Ալեքսանդրա Յակոբի

Ալեքսանդրա Յակոբի
Ծննդյան անուն	ռուս.՝ Сусоколова Александра Николаевна
Ծնվել է	ապրիլի 24 (մայիսի 6), 1841 կամ 1842
Ծննդավայր	Եգորյևսկ, Ռյազանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	դեկտեմբերի 1, 1918(1918-12-01) կամ 1918
Վախճանի վայր	Պետրոգրադ, Խորհրդային Ռուսաստան
Գերեզման	Նիկոլսկու գերեզմանատան Ալեքսանդրո-Նևսկի դափնիների ծառուղի
Գրական անուն	Բլագովեշչենսկի, Բում-Բում Տ., Տոլիվերովա, Ա. Տոլիվերովա, Ա․ Յա-բի, Ալեքսանդրա Յակոբի, Տոլյա
Մասնագիտություն	թղթակից, լրագրող, թերթի խմբագրիչ, հրապարակախոս, մանկագիր, հիշատակագիր, մոդել, բուժքույր, կանանց իրավունքների պաշտպան, թարգմանչուհի, խմբագիր, գրող և հրատարակիչ
Լեզու	ռուսերեն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Ժանրեր	հուշագրություն
Ամուսին	Վալերի Յակոբի և Dimitri Peshkov?
Alexandra Jakobi Վիքիպահեստում

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնա Պեշկովա-Տոլիվերովա (ռուս.՝ Александра Николаевна Пешкова-Толиверова, օրիորդական ազգանունը՝ Սուսոկոլովա (ռուս.՝ Сусоколова), առաջին ամուսնության ժամանակ՝ Տյուֆյաևա (ռուս.՝ Тюфяева), երկրորդի ժամանակ՝ Յակոբի, երրորդի ժամանակ՝ Պեշկովա (ռուս.՝ Пешкова), գրական կեղծանունը՝ Տոլիվերովա, ապրիլի 24 (մայիսի 6), 1841 կամ 1842, Եգորյևսկ, Ռյազանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - դեկտեմբերի 1, 1918(1918-12-01) կամ 1918, Պետրոգրադ, Խորհրդային Ռուսաստան), ռուս մանկական գրող, լրագրող, հրապարակախոս, հրատարակչուհի, «Խաղալիք» (ռուս.՝ «Игрушечка») մանկական ամսագրի և «Կանացի գործ» (ռուս.՝ «Женское дело») ամսագրի խմբագիր։ Եղել է հասարակական գործիչ, մոտ է եղել հեղափոխական-վաթսունականների հետ։ Եղել է ֆեմինիստական շարժման մասնակից։

Մասնակցել է Գարիբալդյան շարժմանը, որպես գթության քույր օգնել է վիրավոր գարիբալդիականներին։ 1866 թվականին Ջուզեպպե Գարիբալդիի հրահանգով օգնել է հռոմեական բանտից փախչել նրա համհարզ Լուիջի Կաստելացցոյին՝ նրա հարսնացուի անվան տակ մուտք գործելով բանտային ամրոց։ Իր խիզախ արարքի համար արժանացել է իտալացի հեղափոխականի անձնական երախտագիտությանը։ Յակոբիի կենսագրությունը, որը լի է վառ, դրամատիկ իրադարձություններով, դարձել է հետագա ռոմանտիզացման և առասպելականացման առարկա։

Ալեքսանդրա Յակոբին հեղինակել է հուշագրություններ Ջուզեպպե Գարիբալդիի, Ֆերենց Լիստի, Ֆեոդոր Դոստոևսկու և այլոց մասին։ Մտերիմ է եղել Նիկոլայ Լեսկովի հետ, երկար տարիներ նամակագրություն է վարել նրա հետ, եղել է նրա ստեղծագործությունների կերպար։ Ն. Կալմայի «Կախարդված վերնաշապիկ» վիպակի հերոսն է «հրեշտակ-մարտիկի» անվամբ։ Եղել է նկարիչ Վալերի Յակոբիի կինը։ Ռուսերեն է թարգմանել Ժորժ Սանդի հեքիաթները, եղել է Միխայիլ Լերմոնտովի և Նիկոլայ Նեկրասովի պոեզիայի առաջին թարգմանիչը իտալերեն։ Եղել է հայտնի գեղեցկուհի, հանդես է եկել որպես մոդել Վալերի Յակոբիի և Վասիլի Վերեշչագինի գեղանկարչական դիմանկարների համար։

Հայտնի խորհրդային հնագետ Տատյանա Սերգեևնա Պասեկի տատն է։

Կենսագրություն

Ազգանվան նույնականացում

Եգորևսկի Ուսպենսկի (Սպիտակ) տաճարը, որտեղ մկրտվել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան

Գիտական գրականության մեջ չի հաստատվել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի ազգանվան միատեսակ նշման պրակտիկա։ Տարբեր աղբյուրները նրան անվանում են Ա. Ն. Յակոբի (А. Н. Якоби), Ա․ Ն․ Յակոբիյ (А. Н. Якобий), Ա․ Ն․ Տյուֆյաևա, Ա․ Ն․ Պեշկովա, Ա․ Ն Տոլիվերովա, Ա․ Ն․ Պեշկովա-Տոլիվերովա, Ա․ Ն․ Տյուֆյաևա-Տեոլիվերովա, Ա․ Ն․ Տոլիվերովա-Պեշկովա, Ա․ Ն․ Տոլիվերովա-Յակոբի և նույնիսկ Ա․ Ն․ Տյուֆյաևա-Տոլիվերովա-Պեշկովա։ Երբեմն գրողի ազգանվան տարբերակներն օգտագործվում են խառնիխուռն, ժամանակավրեպ` առանց հավատարիմ մնալու նրա ազգանվան և այս կամ այն ժամանակահատվածում նրա ամուսնության համապատասխանության սկզբունքին։ Դրա մեղավորը եղել է հենց Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան, որը շփոթություն էր առաջացրել իր մասին մատենագրության մեջ իր ազգանունների ավելցուկի պատճառով, ինչում նա մեղադրել է դեռևս Ն. Ս. Լեսկովը։

