատիա Ալեքսանդրացին (մ.թ. մոտ 350-415), Թեոն Ալեքսանդրացու դուստրը, փիլիսոփա, մաթեմատիկոս և աստղագետ էր[26][27]։ Նա ամենավաղ կին մաթեմատիկոսն է, ում մասին մանրամասն տեղեկություններ են պահպանվել[27]։ Հիպատիային է վերագրվում երկրաչափության, հանրահաշվի և աստղագիտության վերաբերյալ գրած մի քանի կարևոր մեկնաբանություններ[19][28]։ Հիպատիան ղեկավարել է փիլիսոփայական դպրոց, դասավանդել է Ալեքսանդրիայի գրադարանում և կրթել է բազմաթիվ ուսանողների[29]։ 415 թվականին նա խառնվել է Ալեքսանդրիայի եպիսկոպոս Կիրիլի և հռոմեական կառավարիչ և Եգիպտոսի պրեֆեկտ Օրեստեսի միջև քաղաքական վեճին, որի հետևանքով Կիրիլի կողմնակիցների մոլեռանդ ամբոխը մերկացրել է նրան, մասնատել և այրել նրա մարմնի կտորները[29]։

Միջնադարյան Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիլդեգարդ Բինգենցի

Եվրոպական միջնադարի վաղ շրջանները, որոնք նաև հայտնի են որպես մութ դարեր, նշանավորվել են Հռոմեական կայսրության անկմամբ։ Լատինական Արևմուտքը բախվել է մեծ դժվարությունների, որոնք կտրուկ ազդել են մայրցամաքի ինտելեկտուալ արտադրության վրա։ Թեև բնությունը նախկինի պես դիտվում էր որպես մի համակարգ, որը կարելի է ընկալել բանականության լույսի ներքո, նորարարական գիտական հետազոտությունները քիչ են եղել[30]։

Արաբական աշխարհը գիտական առաջընթացի պահպանման համար մեծ դեր է ունեցել։ Արաբ գիտնականները ստեղծել են յուրահատուկ գիտական աշխատություններ և ստեղծել դասական ժամանակաշրջանի ձեռագրերի պատճեններ[31]։ Այս ժամանակաշրջանում քրիստոնեությունը վերակենդանացման շրջան է ապրել, և դրա արդյունքում արևմտյան քաղաքակրթությունը ամրապնդվել է։ Այս երևույթը մասամբ պայմանավորված է եղել մենաստաններով և կանանց կուսանոցներով, որտեղ կրթել են, կարդալու և գրելու հմտություններ սերմանել, նաև վանականների ու միանձնուհիների շնորհիվ հավաքվել և պատճենվել են անցյալի գիտնականների կողմից ստեղղծված կարևոր գրությունները[31]։

Հիվանդին խնամող կին, բժիշկ

Մենաստաններն այս ժամանակահատվածում կանանց կրթության կարևոր վայր լինելով հանդերձ` խրախուսել են կարդալու և գրելու հմտությունները, և այդ համայնքներից ոմանք հնարավորություն են ընձեռել կանանց նպաստել գիտական հետազոտություններին[31]։ Օրինակ՝ գերմանացի աբբայուհի Հիլդեգարդ Բինգենացին (մ.թ. 1098-1179) հայտնի փիլիսոփա և բուսաբան է եղել, որի բեղմնավոր աշխատությունները ներառում են տարբեր գիտական թեմաների բուժում, ներառյալ բժշկությունը, բուսաբանությունը և բնական պատմությունը (մոտ 1151–58)[32]:

Մեկ այլ հայտնի գերմանացի աբբայուհի Հրոսվիտա Գանդերսհայմցին (մ.թ. 935-1000)[31], որը նաև օգնել է խրախուսել կանանց ինտելեկտուալ զարգացումը։ Այնուամենայնիվ, կուսանոցների թվի և հզորության աճը հոգևորական հիերարխիայում, որը բացառապես կազմված էր տղամարդկանցից, չի ողջունվել, և այդպիսով հակամարտություն հրահրել՝ հակազդելով կանանց առաջխաղացմանը։ Դա ազդել է բազմաթիվ կրոնական միաբանությունների վրա, որոնք փակվել են կանանց առջև և ցրել նրանց կուսանոցները, և ընդհանուր առմամբ կանանց զրկել կարդալ և գրել սովորելու հնարավորությունից։ Դրանով գիտության աշխարհը փակվել է կանանց համար՝ սահմանափակելով կանանց ազդեցությունը գիտության մեջ[31]։

11-րդ դարասկզբին առաջացել են առաջին միջնադարյան համալսարանները։ Կանանց, մեծ մասամբ, արգելվել է համալսարանական կրթություն ստանալ[1]։ Այնուամենայնիվ, եղել են որոշ բացառություններ. Իտալական Բոլոնիայի համալսարանը 1088 թվականին` իր հիմնադրման սկզբում թույլ է տվել, որ կանայք մասնակցեն դասախոսություններին[33]։

Իտալիայում բժշկական ոլորտներում կանանց կրթության նկատմամբ վերաբերմունքը, ըստ երևույթին, ավելի ազատական է եղել, քան այլ վայրերում։ Ենթադրվում է, որ բժիշկը՝ Տրոտուլա դի Ռուջիերոն, ամբիոն է վարել Սալեռնոյի բժշկական դպրոցում 11-րդ դարում, որտեղ նա ուսուցանում էր բազմաթիվ ազնվական իտալուհիների, մի խումբ, որը երբեմն անվանում են «Սալեռնոյի կանայք»[25][34]։ Կանանց բժշկության վերաբերյալ մի քանի ազդեցիկ տեքստեր, որոնք վերաբերում են մանկաբարձության և գինեկոլոգիայի, ի թիվս այլ թեմաների, նույնպես հաճախ վերագրվում են Տրոտուլային[35]։

Դորոտեա Բուկան ևս մեկ նշանավոր իտալացի բժիշկ էր։ 1390 թվականից ավելի քան քառասուն տարի Բոլոնիայի համալսարանում վարել է փիլիսոփայության և բժշկության ամբիոն[36][37][38][39]։ Բժշկության մեջ գրանցված ներդրումներ ունեցող այլ իտալուհիներից են` Աբելլան, Յակոբինա Ֆելիսիեն, Ալեսանդրա Ջիլիանին, Ռեբեկա դե Գուարնան, Մարգարիտան, Մերկուրիադը (14-րդ դար), Կոնստանս Կալենդան, Կալրիսե դի Դուրիսիոն (15-րդ դար), Կոնստանցան, Մարիա Ինկարնատա և Թոմասիա դե Մատիոն[37][40]։

Չնայած որոշ կանայք հաջողություն են ունեցել, այնուամենայնիվ, միջնադարն աչքի է ընկել մշակութային կողմնակալություններով, որոնք ազդել են նրանց կրթության և գիտության մեջ մասնակցության վրա։ Օրինակ, սուրբ Թոմաս Աքվինացին, քրիստոնյա գիտնականը, նկատի ունենալով կանանց, գրել է[1]. «Նա մտավոր անկարող է հեղինակավոր պաշտոն զբաղեցնելուն»։

1600-1700-ականների գիտական հեղափոխություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նյուքասլ ափոն Թայնի դքսուհի, պոետ և փիլիսոփա Մարգարետ Լուկաս Քավենդիշի դիմանկարը (1623 - 1673)

Մարգարեթ Քավենդիշը՝ տասնյոթերորդ դարի արիստոկրատ, մասնակցել է այդ ժամանակի կարևորագույն գիտական բանավեճերին։ Այնուամենայնիվ, նա չի ընդգրկվել Անգլիայի Թագավորական ընկերությունում, չնայած նրան մի անգամ թույլ են տվել մասնակցել հանդիպմանը։ Նա գրել է մի շարք աշխատություններ գիտական հարցերի վերաբերյալ, այդ թվում՝ Դիտարկումներ փորձարարական փիլիսոփայության վրա (1666) և Բնափիլիսոփայության հիմքերը։ Այս աշխատանքներում նա հատկապես քննադատել է աճող համոզմունքը, որ մարդիկ գիտության միջոցով բնության տերն են։ 1666 թվականի աշխատանքով փորձել է բարձրացնել կանանց հետաքրքրությունը գիտության նկատմամբ։ Նրա դիտարկումները Բեկոնի փորձարարական գիտությունը քննադատելու պատճառ են դարձել[41], նաև նա քննադատել է մանրադիտակները` որպես անկատար սարքեր[42]։ Կանայք 17-րդ դարում հազվադեպ են գրել բնափիլիսոփայության մասին, Քավենդիշն այդ թեմայով հրատարակել է վեց գիրք[43]։

Իզաբելլա Կորտեզեի գաղտնիքները (1561)

Իտալացի ալքիմիկոս Իզաբելլա Կորտեզեն առավել հայտնի է իր «Իզաբելլա Կորտեզեի գաղտնիքները» (I secreti della signora Isabella Cortese) գրքով: Կորտեզեն կարողացել է հմտորեն օգտվել բնությունից` գտնելով կամ փորձելով գտնել մի քանի բուժիչ, ալքիմիական և կոսմետիկ «գաղտնիքներ»[44]։ Իզաբելլայի գաղտնիքները գիրքը գաղտնիքների ավելի մեծ գրքի մաս է, որը 16-րդ դարում չափազանց հայտնի է եղել բարձրաշխարհիկ հասարակության շրջանում։ Չնայած Կորտեզեի օրոք գրագետ կանանց ցածր տոկոսին, Գաղտնիքները գրքում ալքիմիական և կոսմետիկ «գաղտնիքների» մեծ մասը ուղղված է կանանց։ Այդտեղ ամեն ինչից զատ խոսվում է հղիության, պտղաբերության և ծննդաբերության մասին[44]։

Աստղագետ, բժիշկ և քիմիկոս Սոֆիա Բրահեն ՝ Տիխո Բրահեի քույրը, դանիացի այգեգործ է եղել։ Բրահեին քիմիա և այգեգործություն է ուսուցանել ավագ եղբայրը (որը քրոջը Ուրանիա է կոչել կատակով), բայց ինքն անձամբ ինքնուրույն ուսումնասիրել է աստղագիտություն գերմաներեն գրքերով։ Սոֆիան բազմաթիվ առիթներով այցելել է իր եղբորը «Ուրանիենբորգ» աստղադիտարանում և աջակցել նրա De nova stella նախագծին: Սոֆիայի դիտարկումները հանգեցրել են SN 1572 գերնոր աստղի հայտնաբերմանը, որն օգնել է հերքել տիեզերքի երկրակենտրոն մոդելը[45]։

1594 թվականի փետրվարին Տիխոն գրել է «Ուրնիա Տիտանիա» (Urania Titani) վեց հարյուր տողանոց պոեմ իր քրոջ՝ Սոֆիայի և նրա ամուսնու՝ Էրիկի գեղարվեստական սիրային նամակագրության մասին։ Ուրանիան ներկայացրել է Սոֆիային, իսկ Տիտանիան՝ Էրիկին։ Տիխոն այս բանաստեղծությամբ արտահայտել է իր գնահատանքը քրոջ և նրա ամբողջ աշխատանքի հանդեպ։

Գերմանիայում արհեստագործության մեջ կանանց մասնակցության ավանդույթը որոշ կանանց հնարավորություն է տվել ներգրավվել դիտողական գիտության, հատկապես աստղագիտության մեջ։ 1650-1710 թվականներին կանայք գերմանացի աստղագետների 14%-ն են կազմել[46]։ Գերմանիայում ամենահայտնի կին աստղագետը Մարիա Վինքելմանն էր։ Նա կրթություն է ստացել իր հոր և հորեղբոր մոտ և ստացել աստղագիտության ուսուցում մոտակայքում գտնվող ինքնուսույց աստղագետի մոտ։ Գործնականում աստղագետ լինելու հնարավորություն ստացել է այն ժամանակ, երբ նա ամուսնացել է Գոթֆրիդ Կիրչի՝ Պրուսիայի առաջատար աստղագետի հետ։ Նա դարձել է ամուսնու օգնականը աստղադիտարանում, որը գործում էր Բեռլինում Գիտությունների ակադեմիայում։ Նա կատարել է յուրահատուկ ներդրում, ներառյալ գիսաստղի հայտնաբերումը։ Ամուսնու մահից հետ Վինքելմանը դիմել է աստղագետի օգնականի պաշտոնի համար Բեռլինի ակադեմիայում։ Որպես կին, առանց համալսարանական աստիճանի, նրան մերժել են այդ պաշտոնը։ Բեռլինի ակադեմիայի անդամները մտավախություն ունեին, որ կնոջն աշխատանքի ընդունելով վատ օրինակ կծառայեն։ «Բերանները բաց կմնա», ասել են նրանք[47]։

