Հին պարսկերեն
 𐎠𐎼𐎹 Ariya | |
|---|---|
 Հին պարսկերեն արձանագրություն Պերսեպոլիսում | |
| Տեսակ | լեզու և պատմական լեզու |
| Ենթադաս | հարավարևելյան իրանական լեզուներ և հին իրանական լեզուներ |
| Երկրներ | Հին Իրան |
| Շրջաններ | նախապես՝ Ֆարս |
| Պաշտոնական կարգավիճակ | Աքեմենյան Պարսկաստան |
| Գրերի համակարգ | Հին պարսկական սեպագիր |
| IETF | peo |
| ISO 639-2 | peo |
| ISO 639-3 | peo |
 Old Persian language Վիքիպահեստում | |
Հին պարսկերեն, հին իրանական երկու հնագույն լեզուներից մեկը, որը փաստագրված է արձանագրություններով (երկրորդը՝ պաշտամունքային ավեստերեն է) և համարվում է միջին պարսկերենի նախահայրը (Սասանյան Պարսկաստանի պետական լեզուն)։ Ինչպես հին իրանական մյուս լեզուները, այն իր լեզվակիրներին հայտնի էր արիա (իրաներեն) անվանումով[1][2]։ Հին պարսկերենը հիմնականում հանդիպում է Աքեմենյան դարաշրջանի արձանագրություններում, կավե սալիկների ու կնիքների վրա (մ․թ․ա․ 600-300 թթ․․)։ Հին պարսկերեն արձանագրությունների նմուշներ հայտնաբերվել են ներկայիս Իրանի, Ռումինիայի (Գեռլա)[3][4][5], Հայաստանի, Բահրեյնի, Իրաքի, Թուրքիայի և Եգիպտոսի տարածքներում[6][7], որոնց շարքում ամենանշանակալին համարվում է Բեհիսթունի արձանագրությունը (թվագրվում է՝ մ․թ․ա․ 525 թ․)։ Չիկագոյի համալսարանի Արևելյան ինստիտուտի հսկայածավալ Պերսեպոլիսի վարչական արխիվում կատարված ուսումնասիրությունները (2007) հայտնաբերել են հին պարսկերեն սալիկներ, որոնք ենթադրել են տալիս, որ հին պարսկերենը եղել է գրավոր լեզու, և այն օգտագործվել է ոչ միայն արքայական ցուցադրական, այլ նաև գործնական գրագրություններում[8]։
Ծագում և պատմական ակնարկ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Որպես գրավոր լեզու՝ հին պարսկերենը վկայված է Աքեմենյան տերության արքայական արձանագրություններում։ Այն պատկանում է իրանական լեզուներին և որպես այդպիսին ընդգրկված է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հնդիրանական լեզվաճյուղում։ Հին պարսկերենով գրված ամենահին հայտնի բնագիրը Բեհիսթունի արձանագրությունից է[9]։ Հին պարսկերենը հնդեվրոպական լեզվաընտանիքիք ամենահին լեզուներից մեկն է, որը վկայված է բնօրինակ բնագրերում[10]։
Որպես խոսակցական լեզու հին պարսկերենի կիրառման ամենահին տարեթիվը ստույգ հայտնի չէ։ Համաձայն Իրանի հարավ-արևմտյան տարածքում (Ֆարսի նահանգ) ապրող հնագույն պարսիկ ժողովրդի ծագման ու պատմության (որտեղից սերում էին Աքեմենյանները) մասին որոշակի պատմական տեղեկությունների, հին պարսկերենը սկզբնապես օգտագործվել է Պարսուվաշ անունով ցեղի կողմից, որը մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի սկզբին գաղթելով ներքև, հասավ Իրանական լեռնաշխարհ և վերջնականապես հիմնվեց ներկայիս Ֆարս նահանգի տարածքում։ Նրանց լեզուն, հին պարսկերենը դարձել է Աքեմենյան արքաների պաշտոնական լեզուն[10]։ Ասորական արձանագրությունները, որոնք ապացուցում են հնագույն իրանական ժողովրդի (պարսկական և մարական) ներկայությունը Իրանական լեռնաշխարհում գտնվելու փաստի վերաբերյալ, տալիս են նաև լավ ժամանակագրություն՝ սակայն միայն նշելով մոտավոր աշխարհագրական տվյալներ հին իրանական ժողովրդի մասին։ Մ․թ․ա․ 9-րդ դարի այս