«Տոլիվերովա» կեղծանունը, ըստ աղբյուրների մեծամասնության, կազմվել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի երեխաների՝ Տոլյայի ու Վերայի անուններից։ Այս մասին տեղեկատվությունը, հավանաբար, առաջին անգամ հայտնվել է Ալ․ Ալտաևի «Հիշարժան հանդիպումներ» (ռուս.՝ «Памятные встречи», 1946) հիշողություններում՝ հղում անելով Վիկտոր Օստորոգորսկու կարծիքին։ Սակայն, ըստ Ի. Ֆ. Մասանովի տեղեկությունների, գրողն «Տոլիվերովա» կեղծանունն օգտագործել է սկսած արդեն 1878 թվականից, այսինքն՝ իր դուստր Վերայի ծնվելուց չորս տարի առաջ։ 1880 թվականին ձևափոխված Ս. Տոլիվերով կեղծանունն օգտագործել է նաև Ալեքսանդրա Յակոբիի պետերբուրգյան համահրատարակիչներից մեկը՝ Սերգեյ Գլազենապը։

Ալեքսանդր Նիկոլաևնան Յակոբի ազգանունով հայտնի է 1860-ական թվականներին և մինչև 1870-ական թվականների վերջը։ Որոշ հոդվածներ նա այդ ազգանունով ստորագրել է դեռևս 1880-ականների սկզբին։ Տոլիվերովա ազգանունով տարբեր համակցություններով ներկայացել է 1878 թվականից։ 1880-ական թվականների սկզբից նա ստորագրել է Տյուֆյաևա-Տոլիվերովա։ 1890-ական թվականների սկզբին ամուսնացել է Դմիտրի Նիկոլաևիչ Պեշկովի հետ և կյանքի վերջին 25 տարիներին հայտնի է եղել Պեշկովա-Տոլիվերովա և Տոլիվերովա-Պեշկովա ազգանուններով։

Մանկության տարիներ

Ալեքսանդրան ծնվել է 1841 թվականի ապրիլի 24-ին Եգորևսկում (Ռյազանի նահանգ), մոսկվացի վաճառական Նիկոլայ Իվանովիչ Սուսոկոլովի և նրա կնոջ՝ Աննա Իվանովնա Սուսոկոլովայի ընտանիքում։ Ռյազանի հոգևոր կոնսիստորիայի Ուսպենսկի եկեղեցու չափաբերական մատյանում պահպանվել է նրա ծննդյան վերաբերյալապրիլի 25-ի № 52 արձանագրությունը։ Բացի Ալեքսանդրայից, ընտանիքում մեծացել են նրա երկու եղբայրները։ Հնարավոր է, որ Սուսոկոլովների ընտանիքը երկար չի մնացել Եգորևսկում, քանի որ այս քաղաքի հետ կապի մասին այլ տեղեկություններ չեն պահպանվել։

Շուտով ամբողջ ընտանիքը տեղափոխվել է Կազան։ Երիտասարդ Ալեքսանդրան սովորել է Կազանի Սոֆյա Յունգվալդի իգական մասնավոր պանսիոնում։ Նրա եղբայրները սովորել են Կազանի համալսարանում՝ իրավաբանական և բժշկական ֆակուլտետներում, իսկ Ալեքսանդրան պանսիոնից հետո ընդունվել է գիմնազիա, ապա, հնարավոր է, սովորել է Կազանի ազնվական աղջիկների ինստիտուտում, սակայն այդ մասին տեղեկատվությունը պահանջում է հստակեցում, քանի որ Ալեքսանդրա ՆիկոլաևնանԿազանի շրջանում իր կյանքի մասին հետագայում չի սիրել հիշել։

Ամուսնություն

Վ. Ի. Յոկաբի, «Կալանավորների դադարքատեղ» («Привал арестантов»), 1861, Տրետյակովյան պատկերասրահ

Ի. Ի. Շչիգոլևի տվյալներով՝ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան տասնվեց տարեկան հասակում ամուսնացել է ոչ իր կամքով։ Նրա առաջին ամուսինը եղել է Կազանի ազնվական աղջիկների Ռոդիոնովյան ինստիտուտի դասախոս, ազնվական Վասիլի Ալեքսանդրովիչ Տյուֆյաևը (1829—1882)։ Ամուսնությունը կարճ է տևել, շուտով Ալեքսանդրան հեռացել է ատելի ամուսնու տնից և 1860 թվականին մեկնել Պետերբուրգ։ Այս փախուստի հանգամանքները նա հետագայում խնամքով թաքցրել է, բայց դրանք որոշակի դեր են խաղացել իր հետագա կյանքում։ Պետերբուրգում նա ծանոթացել է երիտասարդների և ուսանողների միության հետ, որոնք մոտ են եղել Կազանի հայրենակցությանը, մասնավորապես նկարիչ Վալերի Յակոբիի՝ գեղանկարչության ապագա ակադեմիկոսի հետ։ Վալերի Յակոբին ծնունդով Կազանի նահանգից էր, սովորել է Կազանի համալսարանում, բայց չի ավարտել այն։ Որոշ տվյալների համաձայն՝ Յակոբին եղել է Ալեքսանդրայի առաջին ամուսնու՝ Վասիլի Տյուֆյաևի ընկերը։ Այսպես թե այնպես, երիտասարդները սիրել են միմյանց և միասին ապրել են ավելի քան տասը տարի։

1861 թվականից Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան վերցրել է Յակոբի ազգանունը, չնայած այն հանգամանքին, որ երիտասարդներն ապրում էին քաղաքացիական ամուսնությամբ և պաշտոնապես ամուսիններ երբեք չեն եղել։ Դրա պատճառներից մեկն այն էր, որ առաջին ամուսնու հարազատները նրան որոնում էին Տյուֆյաևա ազգանունով։

Այդ ամբողջ ընթացքում Վալերի Յակոբին զբաղվել է գեղանկարչական աշխատանքներով, 1860-1861 թվականներին նա աշխատել է «Կալանավորների դադարքատեղ» կտավի վրա, և Ալեքսանդրա Յակոբին բնորդել է նրան։ Նկարն արվեստի պատմության մեջ հայտնի է որպես ռուսական գեղանկարչության դպրոցի գլուխգործոց և ներկայում գտնվում է Տրետյակովյան պատկերասրահում։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան պատկերված է մոր կերպարով՝ երեխան ձեռքին։

