Jump to content

Փռյուգյան գլխարկ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Փռյուգյան գլխարկ
Ատտիսի կիսանդրին մանուկ հասակում՝ փռյուգյան գլխարկով։ Պարոսյան մարմար, մ.թ. 2-րդ դար, հավանաբար Հադրիանոս կայսրի օրոք
Ենթատեսակգլխարկ[1]
Երևի համընկնում էliberty cap?
 Phrygian caps Վիքիպահեստում

Փռյուգյան գլխարկ ( /ˈfrɪdʒ(iː)ən/, Phrygian cap) կամ ազատության գլխարկ, կոնաձև, պոպոզավոր գագաթով թեքված փափուկ գլխարկ, գդակ կամ թասակ, որն անտիկ ժամանակներում նույնականացվել է Արևելյան Եվրոպայի, Անատոլիայի և Ասիայի մի քանի ժողովուրդների հետ` ներառյալ պարսիկները, մարերը և սկյութները, ինչպես նաև Բալկանների, Դակիայի, Թրակիայի և Փռյուգիայի ժողովուրդները, որտեղից առաջացել է անվանումը[2]: Փռյուգյան գլխարկի ամենահին պատկերը գտնվել է Պերսեպոլիսում (Իրան):

Փռյուգյան գլխարկները սկսել են նշանակել ազատություն և ազատության ձգտում նախ Ամերիկյան հեղափոխության, այնուհետև Ֆրանսիական հեղափոխության մեջ[3], մասնավորապես՝ որպես յակոբինիզմի խորհրդանիշ (որի համատեքստում այն նաև կոչվում է յակոբինի գլխարկ):

Փռյուգյան գլխարկ կրող կնոջ տեսքով Մարիանը մարմնավորում է Ֆրանսիան ու այս երկրի նշանաբանի արժեքները՝ «Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն»: Առաջին ագամ գլխարկը կրել են Ֆրանսիայի  Le Procope սրճարանում, որը համարվում էր հեղափոխականների հանդիպման վայր։ Գլխարկը նման էր հռոմեական ազատության աստվածուհի Լիբերտասից ոգեշնչված այն ֆետրե գլխարկներին (պիլեուս), որոնք կրում էին Հռոմեական կայսրությունում ազատ արձակված ստրուկները, որոնց նրանց տերերը ազատություն էին շնորհել և ում որդիները հետագայում դարձան լիարժեք քաղաքացիներ[4]։

Այն օգտագործվում է առանձին հանրապետությունների կամ հանրապետական պետական հաստատությունների զինանշաններում այն մասում, որտեղ այլ դեպքում կօգտագործվեր թագ (միապետությունների հերալդիկայում): Այսպիսով, այն ճանաչվել է որպես հանրապետական իշխանության խորհրդանիշ:

Գիտնականները մատնանշում են փռյուգյան գլխարկի մշակութային և պատմական կապը Ինգուշ ժողովրդի ազգային կանացի գլխարկի` կուրխարսի հետ[5]:

Փարիզի 2024 թվականի օլիմպիական և պարալիմպիկ խաղերի պաշտոնական թալիսմանները` Փռյուգներ

2022 թվականի նոյեմբերին հայտարարվել է, որ Փարիզի 2024 թվականի օլիմպիական և պարալիմպիկ խաղերի պաշտոնական թալիսմանները լինելու են փռյուգյան գլխարկների թեմայով Փռյուգները` The Phryges[6]

Անտիկ շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ հելլենիստական աշխարհում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ք.ա. 4-րդ դարում (վաղ հելլենիստական ժամանակաշրջան) փռյուգյան գլխարկը կապված էր Հին փռյուգյան և հունական դիցաբանության բուսականության աստված և աստվածների մեծ մայր Կիբելայի ամուսին, անսահման գեղեցիկ երիտասարդի` Ատտիսի հետ, որի պաշտամունքն այդ ժամանակ արդեն ընդունված էր: Մոտավորապես միևնույն ժամանակ գլխարկը հայտնվում է լեգենդար թագավոր Միդասի և այլ փռյուգիացիների պատկերներում՝ հին հունական խեցեղենում և քանդակագործության մեջ[7]:

Իրանական աշխարհում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պարթևացին (աջից) փռյուգյան գլխարկով Սեպտիմիոս Սևերոսի հաղթակամարի վրա (Հռոմ, մ. թ. 203):

Այն, ինչ կոչվում էր փռյուգյան գլխարկ, ի սկզբանե օգտագործել են Իրանի մի քանի ժողովուրդներ, այդ թվում՝ սկյութները, մարերը և պարսիկները: Հին հույների հաղորդումներից երևում է, որ իրանական տարբերակը նույնպես փափուկ գլխազարդ է եղել և կոչվել է տիարա: Հույներն կրկնել են մի տարբերակ իրենց արևելյան հարևանների հետ և այն անվանել «փռյուգյան գլխարկ», թեև այն իրականում կրել են իրանական գրեթե բոլոր ցեղերը՝ արևմուտքում կապադովկիացիներից ( հին պարսկական Katpatuka) սկսած մինչև հյուսիս-արևելքում սակեր (պարսկ.` Sakā ): Այս և այլ տարբերակներ կարելի է նկատել Պերսեպոլիսի ռելիեֆներում: Դրանք բոլորն, ասես, փափուկ կտորից են՝ ականջների և պարանոցի վրա երկար կափույրներով, բայց վերևի ձևը տարբեր է: Հայտնի «ուղղաձիգ ( orthē - օրթե) տիարա» կրում էր թագավորը։ Մարերի բարձր դասի անդամները կրում էին ալիքաձև գագաթներով տիարաներ[8]:

Առավել ընդհանրական իմաստով, փռյուգյան գլխարկն սկսել է վերաբերվել նաև մի քանի այլ ոչ հունալեզու ժողովուրդներին («բարբարոսներին՝ դասական իմաստով): «Փռյուգյանի» այս ընդլայնված իմաստներից առավել նշանավորներից էին տրոյացիները և արևմտյան Անատոլիայի այլ ժողովուրդները, որոնք հունական ընկալմամբ հոմանիշ էին փռյուգիացիների հետ, և որոնց հերոսները ՝ Պարիսը, Էնեասը և Գանիմեդեսը, բոլորը կանոնավոր կերպով պատկերվում էին փռյուգյան գլխարկով: Անտիկ հունական կավե այլ ամանեղենի վրա նույնպես պատկերվել են ամազոնուհիներ և այսպես կոչված «սկյութական» նետաձիգներ՝ փռյուգյան գլխարկներով։ Թեև սրանք ռազմական պատկերներ են, նրանց գլխարկը «փռյուգյան սաղավարտներից» տարբերվում է ականջի երկար փեղկերով, իսկ ֆիգուրները «բարբարոսների» նման են նաև իրենց տաբատներով։

Գլխարկը հանդիպում է նաև մ.թ.ա. 2-րդ դարի Բեոտիայի Տանագրա քաղաքում ստեղծված տերակոտա արձանիկների վրա, որոնք ներկայացնում են փափկասեր Էրոսը, և մ.թ.ա. 1-ին դարի Արևելյան Անատոլիայում գտնվող Կոմմագենե քաղաքում ստեղծված արձաններում: Թրակիացիների հունական պատկերները նույնպես պարբերաբար հայտնվում են փռյուգյան գլխարկներով, հատկապես Բենդիսը` Լուսնի և որսի թրակյան աստվածուհին և Օրփեոսը` լեգենդար թրակիացի բանաստեղծ և երաժիշտը:

Այն դեպքում, երբ փռյուգյան գլխարկը բրդից կամ փափուկ կաշվից էր, նախահելլենիստական ժամանակաշրջանում հույներն արդեն մշակել էին ռազմական սաղավարտ, որն ուներ նույնատիպ թեքված գագաթ: Այս, այսպես կոչված, «փռյուգյան սաղավարտները» (որը մեր օրերում է ստացել այդ անունը) սովորաբար բրոնզից են եղել և ակնառու կիրառություն են ունեցել Թրակիայում, Դակիայում, Մեծ Հունաստանում և մնացած հելլենիստական աշխարհում՝ մ.թ.ա. 5-րդ դարից մինչև հռոմեական ժամանակները:

Իրենց արտաքին նմանության պատճառով գլխարկը և սաղավարտը հաճախ դժվար է տարբերակել հունական արվեստում (հատկապես սևապատկեր կամ կարմրապատկեր կավե ամանեղենում), եթե այն իր ականջի կամ պարանոցի վրայի երկար կափույրներով չի հիշեցնում փափուկ ճկուն թասակ: Շփոթեցնող կերպով նման են նաև հեծելազորի և թեթև հետևակայինների կողմից օգտագործվող սաղավարտների պատկերները (տե՛ս Թրակիայի և Պայոնիայի պելտաստները), որոնց գլխածածկը, բացի աղվեսի կաշվից պատրաստված ավանդական ալոպեկիս գլխարկներից, ներառում էր նաև կոշտ կաշվե սաղավարտներ՝ ընդօրինակելով բրոնզե սաղավարտները:

Հռոմեական աշխարհում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Փռյուգյան գլխարկով Միթրան զոհաբերում է նախնադարյան ցուլը[Ն 1]. մ.թ.ա. 2-3-րդ դարերի երկկողմանի միթրայական զոհասեղան, որը հայտնաբերվել է Ֆիանո Ռոմանոյի մոտ (Հռոմ), իսկ այժմ՝ Լուվրում է

Հունական գաղափարն իր ընդլայնված իմաստով անցել է հռոմեացիներին և, հետևաբար, ընդգրկել է ոչ միայն փռյուգիացիներին կամ տրոյացիներին (որոնց հռոմեացիները նաև ընդհանուր առմամբ կապում են «փռյուգյան» տերմինի հետ), այլև հույների մյուս մերձավոր հարևաններին: Տրայանոսի սյունի վրա, որում հիշատակվում է Տրայանոսի առասպելական պատերազմները դակերի հետ (մ.թ. 101–102 և 105–106 թթ.), դակիացի ռազմիկների գլխին փռյուգյան գլխարկ է։

Հարավ-արևմտյան Ֆրիգիայում Լուկուս գետի վրա գտնվող Լաոդիկիա (Անատոլիա, Դենզիլից արևմուտք) հին հունական քաղաքում հայտնաբերված երեք մետր բարձրությամբ Տրայանոսի մոնումենտալ արձանի (մ.թ. 113 թվական) Տրայանոսին ուղեկցող բանտարկյալը կրում է փռյուգյան գլխարկ[9][10]: Պարթևները փռյուգյան գլխարկներով են ներկայացված 2-րդ դարի Սեպտիմիոս Սևերոսի կամարում, որը կառուցվել է ի հիշատակ Պարթևական կայսրության նկատմամբ հռոմեական հաղթանակների։ Նմանատիպ փռյուգյան գլխարկներ, բայց գալլերի մոտ, կարելի է տեսնել են 2-րդ դարի ֆրիզներում, որոնք ներկառուցված են 4-րդ դարի Կոնստանտինյան կամարի մեջ:

Փռյուգյան գլխարկը կրկին հայտնվում է առաջինից չորրորդ դարերում միթրաիզմ (միհրականություն) կրոնին առնչվող ֆիգուրների վրա: Աստղագուշակության վրա հիմնված այս հռոմեական միստերիական պաշտամունքը (կուլտը - cultus) իրեն դրսևորում էր կեղծարևելյան ատրիբուտներով (գիտության մեջ հայտնի է որպես perserie), որպեսզի տարբերվի ինչպես ավանդական հռոմեական կրոնից, այնպես էլ մյուս առեղծվածային պաշտամունքներից:

Պաշտամունքի ստեղծագործություններում (օրինակ, այսպես կոչված «տավրոկտոնիա» (ταυροκτόνος, ցլի սպանություն) պաշտամունքային պատկերներում) Միթրաս աստծու (հայկական Միհր`արևի աստծո), ինչպես նաև նրա օգնականների՝ Կաուտեսի և Կաուտոպատեսի կերպարները հիմնականում ներկայացված են փռյուգյան գլխարկով։ Փռյուգյան գլխարկի գործառույթը պաշտամունքում անհայտ է, սակայն այն պայմանականորեն ճանաչվում է որպես նրա perserie մաս:

Վաղ քրիստոնեական արվեստը (և մինչև միջնադար շարունակվող) հիմնված է նույն հունահռոմեական ընկալումների վրա (կեղծ-)Զրադաշտի և նրա «մոգերի»՝ որպես աստղագուշակության և մոգության արվեստների փորձագետների, և սովորաբար պատկերում է «երեք մոգերին» (որոնք հետևում են Բեթղեհեմյան աստղին ) փռյուգյան գլխարկներով:

Անտիկ շրջանի փռյուգյան գլխարկներ
«Երեք մոգերը» բյուզանդական խճանկարում Երեք մոգերը փռյուգյան գլխարկներով են[Ն 2]
(մոտ 565 թվական) 		Օրփեոսը փռյուգյան գլխարկով, մ.թ. 3-րդ դար
(Ս. Ստեֆանո Ռոտոնդո, Հռոմ) 		Պարիսը փռյուգյան գլխարկով։ Մարմար, հռոմեական արվեստի գործեր Հադրիանոսի ժամանակներից
(մ.թ. 117-138 թվական) 		Ատիսը փռյուգյան գլխարկով պաշտամունքային պար է կատարում[Ն 3]
Գնաթիա ոճով կերամիական անոթ Մեծ Հունաստանից (Ապուլիա, Իտալիա), որի վրա պատկերված է փռյուգյան գլխարկով շիկահեր թևավոր երիտասարդ
(«Տոլեդո» նկարիչ, մոտ մ.թ.ա. 300 թվական) 		Բենդիս, թրակյան լուսնի և որսի աստվածուհի, փռյուգյան գլխարկով։ Տանագրայի (Աթենք) ոճով հախճապակյա արձանիկ
(մոտ մ.թ.ա. 350 թվական) 		Միթրա աստվածը ծնվել է ժայռից՝ մերկ, բայց փռյուգյան գլխարկով
(մարմար, մ.թ. 180-192 թթ. Ս. Ստեֆանո Ռոտոնդո, Հռոմ) 		Դակիական քանդակ փռյուգյան գլխարկով Դակիացի բանտարկյալը՝ փռյուգյան գլխարկով (2-րդ դարի հռոմեական արձան Լուվրում)

Որպես ազատության խորհրդանիշ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փռյուգյանից մինչև ազատության գլխարկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ապուլիայի կարմրպատկեր ափսեի վրա կոնաձև գլխարկ` «պիլեուս» (pileus - փիլո), մ.թ.ա. 4-րդ դարի երրորդ քառորդ, Լուվր

Ուշ հանրապետական Հռոմում փափուկ ֆետրե գլխարկը, որը կոչվում էր «պիլեուս» (pileus - փիլո), ծառայում էր որպես ազատների (այսինքն՝ ոչ ստրուկների) խորհրդանիշ և խորհրդանշականորեն տրվում էր ստրուկներին այսպես կոչված «մանումիսիայի» (լատ. manumissio) ժամանակ, դրանով իսկ նրանց շնորհելով ոչ միայն անձնական ազատություն, այլև libertas՝ որպես ընտրելու իրավունքով քաղաքացիներ, (արական սեռի դեպքում): Մ.թ.ա. 44 թվականին Հուլիոս Կեսարի սպանությունից հետո Բրուտոսը և նրա համախոհները կիրառել են պիլեուսի այս սիմվոլիկան՝ ի նշան Կեսարի դիկտատորության ավարտի և դեպի (հռոմեական) հանրապետական համակարգ վերադարձի[11]:

Պիլեուսի այս հռոմեական ասոցիացիաներն ազատության և հանրապետականության հետ տեղափոխվել են 18-րդ դար, մինչև այն պահը, երբ պիլեուսը սկսեցին շփոթել փռյուգիական գլխարկի հետ, իսկ այնուհետև այն դարձավ այդ արժեքների խորհրդանիշը միջնադարյան իտալական փռյուգյան գլխարկի օգտագործման հետևանքով, հատկապես Վենետիկում[12]:

Պաոլո Վերոնեզե, «Վենետիկի ապոթեոզ» (1585, Դոժերի պալատ)[13]

Երբ մոտիվը վերածնվել է 16-րդ դարում, այն հիմնականում կրում էին ազգային կամ քաղաքական անձնավորումները։ Փռյուգյան գլխարկը որպես ազատության հատկանիշ իտալական խորհրդապատկերների Amorum Emblemata գրքում առաջին անգամ հայտնվել է 1556 թվականին[14], որին հետագայում հետևել են շատ ուրիշներ[15]:

Վենետիկի դոժերը փռյուգյան գլխարկն օգտագործել են թագի փոխարեն որպես հանրապետական ազատության խորհրդանիշ միջնադարից մինչև 1797 թվականը: Դոժերի պալատում` Պաոլո Վերոնեզեի գլխավոր նկարում («Վենետիկի ապոթեոզ», 1585)[13] մի քանի խորհրդանշական անձնավորումներով շրջապատված գեղջուկ կնոջ կերպարը ներկայացված է որպես Վենետիկի հանրապետության խորհրդանիշ, իսկ նրա ձեռքում նիզակի վրա բարձրացրացրած է կարմիր փռյուգյան գլխարկը` որպես հանրապետության ազատության խորհրդանիշ:

Փռյուգյան գլխարկի պատկերագրությունը որպես ազատության խորհրդանիշ հետագայում օգտագործվել է ֆրանսիական և ամերիկյան արվեստում և մետաղադրամներում[⇨]:

Ֆրանսիական կարմիր գլխարկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հեղափոխական Ֆրանսիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1675 թվականին Բրետանում և հյուսիս-արևմտյան Ֆրանսիայում բռնկվել է հարկերի և ազնվականության դեմ ապստամբությունը (ֆր.՝ Révolte du papier timbré, բրետոներեն՝ Emsavadeg ar Paper timbr), որտեղ այն հայտնի է նաև որպես ապստամբների կրած կապույտ կամ կարմիր (bonnet rouge) գլխարկների ապստամբություն (ֆր.՝ Révolte des Bonnets rouges, բրետոներեն՝ Emsavadeg ar Bonedoù ruz): Թեև հայտնի չէ, որ ապստամբները գերադասում էին գլխարկի որևէ հատուկ ոճ, անունը և գույնը մնում էին որպես ազնվականության և իշխող համակարգի դեմ ապստամբության խորհրդանիշ: Ավելի ուշ Ռոբեսպիերը դեմ է եղել գույնին, բայց նրան անտեսել են:

Փռյուգյան ոճով գլխարկի օգտագործումը որպես հեղափոխական Ֆրանսիայի խորհրդանիշ առաջին անգամ փաստագրվել է 1790 թվականի մայիսին, Տրոյայում տեղի ունեցած փառատոնի ժամանակ, որը զարդարում էր ազգը ներկայացնող արձանը, և Լիոնում՝ նիզակի վրա, որը կրում էր աստվածուհի Լիբերտասը[16]: Մինչ օրս Ֆրանսիայի ազգային այլաբանությունում Մարիանըներկայացվում է կարմիր փռյուգյան գլխարկով[17]:

Բրիտանացի ծաղրանկարիչ Ջորջ Կրյուկշանկի «Ռադիկալների զենքերը» ( The Radical's Arms, 1819, նոյեմբերի 13) նկարը 1793-1794 թվականների ահաբեկչության մասին է[Ն 4]

Հագնելով կարմիր գլխարկ և սան-կյուլոտներ («առանց մետաքսե վարտիքի») փարիզյան բանվոր դասակարգն անմիջապես ճանաչելի դարձրեց իր հեղափոխական եռանդը և պլեբեյական համերաշխությունը: 1791 թվականի կեսերին այս ծաղրական նորաձևության մեջ կարմիր գխարկը փարիզյան նորաձևություն էր, որը հռչակել է մարկիզ դը Վիլետը (1791 թվականի հուլիսի 12) որպես «ազատ մարդու և ֆրանսիական վերածննդի քաղաքացիական պսակ»: 1792 թվականի հուլիսի 15-ին, փորձելով սանձել անլրջությունը, Ֆրանսուա Քրիստոֆ Կելերմանը, Վալմի 1-ին դուքսը, հրապարակել է մի էսսե, որում դուքսը փորձում էր հաստատել կարմիր գխարկը որպես սուրբ խորհրդանիշ, որը կարող էին կրել միայն արժանիքներ ունեցողները: Խորհրդանշական գլխարկը դարձել էր արիստոկրատների բարդ-բարդ պարիկները և եպիսկոպոսների կարմիր գլխարկները ծաղրելու միավորող կետ և միջոց։ 1793 թվականի նոյեմբերի 6-ին Փարիզի քաղաքային խորհուրդի որոշմամբ այն հայտարարվել է իր բոլոր անդամների պաշտոնական գլխազարդ։

Նիզակի վրա կարմիր գլխարկը որպես ազգային կնիքի բաղադրիչ առաջարկվել է 1792 թվականի սեպտեմբերի 22-ին Ազգային կոնվենտի երրորդ նստաշրջանի ժամանակ: Գաան Կուլոնի առաջարկից հետո Կոնվենտը որոշել է, որ դատապարտյալներին չի թույլատրվի կրել կարմիր գլխարկը, քանի որ այն օծվել է որպես քաղաքացիության և ազատության նշան: 1792 թվականին, երբ Լյուդովիկոս 16-րդը ստիպված էր ստորագրել սահմանադրությունը, թագավորին պատկերող նկարները փոփոխվել են՝ ցույց տալու համար, որ նա կրում է կարմիր գլխարկ[18]: Վոլտերի կիսանդրին պսակվել է ազատության կարմիր գլխարկով 1792 թվականի մարտին Comédie-Française-ում նրա Բրուտոս ոբերգությունը ներկայացնելիս։

Ահաբեկչության թագավորության ժամանակաշրջանում (1793 թվականի սեպտեմբեր – 1794 թվականի հուլիս), գլխարկը պաշտպանական առումով կրում էին նույնիսկ նրանք, որոնք կարող էին մեղադրվել որպես չափավոր կամ արիստոկրատ, և նրանք, ովքեր հատկապես ցանկանում էին գովազդել իրենց հավատարմությունը նոր ռեժիմին: Գլխարկները հաճախ հյուսում էին կանայք, որոնք հայտնի են որպես տրիկոտեուսներ (Tricoteuse): Նրանք Փարիզում հրապարակային մահապատիժների ժամանակ նստում էին գիլյոտինի կողքին և ենթադրաբար շարունակում էին հյուսել մահապատիժների արանքում[19]: Ստրասբուրգի մայր տաճարի սրաձողը պսակվել է կարմիր գլխարկով, որպեսզի այն չքանդվի 1794 թվականին։