Վինկելմանի խնդիրները Բեռլինի ակադեմիայի հետ արտացոլում են այն խոչընդոտները, որոնց հանդիպել են կանայք գիտական աշխատանքի ընդունվելու համար, որը համարվում էր հիմնականում տղամարդկանց մենաշնորհը։ Մինչև քսաներորդ դարը ոչ մի կին չի հրավիրվել 'ոչ Լոնդոնի Թագավորական ընկերություն, ոչ էլ Ֆրանսիայի գիտությունների ակադեմիա։ Մարդկանց մեծամասնությունը տասնյոթերորդ դարում համարել է, որ ցանկացած կրթությանը նվիրված կյանքը հակասում է այն տնային պարտականություններին, որոնք կանայք պետք է կատարեին։

Ժամանակակից բուսաբանության և կենդանաբանության հիմնադիր Մարիա Սիբիլլա Մերիան (1647-1717)

Ժամանակակից բուսաբանության և կենդանաբանության հիմնադիր գերմանուհի Մարիա Սիբիլլա Մերիանը (1647–1717), իր կյանքն անցկացրել է բնության ուսումնասիրության վրա։ Տասներեք տարեկանում Սիբիլան սկսել է թրթուրներ աճեցնել և ուսումնասիրել դրանց փոխակերպումը թիթեռների։ Նա բնափիլիսոփայական իր ուսումնասիրությունները գրացել է «Ուսումնական գիրք» կոչվող մատյանում։ Իր առաջին հրապարակման մեջ՝ «Ծաղիկների նոր գիրքը», նա օգտագործել է բույսերի և միջատների կյանքը ցուցակագրելու պատկերներ։ Ամուսնու մահից և Սիվերթում ապրելու կարճատև շրջանից հետո նա և իր դուստրը երկու տարի ճանապարհորդել են Պարամարիբո՝ միջատներին, թռչուններին, սողուններին և երկկենցաղներին դիտելու[48]։ Ամստերդամ վերադառնալով նա հրատարակել է «Սուրինաիական միջատների կերպարանափոխությունը» գիրքը[49], որն «առաջին անգամ եվրոպացիներին բացահայտեց անձրևային անտառի զարմանալի բազմազանությունը»[50][51]։ Նա բուսաբան և միջատաբան էր, ով հայտնի էր բույսերի և միջատների իր գեղարվեստական նկարազարդումներով։ Այդ ժամանակաշրջանի համար անսովոր նա ճանապարհորդել է Հարավային Ամերիկա և Սուրինամ, որտեղ, իր դուստրերի օգնությամբ, նկարազարդել է այդ շրջանների բուսական և կենդանական կյանքը[52]։

Ընդհանուր առմամբ, գիտական հեղափոխությունը քիչ ներդրում է ունեցել կանանց բնույթի մասին մարդկանց պատկերացումները փոփոխելու հարցում, ավելի կոնկրետ, որ նրանք կարող են գիտությանը նպաստել, ճիշտ այնպես, ինչպես տղամարդիկ են դա անում։ Ըստ Ջեքսոն Շպիլֆոգելի, «տղամարդ գիտնականներն օգտագործեցին նոր գիտությունը՝ տարածելու այն տեսակետը, որ կանայք իրենց բնույթով ստորադաս են և ենթակա են տղամարդկանց և համապատասխանում են որպես հագատար մայրեր տնային դերակատարման համար։ Գրքերի համատարած տարածումն ապահովեց այս գաղափարների շարունակականությունը»[53]։

18-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լաուրա Բասսին առաջին կինն է, ով Եվրոպայի համալսարաններից մեկում ստացել է ֆիզիկայի պրոֆեսորի կոչում

Տասնութերորդ դարում բազմաթիվ գիտական ոլորտներում գերազանցություն ունենալով հանդերձ` կանայք չեն ցանկացել ուսումնասիրել բույսերի վերարտադրությունը։ Բանը նրանում է, որ Կառլ Լիննեյի` սեռական հատկանիշների (առէջ, վարսանդ) հիման վրա բույսերի դասակարգման համակարգը[54] մարդկանց ուշադրությունն այդ ժամանակ կենտրոնացրել էր բուսաբանական անառակության (gynoecium) վրա, և մարդիկ վախենում էին, որ կանայք անբարոյական դասեր կքաղեն բնության օրինակից։ Արդյունքում ավելի հաճախ են սկսել կանանց համարել ի ծնե զգացմունքային և օբյեկտիվ դատողությունից զուրկ, կամ որպես բարոյական հասարակություն վերարտադրող բնատուր կարողությամբ օժտված մայրեր[55]։

Տասնութերորդ դարը բնութագրվել է կնոջ նկատմամբ երեք տարբեր հայացքներով. կանայք մտավոր կարողություններով և սոցիալապես զիջում են տղամարդկանց, որ նրանք հավասար են, բայց տարբեր, և որ կանայք պոտենցիալ հավասար են թե՛ մտավոր կարողություններով, թե՛ հասարակության մեջ ունեցած ներդրումով[56]։ Այնպիսի անհատներ, ինչպիսին Ժան-Ժակ Ռուսոն է, համարել են, որ կանանց դերը հասարակության մեջ սահմանափակվում է մայրության և իրենց տղամարդ զուգընկերներին ծառայելու մեջ, իսկ Լուսավորության դարաշրջանն այն ժամանակաշրջանն էր, երբ կանայք ավելի ընդլայնված դերեր ունեցան գիտության մեջ[57]։

Եվրոպայում սալոնային մշակույթի վերելքը փիլիսոփաների և նրանց երկխոսության համար մտերմիկ միջավայր է ստեղծել, որտեղ տղամարդկանց և կանանց հանդիպումներում քննարկվել են ժամանակակից քաղաքական, սոցիալական և գիտական թեմաներ[58]։ Ժան-Ժակ Ռուսոն քննադատաբար է վերաբերվել սալոններին, որտեղ գերակշռում էին կանայք, քանի որ նրանք արտադրում էին «կնանման տղամարդիկ», ճնշում էին լուրջ դիսկուրսը, սալոնները բնութագրելով սեռերի խառնմամբ[59]։

Լեդի Մերի Ուորթլի Մոնթեգյուն հակադրվելով ավանդույթին` ներմուծել է ջրծաղիկի պատվաստումը արևմտյան բժշկության մեջ` Օսմանյան կայսրությունում իր ճանապարհորդությունների ժամանակ դրա վարիոլացիային (variola-«բնական ծաղիկ» բառից) ականատես լինելուց հետո[60][61]։ 1718 թվականին Ուորթլի Մոնթեգյուն պատվաստել է իր որդուն[61] և երբ 1721 թվականին Անգլիայում ջրծաղիկի համաճարակ է բռնկվել, նա պատվաստել է իր դստերը[62]։ Սա Բրիտանիայում կատարված առաջին նման գործողությունն է եղել[61]։ Նրա ազդեցությամբ Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի թագուհի Քերոլայն Բրանդենբուրգ Անսբախեցին (Ջորջ III-ի կինը) համաձայնվել է փորձարկել բուժումը բանտարկյալների վրա[62]։ Հետագայում Քերոլայնը պատվաստել է իր երկու դուստրերին 1722 թվականին[61]։ Վորտլի Մոնթեգյու կեղծանունով 1722 թվականի սեպտեմբերին նա հրապարակել է մի հոդված, որտեղ նկարագրել է պատվաստումը և խոսել դրա օգտին[63]։

Palazzo Pubblico-ում (Սիենա, Տոսկանա) Քառասունինը թեզերը[64] հրապարակայնորեն պաշտպանելուց հետո, 1732 թվականին Լաուրա Բասիին շնորհվել է փիլիսոփայության դոկտորի կոչում Բոլոնիայի համալսարանում[65]։ Այսպիսով, Բասին դարձել է աշխարհում երկրորդ կինը, ով ստացել է փիլիսոփայության դոկտորի կոչում. առաջինը ստացել է Ելենա Պիսկոպիան 1678 թվականին (54 տարի առաջ)։ Այնուհետև նա պաշտպանել է տասներկու լրացուցիչ թեզեր Archiginnasio-ում՝ Բոլոնիայի համալսարանի գլխավոր մասնաշենքում, ինչը թույլ է տվել նրան դիմել համալսարանում դասախոսական պաշտոն ստանալու համար[65]։ 1732 թվականին համալսարանը Բասիին շնորհել է փիլիսոփայության պրոֆեսորի կոչում՝ դարձնելով նրան Գիտությունների ակադեմիայի անդամ և առաջին կինը, ով արժանացել է ֆիզիկայի պրոֆեսորի կոչմանը Եվրոպական բարձրագույն կրթության համակարգի համալսարանում[65]։ Բայց ընդունված էր, որ կանայք պետք է անձնական կյանք ունենան, իսկ 1746-1777 թվականներին նա տարեկան մեկ պաշտոնական ատենախոսություն է ունեցել՝ ձգողականության խնդրից մինչև էլեկտրականություն[64]։ Եվ չկարողանալով կանոնավորաբար հրապարակային դասախոսություններ կարդալ համալսարանում, նա սկսել է մասնավոր դասեր և փորձեր անցկացնել տնից 1749 թվականին[64]։

Այնուամենայնիվ, իր պարտականությունների ավելացման և համալսարանի անունից հանրային ելույթների պատճառով Բասին կարողացել է աշխատավարձի կանոնավոր բարձրացման միջնորդություն ներկայացնել, որն իր հերթին օգտագործել է իր առաջադեմ սարքավորումների համար վճարելու համար։ Բասին վաստակել է Բոլոնիայի համալսարանի կողմից վճարվող ամենաբարձր աշխատավարձը՝ 1200 լիրա[66]։ 1776 թվականին, 65 տարեկան հասակում, նա իր ամուսնու հետ միասին նշանակվել է Բոլոնիայի գիտությունների ինստիտուտի փորձարարական ֆիզիկայի ամբիոնի դասախոս[64]։

Ըստ Britannica հանրագիտարանի՝ Մարիա Գաետանա Ագնեզին «համարվում է արևմտյան աշխարհում առաջին կինը, ով մաթեմատիկայի ոլորտում հեղինակություն է ձեռք բերել»[67]։ Նա համարվում է առաջին կինը, ով գրել է մաթեմատիկայի ձեռնարկ՝ «Իտալիայի երիտասարդության օգտագործման վերլուծական հաստատություններ» (Instituzioni analitiche ad uso della gioventù italiana): Հրատարակվել է 1748 թվականին, այն «համարվում է Էյլերի ստեղծագործությունների լավագույն ներածությունը»[68]։ Ըստ Ագնեսիի, այս աշխատանքի նպատակը «անվերջ փոքրի հաշվարկի» (infinitesimal calculus, մաթանալիզի պատմական անվանումը) տարբեր արդյունքների և թեորեմների համակարգված պատկերացում տալն է եղել[69]։ 1750 թվականին նա դարձել է երկրորդ կինը, որին շնորհվել է պրոֆեսորի կոչում եվրոպական համալսարանում։ Նաև նշանակվել է Բոլոնիայի համալսարանում, որտեղ երբեք չի դասավանդել[70]։

Գերմանուհի Դորոթեա Էրքսլեբենը բժշկություն է սովորել իր հորից, վաղ տարիքից[71], իսկ երբ Բասին համալսարանում դասախոսություն կարդալու թույլտվություն է ստացել, ոգեշնչվել է պայքարել բժշկությամբ զբաղվելու իր իրավունքի համար։ 1742 թվականին նա մի բրոշյուր է հրապարակել, որտեղ պնդում է, որ կանանց պետք է թույլատրվի համալսարան հաճախել[72]։ Էրքսլեբենը Ֆրիդրիխ Մեծի դիսպենսացիայի ( dispensation ) շնորհիվ սովորելու թույտվություն է ստացել[71] և 1754 թվականին տացել է դոկտորի կոչում Հալլեի Հալլե-Վիտենբերգ համալսարանից[72]։ Նա շարունակել է վերլուծել այն խոչընդոտները, որոնք խանգարում են կանանց սովորել, այդ թվում՝ տնային տնտեսությունն ու երեխաները[71]։ Նա դարձել է առաջին կին բժիշկը Գերմանիայում[73]։

Էմիլի դյու Շատլեն իր աշխատություններում քննադատել է Ջոն Լոքիփիլիսոփայությունը և շեշտել գիտելիքի ստուգման անհրաժեշտությունը