Կյանքն արտասահմանում

Վալերի Յակոբի

Որպես Գեղարվեստի ակադեմիայի կրթաթոշակակիր՝ 1862 թվականի սկզբին Վալերի Իվանովիչը մեկնել է արտասահման՝ մտադրվելով այցելել Գերմանիա, Ֆրանսիա, Շվեյցարիա և Իտալիա։ Կրթաթոշակակրի իրավունքը նրան հնարավորություն է տվել վեց տարի ապրել արտասահմանում։ Ապրիլի վերջին օրերին նրան հետևել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան, սակայն ժամկետանց արտասահմանյան անձնագրի պատճառով ձերբակալվել է Պրուսիայի հետ սահմանակից Վերժբոլովո կայարանում։ Հեռագրական հարցում է ուղարկվել Կազան՝ ձերբակալվածի ինքնությունը հաստատելու համար, և միայն մայիսի 1-ին են երիտասարդները կարողացել հատել պրուսական սահմանը և շարունակել եվրոպական ուղևորությունը։

Արտասահմանում Յակոբին հայտնվել է նույն ազատամիտ հասարակական միջավայրում, որը նրանց ծանոթ էր Պետերբուրգում։ Դեռևս Ռուսաստանում Վալերի Յակոբին հանդիպել է Նիկոլայ Չեռնիշևսկու հետ, որին խնդրել էր գտնել բնորդ-ուսանողներ «Ռոբեսպերի մահը» (ռուս.՝ «Смерть Робеспьера») նկարի համար, հնարավոր է՝ տեսակցել է դատապարտված Միխայիլ Միխայլովի հետ «Միխայլովը՝ դատավճռի վավերացումից հետո» (ռուս.՝ «Михайлов — после конфирмации») նկարի ստեղծման ժամանակ։ Նիկոլայ Շելգունովին և Լյուդմիլա Շելգունովային՝ Պետրոպավլովյան ամրոցից ուղարկված 1861 թվականի նոյեմբերի 13-ի նամակում Միխայիլ Միխայլովը հղել է խոնարհումներ Ալեքսանդրա Յակոբիին և Նադեժդա Խվոշչինսկայային։ Արտասահմանում գտնվելու պահից սկսած՝ 1862 թվականից մինչև 1883 թվականը, Ալեքսանդրաա Նիկոլաևնան օրագիր է վարել։ Դրա առաջին էջում նա ամբողջությամբ տեղադրել է Միխայիլ Միխայլովի «Պատասխան» (ռուս.՝ «Ответ») բանաստեղծությունը:

Հուլիսի 10-ին Դրեզդենում ծնվել է Յակոբիների որդին՝ Վլադիմիրը։ 1862 թվականի աշնանը նրանք մեկնել են Մյունխեն, իսկ 1863 թվականի գարնանը բնակություն են հաստատել Շվեյցարիայում՝ Ցյուրիխի լճի ափին։ Հետազոտողը նշում է, որ այդ ժամանակից Ալեքսանդրայի օրագրային գրառումները լավատեսական և ուրախ են։ Այստեղ նրանց այցելել է Վալերի Յակոբիի կրտսեր եղբայրը՝ հայտնի հեղափոխական էմիգրանտ, բժիշկ-գիտնական և ազգագրագետ Պավել Իվանովիչ Յակոբին։ Եղբայրը Ցյուրիխում ամուսնացել է Վարվառա Զայցևայի՝ քննադատ-վաթսունական, «Ռուսական խոսք» և «Հայրենական գրառումներ» ամսագրերի աշխատակից Վարֆոլոմեյ Զայցևի քրոջ հետ։ Ավելի ուշ՝ Նիկոլայ Նեկրասովի հետ նամակագրությունում, Ալեքսանդր Նիկոլաևնան ստիպված է եղել կատարել նոր ազգականի ամսագրային հանձնարարությունները։ Ամուսնու և նրա եղբոր հոգևոր շահերն ազդել են Ալեքսանդրա Յակոբիի հետագա կյանքի վրա․ «Խոսել ենք ապագայի և այն մասին, թե ինչ պետք է կարդալ...»: Յակոբիների ընտանիքում բարձրաձայն ընթերցումը սովորական էր և արտացոլում էր նրանց հոգևոր հետաքրքրությունները։ Այստեղ կարդում էին Միխայիլ Լերմոնտովի, Միխայիլ Միխայլովան ստեղծագործությունները, Թոմաս Հուդի «Վերնաշապիկի մասին երգը»։

1860-ական թվականների առաջին կեսին Վալերի Յակոբիի ստեղծագործությունը հեղափոխական-Ժողովրդավարական վերելքի ազդեցության տակ կրել է սուր-սոցիալական և քննադատական բնույթ։ «Կալանավորներից» բացի դա ազդել է նրա «Աղքատի սուրբ Կիրակին» (ռուս.՝ «Светлое Воскресенье нищего», 1860), «Միխայլովը՝ դատավճռի վավերացումից հետո» («Մ. Ի. Միխայլովին ձեռնաշղթաներ են անցկացնում» (ռուս.՝ «М. И. Михайлова заковывают в кандалы»), 1862), «Թերմիդորի ինը» (ռուս.՝ «Девятое термидора», սկզբնապես՝ «Մեռնող Ռոբեսպիերը» (ռուս.՝ «Умирающий Робеспьер»), հետագայում՝ «Умеренные и террористы») նկարներում, վերջին նկարն ավարտվել է արդեն Փարիզում 1864 թվականին։ Ալեքսանդրա Յակոբիի օրագիրն օգնում է հետևել 1860-ական թվականների նկարների վրա Վալերի Յակոբիի աշխատանքի, մասնավորապես «Ռոբեսպիերի վերջին րոպեները» նկարի վրա կատարված աշխատանքի մանրամասներին։ Այսպես, 1862-1863 թվականների ձմռանն Ալեքսանդրա Յակոբին թարգմանել և ամուսնու համար կարդացել է Լուի Բլանի «Ֆրանսիական հեղափոխության պատմությունը» աշխատությունը։

Վալերի Յակոբի, «Նկարչի ընտանիքը», 1867, մասնավոր հավաքածու

1863 թվականի սեպտեմբերի 13-ին Վալերին և Ալեքսանդրան բնակություն են հաստատել Փարիզում, որտեղ հանդիպել են Միխայիլ Բակունինի հետ։ Դրանից առաջ Ալեքսանդրա Յակոբին օրագրում գրել է․ «Ռուսաստանում սարսափելի գործեր են արվում»՝ նկատի ունենալով Լեհական ապստամբության և գյուղացիական հուզումների ճնշումը։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի մտերիմ ընկերուհին է դարձել ուկրաինացի գրող Մարկո Վովչոկը։ 1864 թվականի ապրիլի 29-ին Փարիզում Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի տանը նա ընթերցել է Իվան Տուրգենևի «Ուրվականները» (ռուս.՝ «Призраки») և «Շունը» (ռուս.՝ «Собака») պատմվածքները, այդտեղ է եղել նաև նրա քաղաքացիական ամուսին Ալեքսանդր Պասեկը՝ Տատյանա Պասեկի որդին։