արձանագրությունների համաձայն Պարսուվաշի (մատացիների հետ միասին, ենթադրաբար մեդացիների) ներկայության մասին Ուրմիա լճի շրջանում առաջին անգամ հիշատակվել է Սալմանասար Գ-ի հիշատակություններում[11]։ Պարսուվաշի ստույգ ծագումնաբանությունը մնում է անհայտ․ սակայն լեզվագիտական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հին պարսկական «pārsa» բառը ինքնին գալիս է ավելի հին ծագում ունեցող «*pārćwa» բառից[11]։ Բացի այդ, քանի որ հին պարսկերենը բազմաթիվ բառեր է պարունակում մեկ այլ պարսկական մեռած լեզվից՝ մարերենից, ըստ Պռոդս Օկտոր Սկժաերվոյի, հավանական է, որ հին պարսկերենն արդեն իսկ խոսակցական լեզու է եղել Աքեմենյան տերության կազմավորումից առաջ և մասնավորապես կիրառության մեջ է եղել դեռևս մ․թ․ա․ 1-ին հազարամյակի 1-ին կեսից[10]։ Հույն զորավար Քսենոփոնը, մասնակցելով մի քանի պարսկական արշավների, նկարագրել է հայկական գյուղական կյանքն ու հյուրասիրությունը մոտավորապես մ․թ․ա․ 401 թվականին, քանի դեռ հին պարսկերենը ակտիվորեն կիրառելի էր։ Նա վկայում է, որ հայ ժողովուրդը խոսում էր մի լեզվով, որը իր կարծիքով հնչում էր հին պարսկերենի նման[12]։
Դասակարգում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին պարսկերենը պատկանում է Իրանական լեզվաընտանիքին, որն իր հերթին Հնդիրնական լեզվխմբի ճյուղն է հսկայանակն Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքում։ Հնդիրանական ժողովուրդների ընդհանուր նախնիներ եկել են Կենտրոնական Ասիայից մոտավորապես մ․թ․ա․ 2-րդ հազարամյակի 1-ին կեսին։ Մարերենը, չնայած որ մահացած լեզու է, հանդիսանում է հին իրանական լեզու և կապված է հին պարսկերենի հետ (օրինակ՝ երկուսն էլ բնորոշվում են, որպես արևմտաիրանական լեզուներ և հին մարական շատ անուններ հանդիպում ենք հին պարսկերեն արձանագրություններում)[13]։ Հին պարսկերենի լեզվախումը, ըստ երևույթին, եղել է մեծ խումն, սակայն դրանց մասին վկայությունները սահմանափակվում են հին պարսկերեն, ավեստերեն և մարերեն լեզուներով։ Այդ խմբում գլխավոր են համարվում միայն այն լեզուները, որոնք թողել են բնօրինակ տեքստեր, մինչդեռ մարերենը հիմնականում հայտնի է իր փոխառություններով հին պարսկերենից[14]։
Լեզվի զարգացման ու փոփոխության ընթացքը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աքեմենյան տերության ուշ շրջանում՝ մ․թ․ա․ 4-րդ դարում, Արտաքսերքսես II-ի և Արտաքսերքսես III-ի արձանագրությունները բավականաչափ տարբերվում են Դարեհի արձանագրությունների լեզվից, որպեսզի իրենց հնարավոր լիներ կոչել՝ «նախա-միջին պարսկերեն» կամ «հետ-հին պարսկերեն»[15]։ Հին պարսկերենը հետագայում ձևափոխվելով դառնում է միջին պարսկերեն, որն էլ, իր հերթին, հանդիսանում է նոր պարսկերենի նախահայրը։ «Persian Grammar» (Պարսկերենի քերականություն) գրքի հեղինակ, հայտնի իրանագետ, պրոֆեսոր Ժիլբեր Լազարը նշում է․