Վերականգնման ընթացքում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1814 թվականին «Կայսեր գահըկեցության ակտ» (Acte de déchéance de l'Empereur) որոշմամբ պաշտոնապես տապալվել են Բոնապարտները և վերականգնվել է Բուրբոնների ռեժիմը, որն իր հերթին արգելել է կարմիր գլխարկը, Մարսելյեզի և Բաստիլի օրվա տոնակատարությունները։ Խորհրդանիշները կարճ ժամանակով նորից հայտնվել են 1815 թվականի մարտ-հուլիսին «Նապոլեոնի հարյուր օրերի» ժամանակ, բայց անմիջապես ճնշվել են Լյուդովիկոս XVIII- ի երկրորդ վերականգնումից հետո՝ 1815 թվականի հուլիսի 8-ին:

Սիմվոլները կրկին հայտնվել են 1830 թվականի հուլիսյան հեղափոխության ժամանակ, որից հետո դրանք վերականգնվել են Լուի Ֆիլիպ I- ի հուլիսյան ազատական միապետության կողմից, իսկ հեղափոխական խորհրդանիշները` օրհներգը, տոնը և կարմրագույն գդակը — դարձել են «ազգային ժառանգության բաղկացուցիչ մասերը, որոնք հաստատվել են պետականորեն և ընդունվել հանրության կողմից»[20]:

Ժամանակակից Ֆրանսիայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարմիր գդակի հետ հանրապետական ասոցիացիաները ընդունվել են որպես ֆրանսիական երգիծական հանրապետական և անարխիստական պարբերականի անուն և զինանշան, որը հրատարակվել է 1913-1922 թվականներին Միգել Ալմերեյդայի կողմից, որը թիրախավորել է Ակսյոն Ֆրանսիզ (Action française) ռոյալիստական, ծայրահեղ աջական հակահեղափոխական շարժումը:

Կարմիր գլխարկի հետ ընդդեմ հարկերի ասոցիացիաները վերածնվել են 2013 թվականի հոկտեմբերին, երբ ֆրանսիական «Bonnets Rouges» կոչվող հարկային բողոքի շարժումն օգտագործել է հեղափոխության դարաշրջանի կարմիր փռյուգյան գլխարկը որպես բողոքի խորհրդանիշ: Խոշոր ցույցերի և ուղղակի գործողությունների միջոցով, որոնք ներառում էին մայրուղային հարկերի բազմաթիվ պորտալների ոչնչացում, շարժումը հաջողությամբ ստիպլել է Ֆրանսիայի կառավարությանը չեղարկել հարկը[21]։

Փռյուգյան գլխարկը հռչակվել է Փարիզի 2024 թվականի օլիմպիական և պարալիմպիկ խաղերի պաշտոնական թալիսման՝ The Phryges անունով[22]:

Հեղափոխական Ամերիկայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Փռյուգյան գլխարկը Ազատության ցցի վրա
Անձնայնացված Կոլումբիան ԱՄՆ դրոշի զգեստով և փռյուգյան գլխարկով, որը նշանակում է ազատություն և ազատության ձգտում, Առաջին համաշխարհային պատերազմի հայրենասիրական պաստառից

Հեղափոխական պատերազմին նախորդող տարիներին ամերիկացիները պատճենել կամ արտատպել են դրացից մի քանիսը` փորձելով ակնառու կերպով պաշտպանել իրենց «որպես անգլիացի իրավունքները»[23]: Ավելի ուշ հանրապետականության և հակամիապետական տրամադրությունների խորհրդանիշը հայտնվել է Միացյալ Նահանգներում՝ որպես Կոլումբիայի գլխաշոր[24], որն իր հերթին վիզուալացվել է որպես ԱՄՆ-ի և հենց Ազատության աստվածակերպ կնոջ ազգային մարմնավորում։

Հանրապետության առաջին տարիներին գլխարկը կրկին ասոցացվել է Կոլումբիայի հետ, օրինակ՝ 1785 թվականի Իմունե Կոլումբիա ոսկե մետաղադրամի դիմերեսի վրա սաղավարտով աստվածուհին նստած է` աջ ձեռքում բռնած ԱՄՆ-ի բացված դրոշը, որի գագաթին ազատության գլխարկն է[24][25]:

Սկսած 1793 թվականից ԱՄՆ-ի մետաղադրամներում Կոլումբիան/Ազատությունը հաճախ գլխարկով է: Հակաֆեդերալիստական շարժումը նույնպես գործիքավորել է այդ կերպարը, ինչպես 1796 թվականի մուլտֆիլմում, որտեղ Կոլումբիան ճնշված է հսկայական ամերիկյան արծիվով, որն իր թևերի տակ պահում է Ազատության ցիցը[24][⇨]: Շրջանառվող մետաղադրամների վրա գլխարկի վերջին տեսքը Քայլող Ազատություն կես դոլարանոցի (Walking Liberty Half Dollar) վրա է եղել, որը հատվել է մինչև 1947 թվականը, և կրկին օգտագործվել է ներկայիս Ամերիկյան արծաթե արծիվ (American Silver Eagle) ձուլակտորների վրա[26]:

ԱՄՆ բանակը 1778 թվականից օգտագործում է «Զինվորական կնիք», որտեղ «Սա մենք կպաշտպանենք» կարգախոսն է սրի վրա դրված փռյուգյան գլխարկի ամնիջապես վերևում: Այն նաև հայտնվում է Արևմտյան Վիրջինիայի և Այդահոյի նահանգների դրոշների վրա[27] (որպես նրանց պաշտոնական կնիքների մաս), Նյու Ջերսիի և Նյու Յորքի, ինչպես նաև Միացյալ Նահանգների Սենատի, Այովա նահանգի պաշտոնական կնիքների վրա։ Հյուսիսային Կարոլինայի (ինչպես նաև նրա Սենատի զինանշանները)[28] և ինչպես Փենսիլվանիայի, այնպես էլ Վիրջինիայի կնիքների հակառակ կողմում[⇨]։

Կապիտոլիումի գագաթին տեղադրված Ազատության արձանի գիպսե մոդելի գլուխը Կապիտոլիումի այցելուների սրահում. փետրավոր արծվե գլխով սաղավարտ կրող Ազատության արձանը

1854 թվականին, երբ քանդակագործ Թոմաս Քրոուֆորդը քանդակագործության մոդելներ էր պատրաստում Միացյալ Նահանգների Կապիտոլիումի համար, այն ժամանակվա ռազական քարտուղար Ջեֆերսոն Դևիսը համառորեն պահանջել է, որ Ազատության արձանի վրա փռյուգյան գլխարկ չներառվի՝ պատճառաբանելով, որ փռյուգյան գլխարկի «պատմությունն այն դարձնում է ոչ պիտանի մարդկանց համար, ովքեր ծնվել են ազատ և չեն ստրկանալու», «ամերիկյան ազատությունը առանձնահատում է, այլ ոչ թե ազատված ստրուկի ազատությունը»: Քանդակի վերջնական տարբերակում փռյուգյան գլխարկը փոխարինվել է զինվորական սաղավարտով, որի վրա արծվի գլուխ է` կատարին մեծ փետուրներ։ Այս օրերին շատ պատահական դիտորդներ փետուրներով և արծվով սաղավարտ ունեցող արձանը շփոթում են հնդկացու հետ: Վերջնական բրոնզե տարբերակում գլխարկ չկա, որն այժմ գտնվում է շենքում[29]:

Միացյալ Թագավորությունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեցցո-տինտո՝ նվիրված 1807 թվականին բրիտանական կառավարության ստրակավաճառության վերացրեց մասին օրենքի ընդունմանը։ Բրիտանիան փռյուգյան գլխարկով ձողն է բռնել

18-րդ դարում գլխարկը հաճախ օգտագործվել անգլիական քաղաքական համատեքստում՝ որպես Ազատության հատկանիշ[30]: Բլեքբերնում (Անգլիա), 1819 թվականի հուլիսի 5-ին, կին բարեփոխիչները, ինչպիսին է Ալիս Քիթչենը, մասնակցել են իրենց առաջին բարեփոխումների հանդիպմանը և հանդիպման նախագահ Ջոն Նայթին նվիրել են «Ազատության ամենագեղեցիկ գլխարկը, պատրաստված կարմիր մետաքսից կամ ատլասից, կանաչ աստառով, օձաձևով ոսկյա ժանյակով՝ գագաթին շքեզ ոսկյա փուփուլով[31]:

Լատինական Ամերիկայում և Հաիթիում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լատինական Ամերիկայի հակագաղութային հեղափոխություններից շատերը մեծապես ոգեշնչվել են ամերիկյան և ֆրանսիական հեղափոխությունների պատկերացումներով և կարգախոսներով: Արդյունքում գլխարկը հայտնվել է լատինաամերիկյան շատ երկրների զինանշանների վրա։ Հայիթիի զինանշանը ներառում է փռյուգիական գլխարկ՝ ի հիշատակ ապստամբ ստրուկների կողմից այդ երկրի հիմնադրման[⇨]:

Գլխարկը տեղ է գտել նաև մեքսիկական որոշ մետաղադրամների վրա (առավել ուշագրավ է հին 8 մեքսիկական ռեալ մետաղադրամի վրա)[⇨] 19-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի կեսերը: Այսօր այն պատկերված է Արգենտինայի, Բոլիվիայի, Կոլումբիայի, Կուբայի, Սալվադորի, Հաիթիի, Նիկարագուայի և Պարագվայի զինանշանների կամ ազգային դրոշների վրա[⇨]։

Փռյուգյան գլխարկով դրամներ, շքանշաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բրուտոսի կողմից մ.թ.ա. 43-42-ին հատած արծաթե դինարուս մետաղադրամ[32]։ Դիմերեսին Բրուտոսն է իսկ դարձերեսի դաշույններն ու պիլեուսը ցույց են տալիս Հուլիոս Կեսարի սպանությունը մարտ ամսին Ֆրանսիական 20 սանտիմ մետաղադրամ, որը հատվել է 1962 թվականից մինչև 2001 թվականը.Դիմերեսին Մարիանն է ազատության փռյուգյան գլխարկով Դարձերեսին անվանական արժեքը և ֆրանսիական կարգախոսը՝ «Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն» 1783 թվականի Libertas Americana[33] արծաթե շքանշանը, որը նախաձեռնել և նախագծել է Բենջամին Ֆրանկլինը, հարգում է Ամերիկյան հեղափոխությունը և պատկերում է Ազատության աստվածուհուն` ցցի վրա փռյուգյան գլխարկը բռնած Ազատությունը նստած 1859 թվականի $1 դոլար արժողությամբ ԱՄՆ արծաթե դրամ, հատվել է 1840-1873 թվականները. Դիմերեսին` ԱՄՆ խորհրդանիշ Ազատությունը ցցի վրա բռնած փռյուգյան գլխարկ, դարձրերսին ԱՄՆ մեկ այլ խորհրդանիշ` Սպիտակագլուխ ծովարծիվը բացած թևեևով
Պորտուգալիայի Հանրապետության այլաբանությունը մետաղադրամի վրա՝ փռյուգյան գլխարկով, 50 ցենտավո (1912-1968) Կիզիկոսում (Անատոլիա, Մյուսիա) հատված մետաղադրամ, մ.թ.ա. 5-4-րդ դարեր 1793 թվականն թողարկած Ֆրանսիական Ազգային Կոնվենտի էքյու 6 լիվր (29,09 գ) արժողությամբ, 1792-17953 8 մեքսիկական ռեալ արծաթե մետաղադրամ (1840), որի դարձերեսին փռյուգյան գլխարկն է ճառագայթների վրա