Մարկո Վովչոկի հետ զրույցի մասին Յակոբին գրել է. «Շատ բաների մասին ենք մենք խոսել, հիշել ենք Հայնեին, Շչեդրինին, իսկ գլխավորը՝ Չեռնիշևսկուն»։ Յակոբին տնային ընթերցումների ժամանակ կարդացել է Հենրի Բոկլի «Քաղաքակրթության պատմությունն Անգլիայում», Ն. Ա. Դոբրոլյուբովի հոդվածները, Լյուդվիգ Ֆոյերբախի «Քրիստոնեության էությունը», Պրուդոնի «Ի՞նչ է սեփականությունը», Ժորժ Սանդի և Բալզակի վեպերը, Ալեքսեյ Կոլցովի, Ալֆրեդ դը Մյուսեի, Ա. Ն. Պլեշչեևի բանաստեղծությունները, Մարկո Վովչոկի, Վասիլի Սլեպցովի պատմվածքները և վեպերը։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի սիրելի բանաստեղծը եղել է Հայնրիխ Հայնեն։ Փարիզում Յակոբին հանդիպել է Եվգենի Տուրի հետ, որի տանը հանդիպել են լեհ և ռուս քաղաքական գաղթականները։

Փարիզում սկսվել է փողի անբավարարություն, օրագրում հայտնվել է հետևյալ գրառումը․ «Փող ոչ մի գրոշ չկա, գրավ դնելու կամ վաճառելու արդեն ոչինչ չկա»։ 1866 թվականի հունվարի 7-ին Յակոբի զույգը հեռացել է Փարիզից և կարճ ժամանակով բնակություն է հաստատել Հռոմում։ Այդ ժամանակ այնտեղ եղել է ռուս նկարիչների գաղութ, որոնց հետ Յակոբի ամուսինները պահպանել են ընկերական հարաբերություններ․ այնտեղ են եղել Պավել Չիստյակովը, Անդրեյ Պոպովը, Ալեքսանդր Ռիցցոնին, Պավել Իկովը, Վ. Վերեշչագինը, Էմանուիլ Դմիտրիև-Մամոնովը, քանդակագործ Նիկոլայ Լավերեցկին։ Ինչպես երևում է Ալեքսանդրա Յակոբիի օրագրից, նա ամուսնու համար բնորդել է նաև հետագայում, մասնավորապես 1867 թվականի աշնանը «Նկարչի ընտանիքը» (ռուս.՝ «Семья художника») նկարի համար։ Այն ժամանակ ընթանում էր այսպես կոչված «Իտալիայի անկախության համար երրորդ պատերազմը», որի ընթացքում գարիբալդյան բրիգադներն ավարտին են հասցրել երկրի միավորումը։ Նրանք պրուսական զորքերի հետ միասին Կենտրոնական Իտալիայում հանդես են եկել պապական զորքերի և Նապոլեոն III-ի ֆրանսիական կայազորի դեմ։

Ալեքսանդր Նիկոլաևնան չի փակվել տանը։ Կոզմա Սոլդատյոնկովի խորհրդով, որը Հռոմ էր եկել 1867 թվականի գարնանը, նա սկսել է ուսումնասիրել իտալական ժողովրդական դպրոցների կրթական համակարգը։ Օրագրում նա մի քանի գրառում է կատարել այդ թեմայով։ Իր տպավորություններով նա կիսվել է Ն. Նեկրասովի հետ։ 1867 թվականի հուլիսի 19-ին նա գրել է. «Դուրս եկանք վաղ՝ ժամը 5-ին։ Նեապոլում եղանք 8-ին... Գնացի դիտելու բողոքական դպրոցը, որը պահում էին հարուստ բողոքականները քարոզչության համար։ Պարզվում է, որ երեխաների մեծ մասը կաթոլիկներ են։ (Գրել է Նեկրասովին)։ Կեղտոտ տեղ էր, այստեղից գնացինք կաթոլիկական»։ Հռոմում Ալեքսանդրա Յակոբին դարձել է «Ամերիկյան կանանց ակումբի» անդամ։

Ալեքսանդրա Յակոբին և գարիբալդիականները

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան կատարելապես տիրապետել է իտալերենին, ծանոթացել իտալացի հեղափոխականների հետ և սկսել է ակտիվորեն օգնել գարիբալդիականներին իրենց ազատագրական պայքարում։ Նա շարժմանը ցուցաբերել է ոչ միայն բարոյական, այլև նյութական աջակցություն։ Գարիբալդիականների հանդեպ համակրանքն արտահայտել է Ն. Ա. Նեկրասովին ուղղված 1867 թվականի հոկտեմբերի 14-ի նամակում. «Մտքերի հուզումը նկատելի է ամեն ինչում, այսինքն՝ առևտրային դասի շրջանում զուավների հետ մշտական բախումներում, որը փակում է ամեն ինչ, երբ հիշատակվածները գալիս են գնումների։ Լիակատար արհամարհանք հոգևորականների նկատմամբ, որի մասին հայտարարվում է հանրային վայրերում, ուր օրեցօր ավելի քիչ են այցելում նրանք։ Մեծ քանակությամբ եռագույն մայրերի պատրաստում, պապի մեղմություն իտալական կառավարության նկատմամբ։ Ի վերջո, գարիբալդիականների հարձակումները, որոնք, տիրանալով տարբեր վայրերի, ակտիվորեն շարժվում են դեպի Հռոմ։ 16-ը կամ 17-ը, ինչպես մարգարեանում են, կլինի՞ տոնակատարության օր։ Ես չնայած քիչ եմ հավատում հրաշքներին, բայց համատարած արձագանքը հակում է ինձ նրանց կողմը»։ Հետազոտողները կարծում են, որ 1867 թվականի գարիբալդյան ապստամբության մասին Ալեքսանդրա Յակոբիի օրագրերն անկասկած հետաքրքրություն են ներկայացնում որպես ականատեսի վկայություն։