Նոր պարսկերեն կոչվող լեզուն, որ սովորաբար այդ շրջանում (վաղ իսլամական ժամանակաշրջանում), կոչվում էր Պարսի-Դարի անունով, լեզվաբանորեն կարելի է դասակարգել որպես Սասանյան Պարսկաստանի պաշտոնական հոգևոր և գրական լեզվի՝ միջին պարսկերենի շարունակություն, որն ինքնին հանդիսանում է նաև Աքեմենյանների ժամանակաշրջանում կիրառված հին պարսկերենի շարունակությունը։ Ի տարբերություն իրանական լեզվաընտանիքին պատկանող հին ու նոր այլ լեզուների ու բարբառների, ինչպիսիք են՝ ավեստերենը, պարթևերենը, սողդերենը, քրդերենը, փուշթուն և այլն, հին, միջին և նոր պարսկերենը ներկայացնում է այն նույն լեզուն, որը եղել է նրա պատմության երեք պետություններում։ Այն ծագել է Ֆարսում և տարբերվում է բարբառային առանձնահատկություններով, որոնք դեռ շատ հեշտությամբ ճանաչելի են հյուսիս-արևմտյան և արևելյան Իրանում խոսվող բարբառից[16]։
Միջին պարսկերենը հաճախ անվանում են Պահլավերեն, որը հանդիսանում է հին պարսկերենի ուղիղ շարունակությունը ու կիրառվել է որպես երկրի պաշտոնական գրավոր լեզու[17][18]։ Լեզվի յուրաքանչյուր փուլի համեմատական փոփոխությունը ցույց է տալիս քերականության և շարահյուսության մեծ պարզեցում։ Այնուամենայնիվ, նոր պարսկերենը միջին և հին պարսկերենի հետնորդն է համարվում[19]։
Ենթաշերտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին պարսկերենը ենթադրաբար[15] կազմավորվել է մարական լեզվի ենթաշերտի հիման վրա։ Մարական տարրերը կարելի է հեշտ ճանաչել, քանի որ այն լեզվական փոփոխության չի ենթարկվել, որոնք որ հատուկ են հին պարսկերենին։ Մարերեն ձևերը «հանդիպում են միայն անձնական և աշխարհագրական անուններում, և դրանցից մի քանիսը սովորաբար կրոնական բառապաշարից են, ... և, այդպիսով, սկզբունքորեն կարող էր նաև ավեստերենից ազդեցություն ունենալ»։ «Երբեմն հանդիպում են և՛ միջին, և՛ հին պարսկերեն ձևեր, որոնք հին պարսկերենին հաղորդում են մի փոքր շփոթեցնող և անհամապատասխան տեսք, օրինակ՝ հին պարսկերենում «ձի» բառը ունի կիրառության երկու ձև՝ «asa» (հին պարսկերեն) ու «aspa» (մարերեն)»[15]։
Գրային համակարգ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին պարսկերեն բնագրերը գրված էին ձախից աջ՝ հին պարսկերենի սեպագիր գրվածքների վանկային համակարգով և ունեին 36 հնչյունաբանական նիշեր ու 8 լոգոգրամներ։ Լոգոգրամների կիրառությունը պարտադիր չէր[20]։ Զարմանալի է[21], բայց բնագրերը հարևան Միջագետքի քաղաքակրթությանը պատկանող գրերի փոփոխված տարբերակը չէին[22]։ Չնայած, որ հին պարսկերենի բնագրերը սեպագիր էին, գործնականում այդ գրերը Միջագետքյան ավանդույթի շարունակություն չէին, այլ իրականում, ըստ Շմիդտի վարկածի, միտումնավոր են ստեղծվել՝ մ.թ.ա. 6-րդ դարում[22]։
Հին պարսկերենի սեպագիր գրելաձևի ծագումնաբանությունը, և դրա տարեթվի նույնականացումը ու ներդրման գործընթացը մինչ օրս հանդիսանում է իրանցի գիտնականների քննարկման առարկան, որին չեն կարողանում վերջնական հանգուցալուծում տալ։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ cf. Gershevitch, Ilya (1968). «Old Iranian Literature». Handbuch der Orientalistik, Literatur I. Leiden: Brill. էջեր 1–31., p. 2.
- ↑ Gnoli, Gherardo (2006). «Iranian Identity ii. Pre-Islamic Period». Encyclopædia Iranica. Vol. 13. New York: Routledge & Kegan Paul. «... Հին պարսկերեն տարբերակում, լեզու, որը կոչվել էր "Իրաներեն" կամ Արիա.»
- ↑ Kuhrt, 2013
- ↑ Frye, 1984
- ↑ Schmitt, 2000
- ↑ «Old Persian Texts».
- ↑ Kent, R. G.: "Old Persian: Grammar Texts Lexicon", page 6. American Oriental Society, 1950.