1741-1742 թվականներին Շարլոտա Ֆրոլիչը դարձել է առաջին կինը, որը Շվեդիայի Գիտությունների թագավորական ակադեմիայի միջոցով հրատարակել է գյուղատնտեսության վերաբերյալ երեք գրքեր։ 1748 թվականին Եվա Էկեբլադը դարձել է առաջին կինը, ով ընդունվել է այդ ակադեմիա[74]։ 1746 թվականին նա ակադեմիային էր ներկայացրել իր հայտնագործությունները, թե ինչպես կարելի է կարտոֆիլից ալյուր և ալկոհոլ պատրաստել[75][76]։ Կարտոֆիլը Շվեդիա էր ներմուծվել 1658 թվականին, բայց այն մշակվում էր միայն արիստոկրատիայի ջերմոցներում։ Իսկ Էկեբլադի հայտնագործությունից հետո կարտոֆիլը Շվեդիայում վերածվել է հիմնական սննդի։ Արդյունքում, ավելացել է հաց պատրաստելու համար հասանելի ցորենի, տարեկանի և գարու մատակարարումը, քանի որ ալկոհոլ պատրաստելու համար դրանց փոխարեն հնարավոր էր դարձել կարտոֆիլը գտագործվել։ Սա զգալիորեն բարելավել է երկրում ուտելու սովորությունները և նվազեցրել սովահարության հաճախակիությունը[76]։ Էկեբլադը 1751 թվականին նաև հայտնաբերել է բամբակյա գործվածքն ու թելը օճառով սպիտակեցնելու մեթոդը[75], իսկ 1752 թվականին նրա շնորհիվ այն ժամանակվա կոսմետիկայի վտանգավոր բաղադրիչները փոխարինվել են կարտոֆիլի ալյուրով[76]։

Էմիլի դյու Շատլեն՝ Վոլտերի մտերիմ ընկերուհին, առաջին գիտնականն է, ով գնահատել է կինետիկ էներգիայի նշանակությունը՝ ի տարբերություն իմպուլսի։ Նա կրկնել և նկարագրել է մի փորձի կարևորությունը, որն ի սկզբանե մշակել էր Վիլլեմ Գրավեսանդեն, որը ցույց է տալիս, որ ընկնող առարկաների անկման ազդեցությունը ուղիղ համեմատական է ոչ թե դրանց արագությանը, այլ արագության քառակուսիին։ Համարվում է, որ այս ըմբռնումը մեծ ներդրում է ունեցել Նյուտոնի մեխանիկայի մեջ[77]։ 1749 թվականին նա ավարտել է Նյուտոնի «Բնական փիլիսոփայության մաթեմատիկական սկզբունքներ» (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica) աշխատության ֆրանսերեն թարգմանությունը` «Սկզբունքներ» (Principia), ներառյալ էներգիայի պահպանման հասկացությունը դրա մեխանիկայի սկզբունքներից։ Հրատարակվելով նրա մահից տասը տարի անց՝ Principia- ի նրա թարգմանությունն ու մեկնաբանությունը նպաստել են Ֆրանսիայում գիտական հեղափոխության ավարտին և Եվրոպայում դրա ընդունմանը[78]։

Մարի-Անն Պիերետ Պոլզեն և նրա ամուսին Անտուան Լավուազեն, նկարիչ` Ժակ-Լուի Դավիդ

Ֆրանսիացի նկարչուհի, քիմիկոս և գիտական թարգմանչուհի Մարի-Անն Պիերետ Պոլզեն և նրա ամուսին Անտուան Լավուազեն վերակառուցել են քիմիայի ոլորտը, որն իր արմատներն ուներ ալքիմիայի մեջ և այն ժամանակ խճճված գիտություն էր, որտեղ գերակշռում էր Ջորջ Շտալի ֆլոգիստոն տեսությունը[79]։ Պոլզեն ուղեկցել է Լավուազեին իր լաբորատորիայում՝ գրառումներ կատարելով լաբորատոր նոթատետրերում և ուրվագծելով նրա փորձարարական նախագծերի գծապատկերները։ Նա ճշգրտորեն գծել է փորձարարական սարքերը, ինչը, ի վերջո, օգնել է Լավուազիեի ժամանակակիցներից շատերին հասկանալու նրա մեթոդներն ու արդյունքները։ Պոլզեն ֆլոգիստոնի մասին տարբեր աշխատություններ է թարգմանել ֆրանսերեն։ Նրա ամենակարևոր թարգմանություններից մեկը Ռիչարդ Կիրվանի « Էսսե ֆլոգիստոնի և թթուների կառուցվածքի մասին» աշխատությունն էր, որը նա և՛ թարգմանել, և՛ քննադատել է՝ շարունակելով ավելացնելով ծանոթագրություններ և մատնանշելով այդ ընթացքում կատարված քիմիայի սխալները[80]։ Պոլզեն մեծ դեր է ունեցել 1789 թվականին Լավուազեի « Քիմիայի մասին տարրական տրակտատի» հրապարակման մեջ, որը ներկայացնում է քիմիայի՝ որպես բնագավառի միասնական տեսակետը։ Այս աշխատանքն առանցքային նշանակություն է ունեցաել քիմիայի առաջընթացի համար, քանի որ այն ներկայացնում է զանգվածի պահպանման գաղափարը, ինչպես նաև տարրերի ցանկը և քիմիական անվանացանկի նոր համակարգը։ Նա նաև խստորեն գրանցել է ընթացակարգերը՝ վավերացնելով Լավուազիեի հրապարակած բացահայտումները։

Գիտությունը անձնավորված է որպես կին՝ իր լույսով լուսավորելով բնությունը։ Թանգարանի տոմս տասնութերորդ դարի վերջից։

Աստղագետ Քերոլայն Հերշելը ծնվել է Հանովերում, բայց տեղափոխվել է Անգլիա, որտեղ հանդես է եկել որպես իր եղբոր՝ Ուիլյամ Հերշելի օգնականը։ Իր աշխատություններում նա բազմիցս պարզաբանել է, որ ցանկանում է սեփական աշխատավարձն ունենալ և իր կարիքներն ինքնուրույն հոգալ։ Երբ 1787 թվականին թագը սկսել է նրան վճարել եղբորը օգնելու համար, նա դարձել է առաջին կինը, ով դա արել է այն ժամանակ, երբ նույնիսկ տղամարդիկ հազվադեպ էին աշխատավարձ ստանում գիտական աշխատանքի համար՝ վարձատրվել գիտությանը մատուցվող ծառայությունների համար[81]։ 1786-1797 թվականներին նա հայտնաբերել է ութ գիսաստղ, առաջինը 1786 թվականի օգոստոսի 1-ին։ Այդպիսով նա անկասկած գերազանցում էր մյուսներին` որպես գիսաստղերից հինգի հայտնաբերող[81][82], երբ 1795 թվականին նոր գիսաստղ է հայտնաբերել` Էնկե գիսաստղը[83]։ Նրա հինգ գիսաստղերը տպագրվել են «Փիլիսոփայական աշխատություններ» (Philosophical Transactions) ամսագրում։ Գրառումները վերնագրված` «Սա այն է, ինչ ես անվանում եմ իմ գիսաստղերի հաշիվները և ստացականները», պարունակում են որոշ տվյալներ՝ կապված այս օբյեկտներից յուրաքանչյուրի հայտնաբերման հետ։ Հրապարակումից հետո Ուիլյամին Վինձորի ամրոց են հրավիրել` թագավորական ընտանիքին ցույց տալու Քերոլայնի գիսաստղը[84]։ Թեև հիմնականում Քերոլայն Հերշելն է համարվում գիսաստղ հայտնաբերած առաջին կինը, բայց Մարիա Կիրխը գիսաստղ է հայտնաբերել 1700-ականների սկզբին ու հաճախ անտեսվում է, քանի որ այդ ժամանակ հայտնագործությունը վերագրվել է նրա ամուսնուն՝ Գոթֆրիդ Կիրխին[85]։

19-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիտասարդ բուսաբան, 1835 թ

Գիտությունը հիմնականում սիրողական մասնագիտություն է եղել տասնիններորդ դարի սկզբին։ Բուսաբանությունը համարվել է հայտնի և մոդայիկ զբաղմունք, որը հատկապես հարմար էր կանանց համար։ Տասնութերորդ դարի վերջին և տասնիններորդ դարի սկզբին այն կանանց համար գիտության ամենահասանելի ոլորտներից մեկն է եղել ինչպես Անգլիայում, այնպես էլ Հյուսիսային Ամերիկայում[86][87][88]։

Այնուամենայնիվ, տասնիններորդ դարի զարգացմանը զուգընթաց, բուսաբանությունը և այլ գիտությունները սկսել են դառնալ ավելի պրոֆեսիոնալիզացված, և կանայք ավելի ու ավելի բացառվել են։ Կանանց ներդրումները սահմանափակվել են ֆորմալ գիտական կրթության մեծ մասից նրանց բացառմամբ, բայց սկսել են ճանաչվել այս ժամանակահատվածում կրթական ընկերություններում նրանց երբեմն ընդունվելու շնորհիվ[88][89]։

Շոտլանդացի գիտնական Մերի Ֆեյրֆաքս Սոմերվիլը 1826 թվականին փորձել է Թագավորական ընկերությանը ներկայացնել մագնիսականության ոլորտից «Արևային սպեկտրի մանուշակագույն ճառագայթների մագնիսական հատկությունները» վերնագրով հոդված՝ դառնալով երկրորդ կինը, ով դա արել է։ Նա նաև գրել է մի շարք մաթեմատիկական, աստղագիտական, ֆիզիկական և աշխարհագրական տեքստեր և եղել է կանանց կրթության ուժեղ ջատագով։ 1835 թվականին նա և Քերոլայն Հերշելը առաջին երկու կանայք էին, որոնք ընտրվել են որպես Թագավորական աստղագիտական ընկերության պատվավոր անդամներ[90]։

Ադա Լավլեյս, Բայրոնի դուստր, Բեբիջի մշակած մեխանիկական «Վերլուծող մեքենայի» համար ծրագիր ստեղծողը, որը աշխարհում առաջին համակարգչային ծրագիրն է։ Ի պատիվ նրա է կոչվել Ada միասնական ծրագրավորման լեզուն

Անգլիացի մաթեմատիկոս Ադա Լեդի Լավլեյսը, Մերի Սոմերվիլի աշակերտուհին, Չարլզ Բեբիջին նամակներ է գրել նրա «Վերլուծող մեքենայի» կիրառությունների վերաբերյալ։ Լուիջի Մենաբրեայի շարժիչի մասին հոդվածի թարգմանությանը կցված իր գրառումներում (1842–1843), նա կանխատեսել է դրա լայն կիրառությունը որպես ընդհանուր նշանակության համակարգիչ, ներառյալ դրա միջոցով երաժշտություն հորինելը[91]։ Ադա Լավլեյսը համարվում է առաջին համակարգչային ծրագրի հեղինակը, թեև դա վիճելի է[92]։

Գերմանիայում դարասկզբին հիմնադրվել են կանանց «բարձրագույն» կրթության ինստիտուտներ` Օրիորդաց բարձրագույն դպրոցներ ( Höhere Mädchenschule, որոշ շրջաններում՝ լիցեյ )[93]։ Դյուսելդորֆի Կայզերսվերտ շրջանում գտնվող Սարկավագների ինստիտուտը ստեղծվել է 1836 թվականին՝ կանանց բուժքույրական գործ ուսուցանելու նպատակով։ Էլիզաբեթ Ֆրայը այցելել է ինստիտուտ 1840 թվականին և ոգեշնչվել հիմնելու Լոնդոնի բուժքույրական ինստիտուտը, իսկ Ֆլորենս Նայթինգեյլը սովորել է այնտեղ 1851 թվականին[94]։

ԱՄՆ-ում Մարիա Միտչելը հայտնի է դարձել 1847 թվականին` հայտնաբերելով գիսաստղ, ինչպես նաև իր հաշվարկներ է կատարել Միացյալ Նահանգների ռազմածովային աստղադիտարանի կողմից թողարկվող The Nautical Almanac ծովային ալմանախում[95]։ Նա դարձել է Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիայի առաջին կին անդամը 1848 թվականին և Գիտության զարգացման աջակցության ամերիկյան ասոցիացիայի` 1850 թվականին։

Այս ժամանակաշրջանի այլ նշանավոր կին գիտնականների թվում են[19].