Ռիսորջիմենտոյի դեպքերի վերաբերյալ Յակոբիի վառ տպավորություններն ավելի ուշ պաթետիկորեն փոխանցել է խորհրդային հուշագրությունը․ «Արյուն և սարսափ, հալածանքների սարսափ։ Ապստամբություն ապստամբությունից հետո, բայց հիմա ոչ թե գեղեցիկ երկիրը գրաված օտարների դեմ, այլ իրենց՝ իտալական կառավարության դեմ։ Քանի՞ հանձնաժողովներ կան Հռոմի ազատագրման համար պապական իշխանությունից։ Ամենուր թեժ կոչեր էին հնչում վանականների դեմ»։ Իր ռուս և իտալացի ծանոթներին Յակոբին ներգրավել է գարիբալդիականների օգտին միջոցներ հավաքելու գործում։ Երկուսով ամուսնու հետ գնում էին տեսնելու, թե ինչպես էին գարիբալդիականները կառուցում հռոմեական բարիկադները։ Հռոմի իշխանությունները զգուշորեն են վերաբերվել Ռուսաստանից եկածներին՝ դրանցում ենթադրելով հեղափոխական արտագաղթ և պապական իշխանության ընդդիմություն, այնուամենայնիվ Յակոբիին հաջողվել է ստանալ Իտալիայի կանցլեր ռազմական նախարարի թույլտվությունը (այլ տեղեկություններով՝ Հռոմի Սուրբ Օնուֆրիի հոսպիտալի տնօրեն Բատիստինիի)՝ մտնել վիրավոր գարիբալդիականների մոտ և սկսել աշխատել ռազմական հիվանդանոցներից մեկում որպես գթության քույր։

Հռոմի բանտերն ու հոսպիտալները լցվել են Գարիբալդիի կողմնակից գերիներով և վիրավորներով։ Նման մարտիկներից մեկը, որին խնամում էր Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան, լեհ հեղափոխական Արթուր Բեննին էր։ Մենտանայի ճակատամարտից հետո՝ 1867 թվականի նոյեմբերի 4-ին, նա մասնատված ձեռքով տեղափոխվել է այդ հոսպիտալ, որտեղ, ինչպես և մյուս պարտված գարիբալդիականները, թողնվել է առանց խնամքի։ Յակոբի պնդմամբ Բեննիին տեղափոխել են Սուրբ Ագաթայի հոսպիտալ, այնտեղ հիվանդի վիճակը լավացել է, բայց այնտեղ էլ նա պատշաճ խնամք չի ստացել։ Բազկի անդամահատումից հետո զարգացած գանգրենայի հետևանքով նա մահացել է դեկտեմբերի 28-ին։ Այս էպիզոդը, Ա. Յակոբիի խոսքերով, մանրամասն ներկայացված է Նիկոլայ Լեսկովի «Խորհրդավոր մարդը» (ռուս.՝ «Загадочный человек») պամֆլետում»։

Յակոբիի օրագրում կա հոսպիտալներից մեկում նրա գտնվելու մասին հետևյալ գրառումը.

Առաջին սենյակում ծանր վիրավորներն ու մահամերձները։ Նրանք յոթանասուն հոգի էին։ Պատերին խամրած լույսով վառվում էին գիշերալամպները։ Աջ կողմում մահանում էր մի երիտասարդ գարիբալդիական, որը երեք գնդակ ուներ կրծքավանդակի մեջ, կողքին կատարում էին ձեռքի անդամահատում, առանց քլորոֆորմի, մի վիրավոր նստած էր մահճակալի վրա և զառանցում էր։ Զառանցանքի մեջ նա ջոկատ էր ղեկավարում, ինչն առաջացնում էր զուավների ծիծաղը։ Հոտից և դժբախտների տեսքից ես վատ զգացի, և ես խնդրեցի ժանդարմին՝ թույլ տալ հենվել նրա թևին։ «Avanti (առաջ),- հրեց նա և սպառնալով ավելացրեց.- Հակառակ դեպքում դուք այլևս այստեղ երբեք չեք ընկնի»։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

В первом помещении были тяжелораненые и умирающие. Их было семьдесят человек. На стенах тусклым светом светили ночники. Направо умирал молодой гарибальдиец, у него было три пули в груди, рядом делали ампутацию руки, без хлороформа, один раненый сидел на кровати и бредил. В бреду он командовал отрядом, чем вызывал смех зуавов. От запаха и вида несчастных мне сделалось дурно, и я попросила жандарма опереться на его руку. «Avanti (вперёд), — оттолкнул он её и угрожающе добавил: — Иначе вы сюда больше никогда не попадёте».

— Բորիս Կոստին, «Նևայի ու Տիգրիսի ափերին», Նևա, 1984, մարտ, էջ 151—154

Գարիբալդիականների շրջանում Ալեքսանդրա Յակոբիի մյուս արկածների մասին մանրամասն պատմում է պատմաբան Վլադիմիր Նևլերը (Վիլին)։ 1867 թվականին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան գնացել է Հռոմի Սան Միկելե բանտի պարետի մոտ՝ խնդրելով թույլ տալ իրեն վերջին անգամ տեսնել մահացող գարիբալդիականին, որին նա անվանում էր իր փեսացուն։ Պարետն ի վիճակի չէր դիմանալ Յակոբիի հմայքին և թույլ է տվել նրանց տեսակցությունը։ «Հանդիպումը տևեց կես ժամ,- գրել է Յակոբին։— Մենք նստած էինք ընդունարանում՝ փակ բոլոր կողմերից և շրջապատված ժանդարմներով, որոնք լսում էին մեր յուրաքանչյուր խոսքը, հետևում յուրաքանչյուր շարժմանը»։ Այնուամենայնիվ, հանդիպման ժամանակ Յակոբին բանտարկյալին փոխանցել է գրություն՝ կապված նրա փախուստի ծրագրի հետ։ Այդ ծրագրի շնորհիվ Լուիջի Կաստելլացոն՝ Ջուզեպպե Գարիբալդիի ընկերն ու համհարզը, շուտով կարողացել է փախչել բանտից։ Կաստելլացոյի փախուստի ծրագիրը կազմել է անձամբ Ջուզեպպե Գարիբալդին։

Ըստ այդ ծրագրի՝ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային Գարիբալդիի հանձնարարությունը պետք է փոխանցեր գրող Մարիա Շվարցը՝ հռչակավոր հեղափոխականի ընկերուհին։ Նախօրեին Յակոբին օրագրում գրել է․ «Ես որոշել եմ, որ վաղը գնալու եմ Սան Միշելի բանտ և օգտագործելու եմ բոլոր ուժերը Կաստելլացիին տեսնելու համար», իսկ ավելի ուշ հիշողություններում նա հայտնել է, որ իր ձեռնարկությունը հաջողությամբ է պսակվել։ Հինգ տարի անց՝ 1872 թվականին, Գարիբալդին անձամբ շնորհակալություն է հայտնել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային, երբ նա այցելել է նրան Կապրերա կղզում․ «Ես վաղուց էի ուզում արտահայտել իմ երաժտագիտությունը Կաստելլացոյի համար, դուք առաջինն էիք, որ մտավ նրա մոտ բանտում, և ձեր շնորհիվ նա փրկված է։ Նման ծառայությունները չեն մոռացվում»։