Հավաստագրման կնիքների վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Փռյուգյան գլխարկ ԱՄՆ Սենատի կնիքի վրա Այովայի կնիք. քաղաքացիական պատերազմի ժամանակաշրջանի հեծելազորի գլխարկով զինվորը ԱՄն դրոշն է բռնել, որի վերևում փռյուգյան գլխարկն է Հավայան կնիք, որի վրա Ազատության աստվածուհին կրում է ազատության կարմիր գլխարկ ԱՄՆ Ռազմական նախարարության և զինված ուժերի հավաստագրման կնիք և խորհրդապատկեր Նապոլեոն Բոնապարտի Ֆրանսիայի կոնսուլության կնիք (1799)

Զինանշանների և դրոշների վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արգենտինայի զինանշանը ներառում է փռյուգյան գլխարկ՝ տեգի վրա, երկու ձեռքերով բռնած՝ որպես ազգային միասնության և ազատության համար պայքարելու պատրաստակամության խորհրդանիշ Հայիթիի զինանշանը ներառում է փռյուգյան գլխարկ արմավենու գագաթին, որը ոգեկոչում է այդ երկրի հիմնադրումը ստրուկների ապստամբության ժամանակ: Այն պատկերված է նաև Հայիթիի դրոշի վրա Կոլումբիայի զինանշանը ներառում է փռյուգյան գլխարկ՝ որպես ազատության և անձնական ազատության խորհրդանիշ, որը պատկերված է Կոլումբիայի ռազմածովային զինանշանի վրա Բոլիվիայի զինանշանը, որը պատկերված է Բոլիվիայի պետական դրոշի վրա
Ռիո դե Ժանեյրոյի զինանշանը` փռյուգյան գլխարկով, որը ամրացված է արմիլյար սֆերայի վրա Պարագվայի զինանշանի հակառակ կողմը, որը պատկերված է Պարագվայի դրոշի դարձերեսին Էլ Սալվադորի զինանշան, որը պատկերված է Էլ Սալվադորի դրոշի վրա Նիկարագուայի զինանշան, որը պատկերված է Նիկարագուայի դրոշի վրա Սանտա Կատարինա նահանգի զինանշան (Բրազիլիա)
Կուբայի զինանշան Ակրի նահանգի զինանշան (Բրազիլիա) Մասեյո նահանգի զինանշան (Բրազիլիա) Նուևա Էսպարտա նահանգ (Վենեսուելա) Գուարիկո նահանգ (Վենեսուելա)

Պատկերասրահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Նախնադարյան ցուլի մարմնից ծնվել են մարդու համար օգտակար բույսեր և կենդանիներ՝ չնայած չարի գործակալների՝ Օձի և Կարիճի հակառակությանը։
  2. ↑ Բյուզանդական կայսրությունում Փռյուգիան գտնվում էր Անատոլիայում՝ Կոստանդնուպոլսից արևելք, սակայն 6-րդ դարի վերջի այս խճանկարում Սան Ապոլինարե Նուովո բազիլիկում (Ռավեննա, Իտալիա) է, որը կանգնեցվել է oստրոգոթերի թագավոր Թեոդորիկ Մեծի կողմից որպես իր պալատական մատուռ, 6-րդ դարի առաջին քառորդում: Արիոսական այս եկեղեցին ի սկզբանե` մ.թ. 504 թվականին նվիրվել է «Ամենափրկիչ Քրիստոսին» (որն այդ ժամանակ Արևելյան Հռոմեական կայսրության մաս էր կազմում):
    Այս խճանկարում Երեք մոգերը փռյուգյան գլխարկներով են, ինչպես իրենց գետական նախահայրերը, որպեսզի նրանց ընկալեն որպես «զրադաշտականներ»:
  3. ↑ Ատիսը փռյուգյան աստվածուհի Կիբելայի ամուսինն է:
  4. ↑ Ջորջ Կրյուկշանկի ծաղրանկարում եռագույն ժապավենի վրա գրված է «Ոչ Աստված, ոչ կրոն, ոչ թագավոր, ոչ սահմանադրություն»: Ժապավենով կապված է եռագույն կոկարդով փռյուգյան գլխարկը: Դրանից ներքև երկու արյունոտ կացին են՝ կցված գիլիոտինին, որի շեղբը կախված է վառվող գլոբուսի վերևում։ Քրքրված հագուստով հյուծված տղամարդը և հարբած կինը ներկայացնում են որպես հերալդիկ «աջականներ», որոնք ուրախ պարում են ոտնատակ արված թագավորական և հոգևորական ռեգալիաների վրա...