19-րդ դարի վերջ Արևմտյան Եվրոպայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարի վերջին կեսին նկատվել է կանանց կրթության հնարավորությունների աճ։ Մասնավոր դպրոցներ, որոնց նպատակն է աղջիկների համար կրթություն տրամադրել, ինչպես տղաներին տրվող կրթությունը, հիմնադրվել են Միացյալ Թագավորությունում, այդ թվում՝ Հյուսիսային Լոնդոնի կոլեգիալ դպրոցը (1850, Քամդեն), Չելթնհեմի Օրիորդաց քոլեջը (1853) և Աղջիկների խնամառու ցերեկային դպրոցը (1872 թվականից, Ուելս)։ Մեծ Բրիտանիայի կանանց առաջին համալսարանական քոլեջը՝ Գիրթոն քոլեջը, հիմնադրվել է 1869 թվականին, և շուտով հաջորդել են մյուսները՝ Նյունհեմը (1871) և Սոմերվիլը (1879)։

Ղրիմի պատերազմը (1854-1856) նպաստել է բուժքույրական մասնագիտության հաստատմանը` Ֆլորենս Նայթինգեյլը դարձնելով հայտնի անուն։ Հանրայնությունը Նայթինգեյլին թույլ է տվել 1860 թվականին Լոնդոնում հիմնել բուժքույրական դպրոց, իսկ նրա սկզբունքներին հետևող դպրոցներ ստեղծվել են ողջ Մեծ Բրիտանիայում[94]։ Նայթինգեյլը նաև հանրային առողջության առաջամարտիկ էր, ինչպես նաև վիճակագիր։

Ջեյմս Բարրին դարձել է առաջին բրիտանուհին, ով ստացել է բժշկական որակավորում 1812 թվականին՝ քողարկվելով որպես տղամարդ։ Էլիզաբեթ Գարեթ Անդերսոնը առաջին բացահայտ կին բրիտանուհին է, ով բժշկի որակավորում է ստացել 1865 թվականին։ Սոֆիա Ջեքս-Բլեյքի, ամերիկուհի Էլիզաբեթ Բլաքվելի և այլոց հետ Գարեթ Անդերսոնը 1874 թվականին հիմնել է կանանց ուսուցման առաջին բրիտանական բժշկական դպրոցը՝ Լոնդոնի կանանց բժշկության դպրոցը[96]։

Էննի Սքոթ Դիլ Մաունդեր, աստղագիտական լուսանկարչության` հատկապես արևային բծերի, առաջամարտիկ

Էննի Սքոթ Դիլ Մաունդերը` լինելով Քեմբրիջի Գիրթոն քոլեջի մաթեմատիկայի շրջանավարտ, առաջին անգամ աշխատանքի է ընդունվել (1890 թվականին) որպես Մաունդերի մինիմումի հայտնաբերող, Գրինվիչի աստղադիտարանի արևային բաժնի ղեկավար Էդվարդ Վալտեր Մաունդերի օգնական։ Նրանք միասին աշխատել են դիտարկելով արևային բծերը և կատարելագործելով արևային լուսանկարչության տեխնիկան։ Նրանք ամուսնացել են 1895 թվականին։ Էննիի մաթեմատիկական հմտությունները հնարավորություն են տվել վերլուծել արևային բծերի տարիների տվյալները, որոնք Մաունդերը հավաքում էր Գրինվիչում։ Նա նաև նախագծել է փոքր, շարժական լայնանկյուն 1.5 ինչ (38 մմ) ոսպնյակով տեսախցիկ։ 1898 թվականին Մաունդերները ճանապարհորդել են դեպի Հնդկաստան, որտեղ Էննին արել է Արեգակի պսակի առաջին լուսանկարները արևի խավարման ժամանակ։ Վերլուծելով արևաբծերի և գեոմագնիսական փոթորկի վերաբերյալ Քեմբրիջի գրառումները՝ նրանք կարողացել են ցույց տալ, որ Արեգակի մակերեսի որոշակի հատվածներ գեոմագնիսական փոթորիկների աղբյուրն են, և որ Արևը միատեսակ չի ճառագում իր էներգիան դեպի տիեզերք, ինչպես հայտարարել էր Ուիլյամ Թոմսոնը` Քելվին 1-ին բարոնը[97]։

Պրուսիայում կանայք կարող էին համալսարան հաճախել 1894 թվականից և նրանց թույլատրվել է ստանալ PhD: 1908 թվականին դադարեցվել են կանանց համար մնացած բոլոր սահմանափակումները։

Ալֆոնս Ռեբիերը 1897 թվականին Ֆրանսիայում հրատարակել է մի գիրք՝ Կանայք գիտության մեջ (Les Femmes dans la science) վերնագրով, որտեղ թվարկել է գիտության մեջ կանանց ներդրումն ու հրապարակումները[98]։

Այս ժամանակաշրջանի մյուս նշանավոր կին գիտնականների թվում են[19][99].

Ռուսները 19-րդ դարի վերջում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարի երկրորդ կեսին գիտության, տեխնոլոգիայի, ճարտարագիտության և մաթեմատիկայի (STEM) ոլորտներում ամենահաջողակ կանանց մեծ մասը ռուսներ էին։ Թեև շատ կանայք 1870-ական թվականներին ստացել են բժշկության ոլորտում որակավորում[100], այնուամենայնիվ, այլ ոլորտներում աշխատելը կանանց արգելված էր և նրանք ստիպված էին մեկնել Արևմտյան Եվրոպա՝ հիմնականում Շվեյցարիա՝ գիտական ուսումնասիրություններ կատարելու համար։ Այս «վաթսունականների [տասնութ] կանանց» ( шестидесятницы ) մասին իր գրքում[101], ինչպես նրանց անվանում էին, Էնն Հիբներ Կոբլիցը գրում է[102] :11.

Մայրցամաքային Եվրոպայում կանանց բարձրագույն կրթությունը մեծ մասամբ առաջ է քաշվել ռուս կանանց այս առաջին սերնդի կողմից։ Նրանք առաջին ուսանողներն էին Ցյուրիխում, Հայդելբերգում, Լայպցիգում և այլուր։ Նրանք առաջին դոկտորանտներն էին բժշկության, քիմիայի, մաթեմատիկայի և կենսաբանության բնագավառներում։

Հաջողակ գիտնականների թվում են[102].

  • Նադեժդա Սուսլովա (1843-1918), աշխարհում առաջին կինը, ով ստացել է բժշկության դոկտորի կոչում, որը լիովին համարժեք էր տղամարդկանց դիպլոմներին։
  • Մարիա Սեչենովա (1839-1929), կանանց բժշկական կրթության առաջամարտիկ, ով ստացել է դոկտորի երկու աստիճան. բժշկության` Ցյուրիխում և ֆիզիոլոգիայի` Վիեննայում։
  • Յուլիա Լերմոնտովա (1846–1919), աշխարհում առաջին կինը, ով ստացել է քիմիայի դոկտորի կոչում։
  • Ծովային կենսաբան Սոֆյա Պերեյասլավցևա (1849–1903), Սևաստոպոլի կենսաբանական կայանի առաջին կին տնօրեն[103] և Ռուսաստանի բնագետների ընկերության Կեսլերի մրցանակի դափնեկիր։
  • Մաթեմատիկոս Սոֆյա Կովալևսկայան (1850–1891), 19-րդ դարի Եվրոպայում առաջին կինը, ով ստացել է մաթեմատիկայի դոկտորի կոչում և առաջինը, ով դարձել է համալսարանի պրոֆեսոր որևէ բնագավառում։

Միացյալ Նահանգներում 19-րդ դարի վերջում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տասնիններորդ դարի վերջում կանանց քոլեջների վերելքը աշխատատեղեր և կրթության հնարավորություններ է ստեղծել կին գիտնականների համար։

Կանանց քոլեջներում կրթություն ստացած կանանցից անհամաչափ մեծ թվով կանայք ստացել են գիտության դոկտորի կոչում։ Այս շրջանում բացվել են երկսեռ կրթական քոլեջներ և համալսարաններ կամ նախկին կրթական հաստատություններում սկսել են ընդունել մեծ թվով կանանց։ Այդ հաստատություններում 1875 թվականին կանանց թիվը 3000-ի չէր հասնում, իսկ 1900 թվականին այն հասել է գրեթե 20000-ի[99]։

Օրինակ՝ Էլիզաբեթ Բլեքվելը` առաջին վկայագրված կին բժիշկը ԱՄՆ-ում, 1849 թվականին ավարտել է Ժնևի բժշկական քոլեջը[104]։ Բլեքվելն իր քրոջ՝ Էմիլի Բլեքվելի և Մարի Զակրզևսկայի հետ 1857 թվականին հիմնադրել է Նյու Յորքի կանանց և երեխաների հիվանդանոցը, իսկ 1868 թվականին՝ կանանց առաջին բժշկական քոլեջը՝ ապահովելով ինչպես ուսուցում, այնպես էլ կլինիկական փորձ կին բժիշկների համար։ Նա նաև հրատարակել է մի քանի գրքեր կանանց բժշկական կրթության վերաբերյալ։

1876 թվականին Էլիզաբեթ Բրեգը դարձել է առաջին կինը, ով ավարտել է ԱՄՆ-ում քաղաքաշինության ճարտարագետի կոչումը Կալիֆորնիայի համալսարանից (Բերքլի)[105]։

Քսաներորդ դարի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարի Կյուրին մոտ 1920 թվականին

Մարի Սկլոդովսկա-Կյուրին, առաջին կինը, ով արժանացել է Նոբելյան մրցանակի 1903 թվականին (ֆիզիկա), 1911 թվականին դարձել է կրկնակի Նոբելյան մրցանակակիր՝ երկուսն էլ ճառագայթման վերաբերյալ իր աշխատանքի համար։ Նա առաջին մարդն է, ով արժանացել է երկու Նոբելյան մրցանակի, սխրանք, որին հաջողվել է միայն երեք ուրիշների այդ ժամանակից ի վեր։ Նա նաև առաջին կինն է, ով դասավանդել է Փարիզի Սորբոնի համալսարանում[106]։

Ենթադրվում է, որ Ալիս Փերին առաջին կինն է, ով ավարտել է այն ժամանակվա Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորությունում քաղաքաշինության ճարտարագետի որակավորումը, 1906 թվականին Իռլանդիայի Գոլվեյ քաղաքի Վիկտորյա թագուհու հիմնած թագավորական` Քուինս քոլեջում[107]։

Լիզ Մեյթները մեծ դեր է խաղացել միջուկի ճեղքման հայտնաբերման գործում։ Որպես Բեռլինի Կայզեր Վիլհելմի ինստիտուտի ֆիզիկայի բաժնի վարիչ՝ նա սերտորեն համագործակցել է ատոմային ֆիզիկայի քիմիայի վարիչ Օտտո Հանի հետ մինչև 1938 թվականը, երբ նա ստիպված էր փախչելը Բեռլինից։ 1939 թվականին Մեյթները իր եղբորորդու` Օտտո Ֆրիշի հետ համագործակցելով, տվել է Բեռլինում Օտտո Հանի և Ֆրից Ստրասմանի կատարած փորձի տեսական բացատրությունը՝ դրանով իսկ ցույց տալով միջուկի տրոհման առաջացումը։ Ֆերմիի կողմից ուրանի ռմբակոծումը նեյտրոններով 1934 թվականին առաջացրել է տրոհում՝ միջուկը ավելի թեթև տարրերի բաժանելով։ Դրա հնարավորության մասին առաջին անգամ տպագրվել է 1934 թվականին, քիմիկոս Իդա Նոդաքը ( ռենիում տարրի բացահայտման համահեղինակ), բայց այս առաջարկն այն ժամանակ անտեսվել է, քանի որ ոչ մի խումբ համաձայնեցված ջանքեր չի գործադրել գտնելու այս թեթև ռադիոակտիվ տրոհումից առաջացած մասնիկներից որևէ մեկը։

Մարիա Մոնտեսորին առաջին կինն էր Հարավային Եվրոպայում, ով բժշկի որակավորում է ստացել[108]։ Նա հետաքրքրվել է անուսանելի ճանաչված երեխաների հիվանդություններով և հավատացել նրանց կրթելու անհրաժեշտությանը։ Նա հանդես է եկել ֆրյոբելյան մեթոդներով ուսուցիչների վերապատրաստման օգտին և մշակել է այն սկզբունքը, որը հետագայում պետք է դառնար նաև իր հանրակրթական մանկավարժական ծրագրի հիմքը, որը նախ զգազմունքերի դաստիարակության, ապա ինտելեկտի կրթության վրա է հիմնված։ Մոնտեսորին ներկայացրել է ուսուցման ծրագիր, որը թույլ էր տալիս թերի երեխաներին կարդալ և գրել։ Նա ձգտել է հմտություններ սովորեցնել ոչ թե երեխաներին բազմիցս փորձել ստիպելով, այլ դրանց պատրաստող վարժություններ մշակելով[109]։