Հեղափոխական-դեմոկրատական ուղղվածության հայտնի հրապարակախոս Ն. Շելգունովը հայտնել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի արածի մանրամասները․ «Նա գնաց պարետի մոտ, բոլոր սրբերով նրան աղաչեց վերջին ժամադրության մասին, լաց եղավ, և պարետը, չդիմանալով երիտասարդ գեղեցիկ կնոջ արցունքներին, թույլատրեց ժամադրությունը։ Երբ Յակոբիի առջև բացվեցին բանտի դռները, նա, բանտարկյալին թույլ չտալով ուշքի գալ, նետվեց դեպի նա բաց գրկախառնություններով, սկսեց համբուրել նրան և նրա վզից գցեց գրությունը»։ Կաստելլացոն, այդ կերպ իմանալով փախուստի ծրագիրը, փրկվել է մահից։

Ն. Շելգունովը, որ տեղյակ էր հեղափոխական մտավորականության տրամադրությունների մասին, ենթադրել է, որ Յակոբին սեփական կյանքը վտանգել է ոչ թե անցողիկ պոռթկումի համար, այլ որ նրա նման վարքն արտացոլել է «այն ժամանակվա ընդհանուր տրամադրությունը»։ Բայց բացի այդ արկածախնդրություններից, նա, կյանքը վտանգի ենթարկելով կամ առանց դրա, ստիպված է եղել կատարել շատ առօրեական աշխատանքներ՝ վիրավորների խնամք, հագուստի, սպիտակեղենի և պարենամթերքի հայթայթում նրանց համար։ Ամուսինը՝ Վալերի Յակոբին, իր կնոջ՝ գարիբալդիականներին օգնելուն հավանություն չի տվել և չի աջակցել։

Իտալիայում Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի հետ ծանոթացել է ևս մեկ ռուս նկարիչ՝ Վասիլի Պետրովիչ Վերեշչագինը, որը 1867 թվականին ստեղծել է նրա հայտնի դիմանկարը։ Իմանալով գարիբալդիականների գործին նրա անմնացորդ նվիրվածության մասին և հիացած լինելով նրա քաջությամբ՝ Վասիլի Վերեշչագինն առաջարկել է ստեղծել նրա դիմանկար, ինչին նա պատրաստակամորեն տվել է իր համաձայնությունը։ Անձամբ Ալեքսանդրա Յակոբիին ճանաչած մարդիկ պնդում էին, որ Վերեշչագինին հաջողվել է նկարում փոխանցել «խիզախ կնոջ հմայքը, նրա անմիջականությունն ու մեղմությունը»։ Ներկայում այդ նկարը պահվում է Պուշկինյան տան ֆոնդերում։

Հետագայում՝ 1871 թվականին, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան կրկին ուղևորվել է Իտալիա՝ այս անգամ հանդիպելու Գարիբալդիի հետ։ Նոյեմբերին նա եղել է Թուրինում էր Պ. Յակոբիի և նրա կնոջ՝ Վ. Յակոբիի հետ։ Լուիջի Կաստելացոյից նա վերցրել է առաջնորդին ուղղված նամակներ և մտադրվել է գնալ նրա մոտ որդու՝ Գարիբալդի Ռիչոտիի հետ։ Սակայն Գարիբալդի կրտսերը հիվանդացել է և երկար ժամանակ չի կարողացել ուղեկցել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային իր ճանապարհորդության ժամանակ, և նա ստիպված է եղել մենակ գնալ։ Յակոբին Կապրերա կղզում հայտնվել է միայն 1872 թվականի հուլիսին, և այդ ժամանակ էլ կարողացել է անձամբ ծանոթանալ Իտալիայի հերոսի հետ և մեկ շաբաթ հյուրընկալվել է նրա մոտ։ Յակոբին Գարիբալդիին նվիրել է երկու կարմիր վերնաշապիկ Ռուսաստանից և փոխանցել Կաստելացցոյի նամակները։ Գարիբալդին նրան ինքնագրով լուսանկար է նվիրել և նրա միջոցով ողջույններ փոխանցել Նիկոլայ Պիրոգովին։ Հայտնի վիրաբույժը, Գարիբալդիի խոսքով, փրկել է հեղափոխականի կյանքը։

Հրաժեշտի ժամանակ Գարիբալդին Ալեքսանդրա Յակոբիին գրություն է գրել, որում շատ հարգալից է արտահայտվել ռուս ժողովրդի ճակատագրի մասին։ Խորհրդային պատմաբանի պնդմամբ՝ այս նամակը իտալացի կենսագրագետներին անհայտ է մնացել մինչև 20-րդ դարի 1950-ական թվականները։ 1949 թվականի «Գրական ժառանգության» նեկրասովյան հատորի մեկնաբանները Ա. Ն. Յակոբիի կենսագրական տեղեկությունների հատվածում այլ կերպ են մեկնաբանում Լուիջի Կաստելացցոյի փրկության դրվագը։ Նրանք հայտնում են, որ Ալեքսանդրա Յակոբին նախ ծանոթացել է Լուիջի Կաստելլացոյի, ապա նրա միջոցով՝ Գարիբալդիի հետ։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի և Լուիջի Կաստելացցոյի ծանոթության նկարագրությունը, որը ներկայացված է Ն. Շելգունովի «Անցյալից և ներկայից» (ռուս.՝ «Из прошлого и настоящего») հուշամատյանում, նրանք անվանում են մի փոքր ռոմանտիկացված պատմություն։

1890 թվականի «Սարդինյան և ազգային խորհրդարան. բոլոր պատգամավորների և սենատորների կենսագրական ակնարկները, որոնք ընտրվել և նշանակվել են 1848-1890 թվականներին» հրատարակության կազմող Տելեսֆորո Սարտին Լուիջի Կաստելլացոյի կենսագրության մեջ նշել է, որ Գարիբալդիի համհարզը 1867 թվականին մեկնել է Հռոմ՝ քաղաքացիների շրջանում ապստամբություն նախապատրաստելու համար, բռնվել և դատապարտվել ցմահ բանտարկության, սակայն ազատություն է ստացել 1870 թվականին։ Այսպիսով, ոչ մահվան դատավճռի, ոչ էլ փախուստի մասին խոսք չկա։ Հետխորհրդային ժամանակներում Սուրբ Հրեշտակի ամրոցի բանտից Ալեքսանդրա Յակոբիի օգնությամբ Լուիջի Կաստելլացոյի (Կաստելլացի) փախուստի վարկածին (Ալ. Ալտաևի խոսքերով) կողմ է արտահայտվել հետազոտող Սերգեյ Պանարինը։