- ↑ "Everyday text shows that Old Persian was probably more commonly used than previously thought". Accessed September 2010 from [1]
- ↑ (Schmitt 2008, էջեր 80–1)
- ↑ 10,0 10,1 10,2 (Skjærvø 2006, vi(2). Documentation. Old Persian.)
- ↑ 11,0 11,1 (Skjærvø 2006, vi(1). Earliest Evidence)
- ↑ Քսենոփոն. Անաբասիս. էջեր IV.v.2–9.
- ↑ (Schmitt 2008, էջ 76)
- ↑ ((Skjærvø 2006)
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Skjærvø, Prods Oktor (2005), An Introduction to Old Persian (PDF) (2nd ed.), Cambridge: Harvard
- ↑ (Lazard, Gilbert 1975, “The Rise of the New Persian Language” in Frye, R. N., The Cambridge History of Iran, Vol. 4, pp. 595-632, Cambridge: Cambridge University Press.
- ↑ Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill, "Sociolinguistics Hsk 3/3 Series Volume 3 of Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society", Walter de Gruyter, 2006. 2nd edition. pg 1912: "Middle Persian, also called Pahlavi is a direct continuation of old Persian, and was used as the written official language of the country." "However, after the Moslem conquest and the collapse of the Sassanids, Arabic became the dominant language of the country and Pahlavi lost its importance, and was gradually replaced by Dari, a variety of Middle Persian, with considerable loan elements from Arabic and Parthian."
- ↑ Bo Utas, "Semitic on Iranian", in "Linguistic convergence and areal diffusion: case studies from Iranian, Semitic and Turkic" editors (Éva Ágnes Csató, Bo Isaksson, Carina Jahani),Routledge, 2005. pg 71: "As already mentioned, it is not likely that the scribes of Sassanian chanceries had any idea about the Old Persian cuneiform writing and the language couched in it. Still, the Middle Persian language that appeared in the third century AD may be seen as a continuation of Old Persian
- ↑ Skjærvø, Prods Oktor (2006), «Iran, vi. Iranian languages and scripts», Encyclopaedia Iranica, vol. 13.
- ↑ (Schmitt 2008, էջ 78)
- ↑ (Schmitt 2008, էջ 78) Excerpt: "It remains unclear why the Persians did not take over the Միջագետք in earlier times, as the Elamites and other peoples of the Near East had, and, for that matter, why the Persians did not adopt the Aramaic consonantal script.."
- ↑ 22,0 22,1 (Schmitt 2008, էջ 77)
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Brandenstein, Wilhelm (1964), Handbuch des Altpersischen, Wiesbaden: O. Harrassowitz
- Hinz, Walther (1966), Altpersischer Wortschatz, Nendeln, Liechtenstein: Kraus
- Frye, Richard Nelson (1984). Handbuch der Altertumswissenschaft: Alter Orient-Griechische Geschichte-Römische Geschichte. Band III,7: The History of Ancient Iran. C.H.Beck. ISBN 978-3406093975.
- Kent, Roland G. (1953), Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon, New Haven: American Oriental Society
- Kuhrt, A. (2013). The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period. Routledge. ISBN 978-1136016943.
- Sims-Williams, Nicholas (1996), «Iranian languages», Encyclopedia Iranica, vol. 7, Costa Mesa: Mazda: 238-245
- Schmitt, Rüdiger (1989), «Altpersisch», in R. Schmitt (ed.), Compendium linguarum Iranicarum, Wiesbaden: Reichert: 56–85
- Schmitt, Rüdiger (2000). The Old Persian Inscriptions of Naqsh-i Rustam and Persepolis. Corpus Inscriptionum Iranicarum by School of Oriental and African Studies. ISBN 978-0728603141.
- Schmitt, R. (2008), «Old Persian», in Roger D. Woodard (ed.), The Ancient Languages of Asia and the Americas (illustrated ed.), Cambridge University Press, էջեր 76–100, ISBN 978-0521684941
- Skjærvø, Prods Oktor (2006), «Iran, vi. Iranian languages and scripts», Encyclopaedia Iranica, vol. 13
- Tolman, Herbert Cushing (1908), Ancient Persian Lexicon and the Texts of the Achaemenidan Inscriptions Transliterated and Translated with Special Reference to Their Recent Re-examination, New York/Cincinnati: American Book Company
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հին պարսկերեն» հոդվածին։ |
| ||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||