Էմմի Նոյթերը հեղափոխություն է կատարել բարձրագույն հանրահաշվում, լրացրել հարաբերականության տեսության բացերը և պատասխանատու էր ֆիզիկայում պահպանման մեծությունների վերաբերյալ քննադատական թեորեմի համար։ Անհրաժեշտ է նշել, որ Էրլանգենի ծրագիրը[110] փորձել է նույնականացնել փոխակերպումների խմբի ինվարիանտները։ 1918 թվականի հուլիսի 16-ին Գյոթինգենի գիտական կազմակերպությունում Ֆելիքս Քլայնը կարդացել է Էմմի Նոյթերի գրված մի հոդված, քանի որ նրան չի թույլատրվել անձամբ ներկայացնել այն։ Մասնավորապես, այդ հոդվածը, ինչը ֆիզիկայում կոչվում է Նոյթերի թեորեմ, բացահայտել է այն պայմանները, որոնց դեպքում Պուանկարեի ձևափոխությունների խումբը (այժմ կոչվում է չափիչ խումբ) հարաբերականության ընդհանուր տեսության համար սահմանում է պահպանման օրենքները[111]։ Նոյթերի աշխատանքները հստակեցրել են պահպանության օրենքներին ներկայացվող պահանջները։ Մաթեմատիկոսների շրջանում Նոյթերը առավել հայտնի է աբստրակ հանրահաշվում իր հիմնարար ներդրումով, որտեղ նոյթերյան ածականը ներկայումս սովորաբար օգտագործվում է բազմաթիվ մաթանալիզի օբյեկտները նկարագրելու համար։

Մարի Քարթվրայթ

Մարի Քարթվրայթը, բրիտանացի մաթեմատիկոս, առաջինն է վերլուծել քաոսի դինամիկ համակարգը[112]։ Նա գտել է մեծ թվով լուծումներ իր ուսումնասիրած քաոսի տեսության համար, ինչը հետագայում բնորոշվել է որպես թիթեռի էֆեկտ։ Դանիացի երկրաշարժագետ Ինգե Լեհմանը 1936 թվականին առաջին անգամ առաջարկել է, որ Երկրի հալված միջուկի ներսում կարող է լինել պինդ ներքին միջուկ[113]։

Կանայք, ինչպիսին է Մարգարեթ Ֆանթեյնը, շարունակել են մանրամասն դիտարկումներ և նկարազարդումներ կատարել բուսաբանության, միջատաբանության և հարակից դիտողական ոլորտներում։ Բրիտանացի կենդանաբան Ջոան Բոշեմփ Պրոկթերը, ականավոր հերպետոլոգ, եղել է Լոնդոնի կենդանաբանական ընկերության Կենդանաբանական այգու սողունների առաջին կին համադրողը։

Ֆլորենս Սաբինը, ամերիկացի բժիշկ-գիտնական, 1902 թվականին Ջոնս Հոփքինսի համալսարանական դպրոցի առաջին կին դասախոսն է եղել, իսկ 1917 թվականին այնտեղի առաջին կին պրոֆեսորը[114]։ Հատկանշական է նրա գիտական և հետազոտական փորձը։ Սաբինը հրատարակել է ավելի քան 100 գիտական աշխատություն և բազմաթիվ գրքեր[114]։

Միացյալ Նահանգներ. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ և ընթացքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 1900 թվականը զգալի թվով կանայք են սկսել զբաղվել գիտությամբ, ինչին նպաստել են կանանց քոլեջները և որոշ նոր համալսարանների հնարավորությունները։ Մարգարետ Ռոսիթերի «Կին գիտնականները Ամերիկայում. պայքար և ռազմավարությունները մինչև 1940 թվականը» և «Կին գիտնականներ Ամերիկայում. նախքան 1940-1972 թվականների հաստատուն գործողությունները» գրքերը ներկայացնում են այս շրջանի ակնարկը՝ շեշտելով այն հնարավորությունները, որ կանայք գտել են գիտության մեջ առանձին աշխատանքներում ներգրավվելով[115][116]։

Էլեն Սվալոու Ռիչարդս

1892 թվականին Էլեն Սվալոու Ռիչարդսը Բոստոնյան դասախոսության ժամանակ կոչ է արել «մկրտել նոր գիտությունը»՝ «օէկոլոգիա», ճիշտ ապրելու գիտություն: Այնուամենայնիվ, 1899 թվականին «տնային տնտեսագիտություն» տերմինն է ընտրվել որպես պաշտոնական տերմին[117]։ Այս նոր գիտությունը ներառում էր «սպառողների սնուցման» և բնապահպանական կրթության ուսումնասիրությունը։ Գիտության այս միջդիսցիպլինար ճյուղը հետագայում մասնագիտություն է դարձել, ինչ ներկայումս հայտնի է որպես էկոլոգիա, մինչդեռ սպառողների սնուցման կենտրոնը բաժանվել և ի վերջո հայտնի է որպես տնային տնտեսագիտություն[118][119], ինչը կանանց տվել է գիտություն ուսումնասիրելու ևս մեկ ուղի։ Ռիչարդսն օգնել է ստեղծել Ամերիկյան տնային տնտեսության ասոցիացիան, որը հրատարակել է ամսագիր՝ «Տնային տնտեսագիտության ամսագիր» (Journal of Home Economics) և անցկացրել է կոնֆերանսներ։ Բազմաթիվ քոլեջներում ձևավորվել են տնային տնտեսագիտության բաժիններ, հատկապես հողային դրամաշնորհային հաստատություններում։ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտում իր աշխատանքի ընթացքում Էլեն Ռիչարդսը ներկայացրել է նաև պատմության մեջ կենսաբանության առաջին դասընթացը, ինչպես նաև կենտրոնացել է սանիտարական ճարտարագիտության թեմայի վրա։

Կանայք իրենց դրսևորել են նաև բուսաբանության և սաղմնաբանության մեջ։ Հոգեբանության մեջ դոկտորի կոչում ստացած կանանց, սակայն հնարավոր է եղել մասնագիտանալ կրթական և մանկական հոգեբանության մեջ և աշխատանքի անցնել կլինիկական հաստատություններում, ինչպիսիք են հիվանդանոցները և սոցիալական ապահովության գործակալությունները։

1901 թվականին Էննի Ջամփ Քենոնն առաջինն է նկատել, որ տարբեր սպեկտրների հիմնական տարբերակիչ հատկանիշը աստղի ջերմաստիճանն է։ Սա հանգեցրել է ABC տեսակների վերադասակարգման ըստ ջերմաստիճանի՝ ջրածնի կլանման սպեկտրալ գծի ուժի փոխարեն։ Քենոնի աշխատանքի շնորհիվ աստղերի այն ժամանակ գոյություն ունեցող դասերի մեծ մասը դուրս են մղվել որպես ավելորդ։ Դրանից հետո աստղագիտության մեջ մնացել են այսօր ճանաչված յոթ հիմնական դասերը՝ O, B, A, F, G, K, M հերթականությամբ[120]։ Այդ ժամանակից ի վեր առանձնացվել են նաև այլ դասեր ենթաաստղ կամ քիմական կոչվող աստղերի համար. օրինակ` L, T, Y (շագանակագույն թզուկ), C, S (ածխածնային աստղ), S աստղե (ցիկոնիումային աստղեր)։

Woman sitting at desk writing, with short hair, long-sleeved white blouse and vest
Հենրիետա Սվան Լևիտը հիմնարար ներդրում է ունեցել աստղագիտության մեջ[121]

Հենրիետա Սվան Լևիտն առաջին անգամ հրապարակել է փոփոխական աստղերի իր ուսումնասիրությունը 1908 թվականին։ Այս հայտնագործությունը հայտնի է որպես պարբերական փոփոխվող աստղերի (Ցեֆեիդներ) կյանքի «տևողություն-լուսավորություն կախվածություն»[122]։ Տիեզերքի նախկին պատկերացումն ընդմիշտ փոխվել է, հիմնականում Լևիտի հայտնագործության շնորհիվ։

Հենրիետա Լևիտի բեկումնային հետազոտությունների և Լևիտի օրենքի շնորհիվ է հնարավոր դարձել ամերիկացի հայտնի աստղագետ Էդվին Հաբլի ձեռքբերումները։ «Եթե Հենրիետա Լևիտը տվել էր տիեզերքի չափը որոշելու բանալին, ապա Էդվին Փաուել Հաբլն էր, ով այն կողպեց և տրամադրեց այն դիտարկումները, որոնք թույլ տվեցին այն շրջել», - գրել են Դեյվիդ Հ.-ն և Մեթյու Դ.Հ. Քլարկը իրենց «Չափելով տիեզերքը» գրքում[123]։

Հաբլը հաճախ կրկնել է, որ Լևիթն իր աշխատանքի համար արժանի է Նոբելի[124]։ Շվեդիայի գիտությունների ակադեմիայի անդամ Գոստա Միտագ-Լեֆլերը 1924 թվականին սկսել է Լևիթի առաջադրման վերաբերյալ փաստաթղթերի պատրաստումը, նոր միայն իմացել է, որ նա երեք տարի առաջ մահացել է քաղցկեղից[125] (Նոբելյան մրցանակը հետմահու չի կարող շնորհվել)։

1925 թվականին Հարվարդի ասպիրանտ Սեսիլիա Փեյն-Գապոշկինն աստղերի սպեկտրների վերաբերյալ գոյություն ունեցող ապացույցների հիման վրա առաջին անգամ ցույց է տվել, որ աստղերը կազմված են գրեթե բացառապես ջրածնից և հելիումից, ինչը աստղային աստղաֆիզիկայի ամենահիմնական տեսություններից է[120][122]։

Կանադայում ծնված Մոդ Մենթենն աշխատել է ԱՄՆ-ում և Գերմանիայում։ Նրա ամենահայտնի աշխատանքը` Լեոնոր Միքայելիսի հետ միասին, ֆերմենտների կինետիկայի վերաբերյալ էր՝ հիմնված Վիկտոր Անրիի ավելի վաղ գտածոների վրա։ Արդյունքում ստացվել է Միքայելիս-Մենտենի հավասարումները։ Մենթենը նաև հորինել է ալկալային ֆոսֆատազի ազո-ներկի միացման ռեակցիան, որը մինչ այժմ օգտագործվում է հիստոքիմիայում։ Նա բնութագրել է B. paratyphosus, Streptococcus scarlatina և Salmonella ssp բակտերիալ տոքսինները, նաև իրականացրել է սպիտակուցների առաջին էլեկտրոֆորետիկ տարանջատումը, 1944 թվականին։ Նա աշխատել է հեմոգլոբինի հատկությունների, արյան մեջ շաքարի մակարդակի (գլիկեմիա) և երիկամների ֆունկցիայի կարգավորման վրա։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը նոր հնարավորություններ է ստեղծել կանանց համար։ Վանևար Բուշի ղեկավարությամբ Գիտական հետազոտությունների և զարգացման գրասենյակում 1941 թվականին վարվել է գիտությունների ոլորտում վերապատրաստված տղամարդկանց և կանանց գրանցամատյան։ Քանի որ կար աշխատողների պակաս, որոշ կանայք կարողացել են ստանալ այնպիսի աշխատատանք, որը նախկինում նրանց հասանելի չի եղել։ Շատ կանայք աշխատել են Մանհեթենյան նախագծի վրա կամ Միացյալ Նահանգների ռազմական ծառայությունների գիտական նախագծերում։

Վու Ծիենսիոնը, ով ստուգել է B միջուկային ռեակտորում քսենոնից առաջացող խնդիրը Մանհեթենի նախագծի ֆիզիկոսների և ինժեներների համար

Մանհեթենում աշխատած կանանցից են Լեոնա Վուդսը, Քեթրին Ուեյը և Վու Ծիենսիոնը։ Իրականում Վուն է հաստատել Էնրիկո Ֆերմիի վարկածը իր ավելի վաղ նախագծի միջոցով, որ քսենոնի Xe-135 իզոտոպը խանգարում է B ռեակտորին աշխատել։ Կատարված ճշգրտումները թույլ են տվել, որ նախագիծը արագորեն վերսկսի իր ընթացքը[126][127]։

Հետագայում Վուն նաև հաստատել է Ալբերտ Էյնշտեյնի EPR պարադոքսը առաջին փորձարարական հաստատմամբ և ապացուցել է զույգության և լիցքի զուգորդված սիմետրրիայի (CP-symmetry / charge conjugation parity symmetry) առաջին խախտումը՝ դրանով իսկ դնելով մասնիկների ֆիզիկայի ապագա ստանդարտ մոդելի և նոր դաշտի արագ զարգացման հայեցակարգային հիմքը[128]։