Ջուզեպպե Գարիբալդիի նամակն Ալեքսանդրա Յակոբին պահել է իր ողջ կյանքում։ Նամակի գտնվելու վայրը ներկայում անհայտ է, պահպանվել է միայն նրա պատճենը։ Վ․ Նևլերը վկայում է, որ Գարիբալդիի՝ Ալեքսանդրա Յակոբիին ուղղված նամակները եղել են մի քանիսը։

Գործունեությունը Ռուսաստանում

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան հայրենիք է վերադարձել, ինչպես երևում է նրա օրագրից, 1969 թվականի հուլիսի 13-ին։ Ռուսաստանում նրա ողջ հետագա կյանքը նվիրված է եղել կանանց իրավահավասարության համար պայքարին։ Իր համոզմունքներով Յակոբին եղել է վաթսունական՝ Ալեքսանդր Գերցենի, Նիկոլայ Դոբրոլյուբովի, Նիկոլայ Չեռնիշևսկու և Նիկոլայ Շելգունովի հայացքների կողմնակից, ի տարբերություն ամուսնու, որը 1870-ական թվականներին հեռացել է օրվա քաղաքական և սոցիալական չարիքից։

Ջուզեպպե Գարիբալդիի լուսանկարը՝ նվիրված Ալեքսանդրա Յակոբիին 1872 թվականին, ՌԳԻ

Դեռևս Իտալիայում Ալեքսանդրա Յակոբին դարձել է պետերբուրգյան «Գոլոս» թերթի թղթակից, որին նա նյութեր է ուղարկել Իտալիայում ռազմական գործողությունների ընթացքի մասին (Ա. Կրաևսկին հրապարակել է դրանցից միայն մեկը)։ Վերադառնալով Ռուսաստան՝ նա սկսել է տպագրվել Պավել Գայդեբուրովի «Неделя», Կոնստանտին Տրուբնիկովի «Биржевые ведомости», Վասիլի Տրուբնիկովի «Молва», Ալեքսեյ Սուվորինի «Նոր ժամանակ» թերթերում, Միխայիլ Միկեշինի «Նևա», «Живописное обозрение» և «Пчела» նկարազարդ ամսագրերում։

Ռուսաստանում Յակոբին նախկինի պես պրոպագանդել է իտալական ժողովրդական-ազատագրական շարժումը և գարիբալդիականների գործունեությունը։ Նիկոլայ Լեսկովը «Տիկինը և անճոռնին» (ռուս.՝ «Дама и фефёла») պատմվածքում պատմում է գարիբալդիականներին նվիրված դասախոսություններից մեկի մասին, որն Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան կարդացել է Սանկտ Պետերբուրգի գեղարվեստական ակումբում։ Տոմսերի վաճառքից ստացված միջոցները նախատեսված են եղել վիրավոր գարիբալդիականներին օգնելու համար։ Լեսկովը գրել է, որ Յակոբիի ելույթը «աշխուժություն և համակրանք» է առաջացրել խիզախ «ռուս գարիբալդիականուհու» նկատմամբ։ Գարիբալդիականների կարիքների համար դրամահավաքի մասին հայտնել է գրող Պ. Դ. Բոբորիկինը․ «Ես պետք է մասնակցեի մի գրական առավոտի, որը տրվում էր նկարիչների ակումբում ինչ-որ խորհրդավոր անանուն նպատակով, որի տակ թաքնված էր դրամահավաք հօգուտ ոչ պակաս, քան գարիբալդիականների։ Այն ժամանակ գեղեցիկ տիկին էր կազմակերպում, որը շատ հայտնի էր գրական և արտիստական խմբակներում, որին այն ժամանակ բոլորը կոչում էին «M-me Յակոբի»։ Նրանից ես իմացա պապական զինվորների կողմից գերեվարված Ա. Ի. Բեննիի հիվանդության և մահվան մասին։ Նա խնամել է նրան Հռոմի հոսպիտալում, որտեղ էլ նա մահացել է»։

Նման միջոցառումները միշտ չէ, որ հարթ են ընթացել։ Սանկտ Պետերբուրգում 1870 թվականին կազմակերպված նման երեկոներից մեկից առաջ նրա կազմակերպիչ Եվգենի Կորշն ստացել է կարգադրագիր Սանկտ Պետերբուրգի քաղաքապետ գեներալ Ֆեոդոր Տրեպովի ընդունարան ներկայանալու վերաբերյալ։ Կորշը հետագայում նշել է, որ Տրեպովը, չխոնարհվելով, անմիջապես անցել է այն հարցին, թե ում օգտին են Կորշն ու տիկին Յակոբին երեկո կազմակերպում Կոնոնովի դահլիճում։ Եվգենի Վալենտինովիչը պատասխանել է, որ հօգուտ մի հայտնի աղքատ ընտանիքի։ Գեներալը սպառնական տոնով հերքել է այդ փաստը․ «Իմ տեղեկություններով՝ այդ ընտանիքը բնակվում է Կապրերե կղզում և կոչվում է գարիբալդիական, այսինքն՝ խռովարարների ամբոխ, որոնք իրենց չվերաբերող գործի մեջ են ընկնում։ Ես թույլ չեմ տա, որ նրանց օգնեն ռուսական գումարով, և զգուշացնում եմ ձեզ, որ եթե գոնե մի կոպեկ ուղարկվի ձեր կողմից Կապրերե կղզի, ապա դուք և տիկին Յակոբին կհեռանաք ավելի հե, քան այդ կղզին և բոլորովին այլ ուղղությամբ»։ Ի վերջո, գրական երեկոն հաջողվել է անցկացնել, իսկ հավաքված գումարը գարիբալդիականներին փոխանցել է նկարիչ Միխայիլ Բոտկինը։ Նման միջոցառումներից մեկին մասնակցել են Իվան Տուրգենևը «Որսորդի հիշատակարանը» ընթերցումով և հայտնի օպերային երգչուհի Դարյա Լեոնովան վոկալ կատարումներով։