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Art & Architecture Thesaurus
  2. ↑ «Phrygian cap | Definition, History, & Facts». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2020-11-11-ին.
  3. ↑ Richard Wrigley, "Transformations of a revolutionary emblem: The Liberty Cap in the French Revolution, French History 11(2) 1997, p. 132.
  4. ↑ «Ինչպե՞ս է առաջացել Մարիանի գլխարկը - Western Armenia TV». 2018-11-08. Վերցված է 2024-07-30-ին.
  5. ↑ Semyonov, 1959
  6. ↑ «Meet Olympic Phryge and Paralympic Phryge: The story of the Paris 2024 mascots». 14 November 2022. Վերցված է 14 November 2022-ին.
  7. ↑ Lynn E. Roller, "The Legend of Midas", Classical Antiquity, 2.2 (October 1983:299–313) p. 305.
  8. ↑ Calmeyer, Peter (1993-12-15). «CROWN i. In the Median and Achaemenid periods». Encyclopaedia Iranica.
  9. ↑ «10-foot statue of Trajan found in Laodicea – The History Blog» (ամերիկյան անգլերեն). 2019-04-01. Վերցված է 2024-08-06-ին.
  10. ↑ «Unique Roman emperor statue revealed in Denizli». Hürriyet Daily News (անգլերեն). 2019-03-30. Վերցված է 2024-08-06-ին.
  11. ↑ Cf. Appian, Civil Wars 2:119: "The murderers wished to make a speech in the Senate, but as nobody remained there they wrapped their togas around their left arms to serve as shields, and, with swords still reeking with blood, ran, crying out that they had slain a king and tyrant. One of them bore a cap on the end of a spear as a symbol of freedom, and exhorted the people to restore the government of their fathers and recall the memory of the elder Brutus and of those who took the oath together against ancient kings."
  12. ↑ Korshak, Yvonne (1987), «The Liberty Cap as a Revolutionary Symbol in America and France», Smithsonian Studies in American Art, vol. 1, no. 2, էջեր 52–69, doi:10.1086/424051.
  13. ↑ 13,0 13,1 «Apotheosis of Venice by VERONESE, Paolo». www.wga.hu. Վերցված է 2024-08-04-ին.
  14. ↑ Veen, Otto van (1608). Amorum emblemata, figuris aeneis incisa. Getty Research Institute. Antverpiae, Venalia apud auctorem. էջ 72.
  15. ↑ Warner, Marina (2000). Monuments and Maidens: The Allegory of the Female Form (անգլերեն). University of California Press. էջ 275. ISBN 978-0-520-22733-0.
  16. ↑ Albert Mathiez, Les Origines des cultures révolutionnaires, 1789–1792 (Paris 1904:34).
  17. ↑ Richard Wrigley, "Transformations of a revolutionary emblem: The Liberty Cap in the French Revolution, French History 11(2) 1997:131–169.
  18. ↑ Jennifer Harris, "The Red Cap of Liberty: A Study of Dress Worn by French Revolutionary Partisans 1789-94" Eighteenth-Century Studies 14.3 (Spring 1981:283–312), fig. 1. Most of the details that follow are drawn from here.
  19. ↑ Harden, J. David (1995), «Liberty caps and liberty trees», Past and Present, vol. 146, no. 1, էջեր 66–102, doi:10.1093/past/146.1.66.
  20. ↑ Philip G. Nord (1995). The Republican Moment: Struggles for Democracy in Nineteenth-Century France. President & Fellows of Harvard College.
  21. ↑ «Bonnets Rouges (Protest movement, Brittany, France)». www.crwflags.com. Վերցված է 2024-08-05-ին.
  22. ↑ «Meet Olympic Phryge and Paralympic Phryge: The story of the Paris 2024 mascots». 14 November 2022. Վերցված է 14 November 2022-ին.
  23. ↑ Zeiler, Frank (2014). Visuelle Rechtsverteidigung im Nordamerikakonflikt. Ein Beitrag zur Rezeption der englischen Freiheits- und Verfassungssymbolik in nordamerikanischen Druckgraphiken der Jahre 1765–1783, Signa Ivris, Vol. 13 (2014), pp. 315-346 (գերմաներեն). Vol. 13. doi:10.6094/UNIFR/11157. ISBN 9783941226326.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 McClung Fleming, E. (1968), «Symbols of the United States: From Indian Queen to Uncle Sam», Frontiers of American Culture, Purdue Research Foundation, էջեր 1–25, at pp. 12, 15–16.
  25. ↑ Institution, Smithsonian. «Immune Columbia, Pattern, United States, 1785». Smithsonian Institution (անգլերեն). Վերցված է 2024-08-05-ին.
  26. ↑ «US Barber Coinage | Facts, Grading Standards, and Specifications». www.coincommunity.com. Վերցված է 2024-08-05-ին.
  27. ↑ «Seal of Idaho». State Symbols USA. 12 September 2014. Վերցված է 2020-05-30-ին.
  28. ↑ «Senate of North Carolina», College of Arms Newsletter, No. 8 (March 2006), London: College of Arms, Վերցված է 13 January 2008-ին
  29. ↑ Gale, Robert L. (1964), Thomas Crawford: American Sculptor, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh, p. 124.
  30. ↑ Zeiler, Frank (2014). Visuelle Rechtsverteidigung im Nordamerikakonflikt. Ein Beitrag zur Rezeption der englischen Freiheits- und Verfassungssymbolik in nordamerikanischen Druckgraphiken der Jahre 1765–1783, Signa Ivris, Vol. 13 (2014), pp. 315-346 (գերմաներեն). Vol. 13. doi:10.6094/UNIFR/11157. ISBN 9783941226326.
  31. ↑ Kitchener, Caitlin (2022). «Sisters of the Earth: The Landscapes, Radical Identities and Performances of Female Reformers in 1819». Journal for Eighteenth-Century Studies (անգլերեն). 45 (1): 77–93. doi:10.1111/1754-0208.12778. ISSN 1754-0208. S2CID 246984311.
  32. ↑ Crawford, Michael Hewson (1974). Roman Republican Coinage (անգլերեն). Cambridge University Press. էջ 518. ISBN 978-0-521-07492-6.
  33. ↑ «Libertas Americana Medals - PCGS CoinFacts». PCGS (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024-08-04-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Փռյուգյան գլխարկ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Փռյուգյան_գլխարկ&oldid=10088118» էջից