Կանայք ուղիներ են փնտրել՝ կիրառելու իրենց փորձը պատերազմական ժամանակ։ Երեք սննդաբաններ՝ Լիդիա Ջ. Ռոբերթսը, Հեյզել Շտիբելինգը, Հելեն Ս. Միտչելը 1941 թվականին մշակել են Դիետիկ սննդի խորհուրդներ՝ օգնելու զինվորականների և քաղաքացիների խմբերին կերակրելու պլաններ կազմել։ Խորհուրդներն անհրաժեշտ են եղել, հատկապես, երբ մթերքները սկսել են չափաբաժնով բաշխվել։ Ռեյչել Քարսոնը Միացյալ Նահանգների ձկնորսության բյուրոյում աշխատելիս գրել է բրոշյուրներ, որոնցում ամերիկացիներին խրախուսել է ավելի շատ օգտագործել ձկան լայն տեսականի և ծովամթերք։ Նա նաև նպաստել է նավատորմին սուզանավերի հայտնաբերման տեխնիկայի և սարքավորումների մշակման գործում իր հետազոտություններով։

Կանայք հոգեբանության մեջ ստեղծել են Կանանց հոգեբանների ազգային խորհուրդ, որը կազմակերպել է պատերազմի հետ կապված նախագծեր։ Նախագահ է ընտրվել Ֆլորենս Լաուրա Գուդենաֆին։ Հասարակական գիտություններում մի քանի կանայք իրենց ներդրումն են ունեցել Կալիֆորնիայի համալսարանում հիմնված ճապոնական տարհանման և վերաբնակեցման ուսումնասիրության մեջ[129]։ Այս ուսումնասիրությունը ղեկավարել է սոցիոլոգ Դորոթի Սուեյն Թոմասը` Ամերիկայի սոցիոլոգիական ասոցիացիայի առաջին կին նախագահը[130], ով ղեկավարել է նախագիծը և վերլուծել իր տեղեկատուներից, հիմնականում մարդաբանության ասպիրանտներից ստացած ինֆորմացիան։ Նրա ասպիրանտներից են Թամի Ցուչիյաման` միակ ճապոնական ծագմամբ ամերիկուհին, ով իր ներդրումն է ունեցել հետազոտության մեջ, և Ռոզալի Հենքի Վաքսը։

Գերթի Կորի

Գրեյս Հոփերը, մաթեմատիկոս, դարձել է Mark I համակարգչի առաջին համակարգչային ծրագրավորողներից մեկը։ ԱՄՆ գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամ Մինա Ռիսը, որը նաև մաթեմատիկոս էր, Պաշտպանության ազգային հետազոտական կոմիտեի Կիրառական մաթեմատիկայի խմբի գլխավոր տեխնիկական օգնականն է եղել։

Գերթի Կորին, կենսաքիմիկոս, ով հայտնաբերել է այն մեխանիզմը, որով գլիկոգենը՝ գլյուկոզայի ածանցյալը, փոխակերպվում է մկաններում՝ ձևավորելով կաթնաթթու, իսկ հետագայում այն դառնում է էներգիա կուտակելու միջոց։ Այս հայտնագործության համար նա և իր գործընկերներն արժանացել են Նոբելյան մրցանակի 1947 թվականին՝ դարձնելով նրան երրորդ կինը և առաջին ամերիկուհին, ով արժանացել է գիտության ոլորտում Նոբելյան մրցանակի։ Նա առաջին կինն է, ով երբևէ արժանացել է ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության Նոբելյան մրցանակի։ Կորին մի քանի գիտնականների թվում է, որոնց աշխատանքները հիշատակվում են ԱՄՆ փոստային նամականիշով[131]։

20-րդ դարի վերջից մինչև 21-րդ դարի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1980-ականների սկզբին Մարգարեթ Ռոսսիթերը ներկայացրել է երկու հասկացություն՝ հասկանալու համար գիտության մեջ կանանց վիճակագրությունը, ինչպես նաև կանանց կայացմանը խանգարող խոչընդոտները։ Նա հորինել է «հիերարխիկ տարանջատում» և «տարածքային տարանջատում» տերմինները։ Առաջին տերմինը նկարագրում է այն երևույթը, որում որքան ավելի բարձր է ղեկավարի օղակը, այնքան ավելի քիչ է կանանց ներկայությունը։ Երկրորդը նկարագրում է այն երևույթը, որով կանայք «կուտակվում են գիտական դիսցիպլիններում»[132] :33–34:

Վերջերս Անկաշկանդ Աթենաս (Athena Unbound) վերնագրված գիրքը տրամադրում է գիտությամբ զբաղվղ կանանց կյանքի ուղու վերլուծություն (հարցազրույցների և հարցումների հիման վրա) վաղ մանկությունից սկսած մինչև համալսարան, ասպիրանտուրա և ակադեմիական աշխատանք։ Այս գրքի թեզն այն է, որ «Կանայք բախվում են գենդերին առնչվող հատուկ խոչընդոտների՝ գիտական կարիերա մուտք գործելու և հաջողության հասնելու համար, որոնք պահպանվում են՝ չնայած վերջին ձեռքբերումներին»[133]։

L'Oréal-UNESCO-ի Կանանց գիտության մրցանակաբաշխությունը հիմնադրվել է 1998 թվականին, որոնց մրցանակներն ամեն տարի փոխվում են նյութագիտության և կենսագիտության ոլորտների միջև։ Աֆրիկայի և Մերձավոր Արևելքի, Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան, Եվրոպայի, Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի և Հյուսիսային Ամերիկայի յուրաքանչյուր աշխարհագրական տարածաշրջանի համար տրվում է մեկ մրցանակ։ Մինչև 2017 թվականն այս մրցանակների են արժանացել գրեթե 100 դափնեկիր 30 երկրներից։ Նրանցից երկուսը դարձել են Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր՝ Ադա Յոնաթը (2008) և Էլիզաբեթ Բլեքբերնը (2009)։ Այս ծրագրի շրջանակներում 15 խոստումնալից երիտասարդ հետազոտողներ նույնպես ամեն տարի ստանում են Միջազգային աճող տաղանդներ ( International Rising Talent ) կրթաթոշակ։

Եվրոպան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Աֆրիկայում ծնված ֆիզիկոս և ռադիոկենսաբան Տիկվա Ալպերը (1909-1995), աշխատելով Մեծ Բրիտանիայում, մշակել է կենսաբանական մեխանիզմների բազմաթիվ հիմնարար պատկերացումներ, ներառյալ (բացասական) բացահայտումը, որ ոչխարների և այծերի սկրապի (մահացու քորը) պրիոնային ինֆեկցիոն ագենտը չի կարող լինել վիրուս կամ ունենալ այլ էուկարիոտ կառուցվածք[134], այլ վարակիչ ագենտի նոր տեսակ է՝ անպիտան սպիտակուց (rogue protein)[135]:

Ֆրանսիացի վիրուսաբան Ֆրանսուազա Բարե-Սինուսին կատարել է որոշ հիմնարար աշխատանք՝ մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը (ՄԻԱՎ) որպես ՁԻԱՀ-ի պատճառ ճանաչելու հարցում, որի համար նա կիսել է 2008 թվականի Նոբելյան մրցանակը ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության բնագավառում։

1967 թվականի հուլիսին Ջոսելին Բելլ Բերնելլը հայտնաբերել է PSR B1919+21` առաջին հայտնի ռադիոպուլսարի ապացույցը, որի արդյունքում 1974 թվականին նրա ղեկավար Անտոնի Հյուիշը ստացել է Նոբելյան մրցանակ ֆիզիկայի բնագավառում։ Բերնելլը Բրիտանիայում Ֆիզիկայի ինստիտուտի նախագահն է եղել 2008 թվականի հոկտեմբերից մինչև 2010 թվականի հոկտեմբերը։

Աստղաֆիզիկոս Մարգարեթ Բրբիջը աստղաֆիզիկայում ամենաշատը հղվող Աստղերում տարրերի սինթեզ (որն ավելի հայտնի է հեղինակների ազգանունների սկզբնատառերով կազմված` B 2 FH ) գիտական հովածի հեղինակ խմբի անդամ[136]։ Հոդվածը աստղերի նուկլեոսինթեզի տեսության սկիզբն է դրել, որը բացատրում է, թե ինչպես են տարրերը ձևավորվում աստղերում։ Մարգարեթը Բրբիջը զբաղեցրել է մի շարք հեղինակավոր պաշտոններ, այդ թվում՝ Թագավորական Գրինվիչի աստղադիտարանի տնօրենը։

Ռոզալինդ Ֆրանկլինը, բյուրեղագիր, ում աշխատանքն օգնել է պարզել ածուխի, գրաֆիտի, ԴՆԹ-ի և վիրուսների նուրբ կառուցվածքները։ 1953 թվականին ԴՆԹ-ի վրա նրա կատարած աշխատանքը թույլ է տվել Ուոթսոնին և Քրիքին մշակել ԴՆԹ-ի կառուցվածքի իրենց մոդելը։ Նրա ԴՆԹ-ի լուսանկարը հիմք է հանդիսացել Ուոթսոնի և Քրիքի ԴՆԹ-ի հետազոտության համար, և նրանք Նոբելյան մրցանակի են արժանացել` ըստ պատշաճ տուրք տալու Ֆրանկլինին, որը մահացել է 1958 թվականին, քաղցկեղից։

Ջեյն Գուդոլը, բրիտանացի պրիմատոլոգ, որը համարվում է շիմպանզեների գծով աշխարհի առաջատար մասնագետը և առավել հայտնի է վայրի շիմպանզեների սոցիալական և ընտանեկան փոխազդեցությունների շուրջ 55-ամյա ուսումնասիրությամբ։ Նա Ջեյն Գուդոլի ինստիտուտի և Roots & Shoots ծրագրի հիմնադիրն է։

Դորոթի Հոջկինը վերլուծել է բարդ քիմիական նյութերի մոլեկուլային կառուցվածքը՝ ուսումնասիրելով դիֆրակցիոն օրինաչափությունները, որոնք առաջանում են ռենտգենյան ճառագայթները բյուրեղների միջով անցնելու արդյունքում։ Նա արժանացել է քիմիայի Նոբելյան մրցանակի 1964 թվականին վիտամին B 12- ի կառուցվածքը բացահայտելու համար՝ դառնալով քիմիայի ոլորտում մրցանակ ստացած երրորդ կինը[137]։

Իրեն Ժոլիո-Կյուրին՝ Մարի Կյուրիի դուստրը, 1935 թվականին իր ամուսնու ՝ Ֆրեդերիկ Ժոլիոյի հետ Նոբելյան մրցանակի է արժանացել քիմիայի ոլորտում՝ ռադիոակտիվ իզոտոպների վրա, որոնք հանգեցրել են միջուկի տրոհման։ Սա Կյուրիներին դարձրել է մինչ օրս ամենաշատ Նոբելյան մրցանակակիրների ընտանիքը։

Պալեոանթրոպոլոգ Մերի Լիկին Ռուսինգա կղզում հայտնաբերել է բրածո կապիկի առաջին գանգը, ինչպես նաև հայտնի ավստրալոպիտեկին։

Իտալացի նյարդաբան Ռիտա Լևի-Մոնտալչինին 1986 թվականին Նոբելյան մրցանակ է ստացել ֆիզիոլոգիայի և բժշկության բնագավառում՝ Նյարդային աճի գործոնի (NGF) հայտնաբերման համար։ Նրա աշխատանքը թույլ տվեց հետագա պոտենցիալ ըմբռնման տարբեր հիվանդությունների, ինչպիսիք են ուռուցքները, հետաձգված բուժումը, արատները և այլն[138]։ Այս հետազոտությունը հանգեցրել է նրան, որ նա 1986 թվականին Ստենլի Կոենի հետ արժանացել է ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության Նոբելյան մրցանակի։ Բժշկության և գիտության ոլորտում առաջընթաց գրանցելով՝ Ռիտա Լևի-Մոնտալչինին նաև ակտիվ քաղաքական գործունեություն է ծավալել իր ողջ կյանքի ընթացքում[139]։ Նա 2001 թվականին նշանակվել է Իտալիայի Սենատի ցմահ սենատոր և երբևէ ապրած ամենատարեց Նոբելյան մրցանակակիրն է։

Կենդանաբան Էնն Մաքլարենը գենետիկայի ուսումնասիրություն է անցկացրել, ինչը հանգեցրել է արտամարմնային բեղմնավորման առաջընթացի[140]։ Նա դարձել է Թագավորական ընկերության առաջին կին սպան 331 տարվա ընթացքում։

Քրիստիան Նյուսլեյն-Վոլհարդը 1995 թվականին ստացել է ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության Նոբելյան մրցանակ՝ սաղմի զարգացման գենետիկական հսկողության վերաբերյալ հետազոտությունների համար։ Նա նաև ստեղծել է Christiane Nüsslein-Volhard հիմնադրամը, որպեսզի օգնի խոստումնալից երիտասարդ գերմանացի գիտնականներին երեխաներով։

Բերթա Սվիրլզը, տեսական ֆիզիկոս, ով մի շարք ներդրում է ունեցել վաղ քվանտային տեսության մեջ։ Նա իր ամուսնու` սըր Հարոլդ Ջեֆրիսի հետ համահեղինակել է «Մաթեմատիկական ֆիզիկայի մեթոդներ» հանրահայտ դասագիրքը։

Միացյալ Նահանգները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոբելյան մրցանակակիրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական գիտությունների Նոբելյան մրցանակը կանանց շնորհվել է 61 անգամ՝ 1901-2022 թվականներին։ Մեկ կին՝ Մարի Սկլոդովսկա-Կյուրին, երկու անգամ է պարգևատրվել Նոբելյան մրցանակով. 1903 թվականին ֆիզիկայի և 1911 թվականին քիմիայի բնագավառում։ Սա նշանակում է, որ 1901-2022 թվականներին Նոբելյան մրցանակի է արժանացել ընդհանուր առմամբ 60 կին։ Ֆիզիկայի, քիմիայի, ֆիզիոլոգիայի կամ բժշկության բնագավառներում Նոբելյան մրցանակի է արժանացել 25 կին[5]։

Քիմիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիզիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիզիոլոգիա կամ բժշկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիլդսյան մեդալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիճակագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Whaley, Leigh Ann. Women's History as Scientists. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, INC. 2003.
  2. ↑ «Women in Botany». womeninbotany.ur.de. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  3. ↑ «Tribute to Laura Bassi». web.archive.org. 2012 թ․ մայիսի 11. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 3-ին.
  4. ↑ Rutherford. "Marie Curie." The Slavonic and East European Review, vol. 13, no. 39, 1935, pp. 673–676. JSTOR, www.jstor.org/stable/4203041. Accessed 18 Dec. 2020.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Nobel Prize awarded women». NobelPrize.org. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  6. ↑ Pollack, Eileen (2013 թ․ հոկտեմբերի 3). «Why Are There Still So Few Women in Science?». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0362-4331. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 16-ին.
  7. ↑ «The Kovalevskaia Fund». kovfund.org. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 3-ին.
  8. ↑ «What is OWSD?». OWSD (անգլերեն). 2014 թ․ մայիսի 19. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 3-ին.
  9. ↑ Ann Hibner Koblitz, "Gender and science where science is on the margins," Bulletin of Science, Technology & Society, vol. 25, no 2 (2005), pp. 107–114.
  10. ↑ Ann Hibner Koblitz, "Global perspectives," World Science Report 1996, UNESCO, p. 327.
  11. ↑ Plinio Prioreschi, A History of Medicine, Horatius Press 1996, p.334
  12. ↑ Lois N. Magner, A History of Medicine, Marcel Dekker 1992, p.28
  13. ↑ Kwiecinski, Jakub M. (2020). «Merit Ptah, The First Woman Physician: Crafting of a Feminist History with an Ancient Egyptian Setting». Journal of the History of Medicine and Allied Sciences. 75 (1): 83–106. doi:10.1093/jhmas/jrz058. PMID 31755919.
  14. ↑ Ogilvie, Marilyn; Harvey, Joy (2000). The Biographical Dictionary of Women in Science: Pioneering Lives from Ancient Times to Mid-20th Century. Vol. 1. Routledge. էջ 23-24. ISBN 0-415-92040-X. «agamede.»
  15. ↑ Homer, Iliad 11.740
  16. ↑ Schmitz, Leonhard (1870). «Agamede (1) and (2)». In Smith, William (ed.). Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Vol. 1. Boston. էջ 57.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  17. ↑ Stephanus of Byzantium, s.v. Ἀγαμήδη.
  18. ↑ King, Helen. The one-sex body on trial: the classical and early modern evidence. Farnham. ISBN 9781409463368. OCLC 856870739.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 «Time ordered list». 4kyws.ua.edu. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  20. ↑ Muscarella, Oscar White (2013 թ․ հունիսի 15). Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East: Sites, Cultures, and Proveniences (անգլերեն). BRILL. ISBN 978-90-04-23669-1.
  21. ↑ Martin Nilsson, Mycenaean Origin of Greek Mythology, 1983, University of California Press, p. 48.
  22. ↑ 22,0 22,1 Jenny Strauss Clay, Irad Malkin, Yannis Z. Tzifopoulos eds., Panhellenes at Methone: Graphê in Late Geometric and Protoarchaic Methone, Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2017, p. 154
  23. ↑ Kass-Simon, Gabriele; Farnes, Patricia; Nash, Deborah, eds. (1999). Women of Science: Righting the Record (First Midland Book ed.). Bloomington, Ind.: Indiana Univ. Press. էջ 301. ISBN 9780253208132.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Rayner-Canham, Marelene (2005). Women in Chemistry: Their Changing Roles from Alchemical Times to the Mid-Twentieth Century. Washington, D.C.: American Chemical Society. էջեր 1–2. ISBN 978-0941901277.
  25. ↑ 25,0 25,1 «Reframing the question». archive.unu.edu. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  26. ↑ «Hypatia | mathematician, astronomer, and philosopher». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 8-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 Rayner-Canham, Marelene (2005). Women in Chemistry: Their Changing Roles from Alchemical Times to the Mid-Twentieth Century. Washington, D.C.: American Chemical Society. էջեր 3–4. ISBN 978-0941901277.
  28. ↑ Deakin, Michael A. B. (1995 թ․ օգոստոս). «The Primary Sources for the Life and Work of Hypatia of Alexandria». History of Mathematics Paper 63. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 7-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 Deakin, Michael A. B. (1994). Hypatia and Her Mathematics. Mathematical Association of America. էջեր 234–243.
  30. ↑ The End of the Classical World, (Lecture 12), in Lawrence M. Principe (2002) History of Science: Antiquity to 1700. Teaching Company, Course No. 1200
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 Rayner-Canham, Marelene (2005). Women in Chemistry: Their Changing Roles from Alchemical Times to the Mid-Twentieth Century. Washington, D.C.: American Chemical Society. էջեր 6–8. ISBN 978-0941901277.
  32. ↑ «Hildegard von Bingen (Sabina Flanagan)». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  33. ↑ Edwards, J. S. (2002). «A Woman Is Wise: The Influence of Civic and Christian Humanism on the Education of Women in Northern Italy and England during the Renaissance» (PDF). Ex Post Facto: Journal of the History Students at San Francisco State University. XI. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  34. ↑ «Trotula and the Ladies of Salerno». Nature (անգլերեն). 145 (3674): 507–508. 1940 թ․ մարտի 1. doi:10.1038/145507b0. ISSN 1476-4687.
  35. ↑ fluff35 (2017 թ․ հունիսի 8). «Making a disease from a remedy: Trotula and vaginismus». Mistaking histories (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 3-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  36. ↑ Edwards, J. S. (2002). «A Woman Is Wise: The Influence of Civic and Christian Humanism on the Education of Women in Northern Italy and England during the Renaissance» (PDF). Ex Post Facto: Journal of the History Students at San Francisco State University. XI. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 Howard S. The Hidden Giants, p. 35, (Lulu.com; 2006) (Retrieved 22 August 2007)
  38. ↑ Brooklyn Museum: Elizabeth A. Sackler Center for Feminist Art: The Dinner Party: Heritage Floor: Dorotea Bucca (Retrieved 22 August 2007)
  39. ↑ Jex-Blake S (1873) The medical education of women, republished in The Education Papers: Women's Quest for Equality, 1850–1912 (Spender D, ed) p. 270] (Retrieved 22 August 2007)
  40. ↑ Walsh, J. J. Medieval Women Physicians' in Old Time Makers of Medicine: The Story of the Students and Teachers of the Sciences Related to Medicine During the Middle Ages, ch. 8, (Fordham University Press; 1911)]
  41. ↑ Durant, Will (1961). The story of philosophy : the lives and opinions of the great philosophers of the western world. Internet Archive. New York : Simon and Schuster. ISBN 978-0-671-69500-2.
  42. ↑ Whaley, Leigh Ann. Women's History as Scientists. (California: 2003), xv–xvii
  43. ↑ O'Neill, Eileen (2001). Margaret Cavendish, Duchess of Newcastle, Observations upon Experimental Philosophy. Oxford, England: Cambridge University Press. էջ xi. ISBN 978-0521776752.
  44. ↑ 44,0 44,1 «2 the Secrets of Isabella Cortese: Practical Alchemy and Women Readers», Daughters of Alchemy, Harvard University Press, էջեր 46–72, 2015 թ․ դեկտեմբերի 31, doi:10.4159/9780674425873-003, ISBN 978-0-674-42587-3, Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 8-ին
  45. ↑ Morgall, Janine (1985 թ․ հունվարի 1). «Marianne Katrup, Birgit Petterson og Karin Helweg-Larsen (red.), Kvinden som patient, København: Lindhardt og Ringhof, 1984, 216 s., 98,00 kr». Politica. 17 (2): 296. doi:10.7146/politica.v17i2.68705. ISSN 2246-042X.
  46. ↑ Spielvogel, Jackson J. Western Civilization, Volume B: 1300–1815. Thomson/Wadsworth, 2009. 978-0-495-50289-0
  47. ↑ Schiebinger, Londa (1992). "Maria Winkelmann at the Berlin Academy", in Gendered domains: rethinking public and private in women's history : essays from the Seventh Berkshire Conference on the History of Women. (Ithaca: 1992). 65.
  48. ↑ Rowland, Ingrid D. (2009 թ․ ապրիլի 9). «The Flowering Genius of Maria Sibylla Merian». The New York Review of Books.
  49. ↑ Metamorphosis insectorum Surinamensium. Selbstverl.
  50. ↑ «Metamorphosis insectorum Surinamensium. :: Natural History – Original Investigations». lhldigital.lindahall.org. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 2-ին.
  51. ↑ Valiant, Sharon (1993). «A Review Essay: Maria Sibylla Merian: Recovering an Eighteenth Century Legend». Eighteenth-Century Studies. 26 (3): 467–479. doi:10.2307/2739414. JSTOR 2739414.
  52. ↑ John Augustine Zahm; H. J. Mozans (1913), Woman in science, New York: Appleton, էջեր 240–241, OL 23361002M
  53. ↑ "book" in Spielvogel, Jackson (2014) Western Civilisation. Toward a New Heaven and a New Earth: The Scientific Revolution. Cengage Learning. Chapter 16, p492.
  54. ↑ Bremer, Birgitta (2007 թ․ ապրիլ). «Linnaeus' sexual system and flowering plant phylogeny». Nordic Journal of Botany. 25 (1–2): 5–6. doi:10.1111/j.0107-055X.2007.00098_12.x.
  55. ↑ Watts, Ruth, Women in Science: A Social and Cultural History. (London and New York: 2007), pg. 63.
  56. ↑ Women's History as Scientists: A Guide to the Debates. ABC-CLIO. 2003. ISBN 9781576072301.
  57. ↑ Whaley, Leigh Ann. Women's History as Scientists. (California: 2003), 118.
  58. ↑ «Redirect support».
  59. ↑ Watts, Ruth, Women in Science: A Social and Cultural History. (London and New York: 2007), pg. 62.
  60. ↑ Rosenhek, Jackie.Safe Smallpox InoculationsDoctor's Review: Medicine on the Move, Feb 2005. Web. 10 November 2015. Safe Smallpox Inoculations Արխիվացված 4 Սեպտեմբեր 2017 Wayback Machine.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 Lady Mary Wortley Montagu: Selected Letters. Ed. Isobel Grundy. Penguin Books, 1997. Print.
  62. ↑ 62,0 62,1 Grundy, Isobel.Montagu, Lady Mary Wortley Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004.
  63. ↑ Lady Mary Wortley Montagu: Selected Letters. Ed. Isobel Grundy. Penguin Books, 1997.Print.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 Findlen, Paula (1993). «Science As A Career in Enlightenment Italy : The Strategies of Laura Bassi». Isis. 84 (3): 441–469. doi:10.1086/356547. S2CID 144024298.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 Logan, Gabriella Berti (2003). «Women and the Practice and Teaching of Medicine in Bologna in the Eighteenth and Early Nineteenth Centuries». Bulletin of the History of Medicine. 77 (3): 506–535. doi:10.1353/bhm.2003.0124. PMID 14523259. S2CID 23807446.
  66. ↑ Elena, Alberto. "'In lode della filosofessa di Bologna': An Introduction to Laura Bassi." Isis, vol. 82, no. 3, 1991: 510–518
  67. ↑ «Maria Gaetana Agnesi | Italian mathematician». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 1-ին.
  68. ↑ Herbermann, Charles, ed. (1913). «Maria Gaetana Agnesi» . Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
  69. ↑ Gliozzi, Mario. «Agnesi, Maria Gaetana». Dizionario Biografico degli Italiani (իտալերեն). Enciclopedia Italiana. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  70. ↑ Pickover, Clifford. The Math Book. Sterling Publishing, 2009, p. 180.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 Sutherland, M. (1985): Women Who Teach in Universities (Trentham Books) pg. 118
  72. ↑ 72,0 72,1 Offen, K. (2000): European Feminisms, 1700–1950: A Political History (Stanford University Press), pg. 43
  73. ↑ Schiebinger, L. (1990): "The Anatomy of Difference: Race and Sex in Eighteenth-Century Science", pg. 399, Eighteenth-Century Studies 23(3) pgs. 387–405
  74. ↑ Gribbin, Mary; Gribbin, John (2008). Flower Hunters. Oxford University Press. էջ 53. ISBN 9780192807182. «1748 Eva Ekeblad.»
  75. ↑ 75,0 75,1 Riksarkivet Band 12 (1949), p.637
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 «Eva Ekeblad». www.bgf.nu. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 14-ին.
  77. ↑ Zinsser Judith P. Emilie Du Chatelet: Daring Genius of the Enlightenment. Penguin paperback, 27 November 2007.
  78. ↑ Larson, Hostetler, Edwards (2008). Essential Calculus Early Transcendental Functions. U.S.A: Richard Stratton. էջ 344. ISBN 978-0-618-87918-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  79. ↑ «Phlogiston | Antoine Lavoisier, Fire | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 5-ին.
  80. ↑ Haines, Catharine M.C. (2002). International Women in Science a Biographical Dictionary to 1950. Santa Barbara: ABC-CLIO. էջեր 167–168. ISBN 9781576075593.
  81. ↑ 81,0 81,1 Brock, Claire. "Public Experiments." History Workshop Journal, 2004: 306–312.
  82. ↑ «Obituary of Miss Caroline Lucretia Herschel». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 8 (4): 64–66. 1847. Bibcode:1848MNRAS...8...57.. doi:10.1093/mnras/8.4.57.
  83. ↑ «Obituary of John Francis Encke». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 26: 129–134. 1865.
  84. ↑ Herschel, William; Dreyer, John Louis Emil (2013 թ․ սեպտեմբերի 5). The Scientific Papers of Sir William Herschel. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 196. ISBN 9781108064637. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 12-ին.
  85. ↑ Ogilvie, Marilyn B. (2011 թ․ նոյեմբերի 8). Searching the Stars: The Story of Caroline Herschel (անգլերեն). History Press. ISBN 9780752475462.
  86. ↑ Shteir, Ann B. (1999 թ․ մայիսի 12). Cultivating women, cultivating science : Flora's daughters and botany in England, 1760-1860. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0801861758.
  87. ↑ Shteir, Ann B. (1997). «Gender and "Modern" Botany in Victorian England». Osiris. 12: 29–38. doi:10.1086/649265. JSTOR 301897. PMID 11619778. S2CID 42561484.
  88. ↑ 88,0 88,1 Perry, Claire (2006). Young America : childhood in 19th-century art and culture. Yale University Press in association with the Iris & B. Gerald Cantor Center for Visual Arts, Stanford University. ISBN 9780300106206.
  89. ↑ Shteir, Ann B. (1999 թ․ մայիսի 12). Cultivating women, cultivating science : Flora's daughters and botany in England, 1760-1860. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0801861758.
  90. ↑ Dreyer, ed. by J. L. E.; Turner, H. H. (1987). History of the Royal Astronomical Society (Reprint [d. Ausg.] London, Wheldon & Wesley, 1923. ed.). Palo Alto, California: Reprinted for the Society by Blackwell Scientific Publications. էջ 81. ISBN 978-0-632-02175-8. {{cite book}}: |first= has generic name (օգնություն)
  91. ↑ Frize, Monique; Frize, Peter R. D.; Faulkner, Nadine (2009). The bold and the brave: a history of women in science and engineering. Ottawa: University of Ottawa Press. ISBN 978-0-7766-0725-2. OCLC 455792026.
  92. ↑ «BBC Radio 4 - In Our Time, Ada Lovelace». BBC. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  93. ↑ Claus-Hinrich Offen; Schule in einer hanseatischen Bürgergesellschaft: zur Sozialgeschichte des niederen Schulwesens in Lübeck (1800–1866), 1990
  94. ↑ 94,0 94,1 The Cambridge Illustrated History of Medicine, R. Porter (editor), Cambridge University Press, 1996
  95. ↑ «The History of HMNAO». web.archive.org. 2007 թ․ հունիսի 30. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 5-ին.
  96. ↑ «UCL Bloomsbury Project - London School of Medicine for Women». www.ucl.ac.uk. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 6-ին.
  97. ↑ Clark, Stuart (2007). The Sun Kings – The Unexpected Tragedy of Richard Carrington and the Tale of How Modern Astronomy Began. Princeton University Press. էջեր 140–146, 154–162.
  98. ↑ «Les femmes dans la science; notes recueillies par A. Rebière». archive.org. Paris Nony. 1897. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 24-ին.
  99. ↑ 99,0 99,1 «CONTRIBUTIONS OF 20TH CENTURY WOMEN TO PHYSICS». cwp.library.ucla.edu. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  100. ↑ Barbara Alpern Engel, "Women medical students in Russia, 1872–1882," Journal of Social History, Vol. 12, No. 3 (1979), pp. 394–415.
  101. ↑ Koblitz, Ann Hibner (1988-06). «Science, Women, and the Russian Intelligentsia: The Generation of the 1860s». Isis (անգլերեն). 79 (2): 208–226. doi:10.1086/354696. ISSN 0021-1753.
  102. ↑ 102,0 102,1 Ann Hibner Koblitz, Science, Women and Revolution in Russia, Routledge, 2000.
  103. ↑ «История Севастопольской биологической станции в период 1871 - 1905 гг». ibss-ras.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 6-ին.
  104. ↑ «Changing the Face of Medicine – Dr. Elizabeth Blackwell».
  105. ↑ «WEP Milestones». Berkeley Engineering. University of California, Berkeley. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  106. ↑ «Curie, Marie | Science in the Early Twentieth Century: An Encyclopedia – Credo Reference». search.credoreference.com. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 14-ին.
  107. ↑ «Alice Perry». Institution of Engineers of Ireland. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  108. ↑ «Maria Montessori». Biography (ամերիկյան անգլերեն). 2014 թ․ ապրիլի 2. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 26-ին.
  109. ↑ Povell, Phyllis (2009). Montessori Comes to America: The Leadership of Maria Montessori and Nancy McCormick Rambusch. California, US: UPA. էջ 170. ISBN 978-0-7618-4928-5.
  110. ↑ «ЭРЛАНГЕНСКАЯ ПРОГРАММА: ПРЕЖДЕ И ТЕПЕРЬ». web.archive.org. 2010 թ․ դեկտեմբերի 28. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 6-ին.
  111. ↑ Emmy Noether (1918c) "Invariante Variationsprobleme" Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaften der Göttingen, 235–257. Presented by Felix Klein 16 July 1918. Final printed version submitted September 1918. Paper denoted 1918c, in a Bibliography of Noether's work, pp. 173–182 of Emmy Noether in Bryn Mawr: Proceedings of a symposium sponsored by the Association for women in mathematics, in honor of Emmy Noether's 100th birthday (1983, Bhama Srinivasan and Judith Sally, eds.) Springer-Verlag 0-387-90838-2. Biographical information on Noether's life can be found on pp. 133–137 "Emmy Noether in Erlangen and Göttingen", and on pp. 139–146 "Emmy Noether in Bryn Mawr".
  112. ↑ Freeman J. Dyson, Mary Lucy Cartwright (1900–1998): Chaos theory, pp. 169–177, in Out of the Shadows: Contributions of Twentieth-Century Women to Physics, edited by Nina Byers and Gary Williams, 498 p. (Cambridge University Press, 2006); 0-521-82197-5
  113. ↑ «Inge Lehmann: Discoverer of the Earth's Inner Core | AMNH». Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.
  114. ↑ 114,0 114,1 «The Florence R. Sabin Papers». profiles.nlm.nih.gov. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 20-ին.
  115. ↑ Rossiter 1982
  116. ↑ Rossiter 1995
  117. ↑ «AAFCS Brand Story» (PDF). American Association of Family & Consumer Sciences. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  118. ↑ Kass-Simon, G. and Farnes, Patricia. Women of Science: Righting the Record. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. 1993.
  119. ↑ Clarke, Robert. Ellen Swallow: The Woman Who Founded Ecology. Chicago: Follett. 1973.
  120. ↑ 120,0 120,1 Pogge, Richard (2006 թ․ հունվարի 8). «Introduction to Stars, Galaxies, & the Universe». Ohio State University Department of Astronomy.
  121. ↑ Hamblin, Jacob Darwin (2005). Science in the early twentieth century: an encyclopedia. ABC-CLIO. էջեր 181–184. ISBN 978-1-85109-665-7.
  122. ↑ 122,0 122,1 Malatesta, Kerri (2010 թ․ հուլիսի 16). «Delta Cephei». American Association of Variable Star Observers.
  123. ↑ Clark, David H.; Matthew D.H. Clark (2004). Measuring the Cosmos: How Scientists Discovered the Dimensions of the Universe. Rutgers University Press. էջ 98. ISBN 978-0-8135-3404-6. «henrietta leavitt moon crater.»
  124. ↑ Ventrudo, Brian (2009 թ․ նոյեմբերի 19). «Mile Markers to the Galaxies». One-Minute Astronomer. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 25-ին. {{cite web}}: External link in |last= (օգնություն)
  125. ↑ Singh, Simon (2005). Big Bang: The Origin of the Universe. HarperCollins. ISBN 978-0-00-716221-5. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 25-ին.
  126. ↑ Segrè, Emilio (1945 թ․ մարտի 1). «Radioactive Xenons». Physical Review. 67 (5–6): 142–149. Bibcode:1945PhRv...67..142W. doi:10.1103/PhysRev.67.142.
  127. ↑ Benczer-Koller, Noemie (2009 թ․ հունվար). «Chien-shiungwu 1912—1997» (PDF).
  128. ↑ Cho, Adrian (2021 թ․ փետրվարի 5). «Postage stamp to honor female physicist who many say should have won the Nobel Prize». Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 1-ին.
  129. ↑ «Finding Aid to the Photographs of the Japanese-American evacuation from Berkeley, Calif. [graphic] 1942». www.oac.cdlib.org. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 7-ին.
  130. ↑ Skolnick, Jerome H. (2012 թ․ դեկտեմբերի 1). «Legacies of Legal Realism: The Sociology of Criminal Law and Criminal Justice». Annual Review of Law and Social Science (անգլերեն). 8 (1): 1–10. doi:10.1146/annurev-lawsocsci-102811-173909. ISSN 1550-3585.
  131. ↑ «Women Subjects on United States Postage Stamps» (PDF). United States Postal Service. էջ 6. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
  132. ↑ Schiebinger, Londa (2000). Has Feminism Changed Science?. Vol. 25. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 1171–5. doi:10.1086/495540. ISBN 978-0-674-00544-0. PMID 17089478. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  133. ↑ Etzkowitz, Kemelgor & Uzzi 2000
  134. ↑ Hunter N (2007). «Scrapie: uncertainties, biology and molecular approaches» (PDF). Biochim. Biophys. Acta. 1772 (6): 619–28. doi:10.1016/j.bbadis.2007.04.007. hdl:20.500.11820/70731351-7cc2-4746-908f-1dfaa331ad7f. PMID 17560089.
  135. ↑ «The end of BSE - Telegraph». web.archive.org. 2011 թ․ փետրվարի 18. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 7-ին.
  136. ↑ Burbidge M. E., Burbidge G. R., Fowler W. A., Hoyle F. Synthesis of the Elements in Stars(անգլ.) // Reviews of Modern Physics. — 1957. — Т. 29. — С. 547–650. — ISSN 0034-6861. — doi:10.1103/RevModPhys.29.547
  137. ↑ «The Biography of Dorothy Mary Hodgkin». The Biharprabha News (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 26-ին.
  138. ↑ Marx, Jean L. (2020 թ․ դեկտեմբերի 17). «The 1986 Nobel Prize for Physiology or Medicine». Science. 234 (4776): 543–544. doi:10.1126/science.3532323. PMID 3532323 – via JSTOR.
  139. ↑ «The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1986». NobelPrize.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  140. ↑ «Anne Laura Dorinthea McLaren (1927-2007) | Embryo Project Encyclopedia». embryo.asu.edu. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 7-ին.
  141. ↑ «Fields Medal | International Mathematical Union (IMU)». www.mathunion.org. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 7-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կանայք գիտության մեջ» հոդվածին։
Microsoft: 2776762731
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կանայք_գիտության_մեջ&oldid=9826693» էջից