Ալեքսանդրա Յակոբին հետևողականորեն պաշտպանել է երիտասարդության իդեալները 1860-ական թվականներից մինչև մահ։ Նրա պետերբուրգյան բնակարանի պատերին կախված են եղել Ջուզեպպե Գարիբալդիի դիմանկարները, ինչպես նաև վիրավոր գարիբալդիական Ֆորնարիի նվերը՝ կարմիր վերնաշապիկ՝ թաթախված արյունով։ Մարիա Շվարցից Ալեքսանդրա Յակոբին նվեր է ստացել «Memor mei — felix esto» գրությամբ ապարանջան, ևս մեկ վիրավոր ապստամբ նրան նվիրել է խաչով մատանի։

1892 թվականին Պեշկովա-Տոլիվերովան առաջին անգամ այցելել է Լև Տոլստոյին նրա մոսկովյան բնակարանում և հիշում է, որ իրեն ուղղված նրա առաջին խոսքերն իտալացի հայտնի կարբոնարների մասին էին։ Տոլստոյը տեղյակ էր, որ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան ներգրավված է եղել գարիբալդիական շարժմանը և այցելել է Գարիբալդիին Կապրերե կղզում, ուստի նրան հետաքրքրել է այդ իրադարձությունների մասին մանրամասն պատմությունը։ Նման լուրջ խոսակցության Յակոբին պատրաստ չէր և փորձել է դեպքերը ներկյացնել միայն ընդհանուր արտահայտություններով, սակայն Լև Նիկոլաևիչին հետաքրքրել են գարիբալդիական շարժման նույնիսկ ամենափոքր մանրամասները, որոնք նա փորձել է իմանալ բազմաթիվ հուշող հարցերի օգնությամբ։ Աստիճանաբար ընկղմվելով հիշողությունների մեջ՝ Յակոբին խանդավառությամբ պատմել է այն իրադարձությունների մասին, որոնց Իտալիայում ականատես է եղել երիտասարդության տարիներին։ Ի վերջո, Գարիբալդիի մասին նրա պատմությունը Տոլստոյին թույլ է տվել նրա բերաբերյալ հանգել հետևյալ եզրակացության՝ «Պատմական մեծ կերպար» (ռուս.՝ «Большая историческая фигура!»)

Կալանավայրում Կաստելլացոյի հետ տեսակցության և այնտեղից նրա փախուստի մասին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան առաջին անգամ գրել է «Պատմական լրաբեր» («Исторический вестник») էջերում 1882 թվականին։ Լ. Կաստելլացոյի փրկության գործում Յակոբիի դերի մասին համառոտ պատմել է Նիկոլայ Շելգունովը։ «Русская мысль» ամսագրում 1886 թվականին նա նկարագրել է այդ իրադարձությունը՝ առանց հիշատակելու Յակոբիի անունը և նշելով միայն նրա անվան սկզբնատառերը՝ Ա. Ն. Յ.։ Այդ դրվագի մասին նա կարող էր իմանալ միայն անձամբ Ալեքսանդրա Յակոբիից։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան Կաստելլացոյի փախուստի պատմության մասին ավելի բացահայտ կարողացել է արտահայտվել միայն առաջին ռուսական հեղափոխությունից հետո՝ 1909 թվականի «Ջուզեպպե Գարիբալդի» հուշերում։ Նիկոլայ Շելգունովի հուշերը Խորհրդային Ռուսաստանում վերահրատարակվել են 1923 թվականին։

Լրագրողական և հրատարակչական գործունեություն

Ալեքսանդրա Յակոբին մի քանի տարի համագործակցել է «Մանկական ընթերցանություն», «Ընտանիք և դպրոց», «Դաստիարակություն և ուսուցում» և «Խաղալիք» (ռուս.՝ «Игрушечка») հանդեսների հետ։ 1873-1878 թվականներին նա հրատարակել է «Մեր երեխաներին» (ռուս.՝ «Нашим детям»), «Մրջյուն» (ռուս.՝ «Муравей») և «Աշխատանքից հետո» (ռուս.՝ «После труда») մանկական ժողովածուները և նշանավոր ժամանակակիցների գործունեությանը նվիրված «Լիվինգսթոնի վերջին ճամփորդությունը», «Ի հիշատակ Ն. Ա. Նեկրասովի», «Ի հիշատակ Ժորժ Սանդի» աշխատանքները։ «Մեր երեխաներին» ժողովածուն լույս է տեսել 1873 թվականին։ Այն նկարազարդել են Վիկտոր Վասնեցովը, Գրիգորի Մյասոեդովը, Վաերի Յակոբին, Իլյա Ռեպինը և ուրիշներ։ Ժողովածուում հրատարակվել են Նիկոլայ Նեկրասովի, Ալեքսանդրա Յակոբիի, Ալեքսանդր Բուտլերովի, Մարիա Ցեբրիկովայի, Ապոլոն Մայկովի, Յակով Պոլոնսկու ստեղծագործությունները՝ «Միշենկա» բանաստեղծությունը երեք նկարազարդումներով՝ Մ. Զիչի, Ալեքսեյ Պլեշչեևի, Գլեբ Ուսպենսկու։ «Միտք և աշխատանք» (ռուս.՝ «Мысль и труд») ժողովածուն արգելվել է գրաքննության կողմից։

Որպես հրատարակիչ՝ Յակոբին սկսել է տպագրել օտարազգի հայտնի հեղինակների մանկական ստեղծագործությունների թարգմանությունները, այդ թվում՝ Ալֆոնս Դոդեի, Անրի Մյուրժեի պատմվածքները, Ալֆրեդ Ռասել Ուոլեսի «Բնական ընտրությունը», Ֆրիդրիխ ֆոն-Հելվալդի «Երկիրն ու նրա ժողովուրդները»։ 1872 թվականին լույս է տեսել Ժորժ Սանդի «Տատիկի հեքիաթները» գրքի առաջին հրատարակությունը. այդ հրատարակության համար բոլոր հեքիաթները թարգմանել է ինքը՝ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան։ Սերգեյ Սոլոմկոյի և Միխայիլ Կլոդտի նկարազարդումներով հինգերորդ հրատարակությունը լույս է տեսել 1913 թվականին։ Հետխորհրդային ժամանակաշրջանում՝ 1991 թվականին, Տոլիվերովայի թարգմանությունը վերահրատարակվել է «Ավերս» հրատարակչության, իսկ 1992 թվականին՝ «Արկոմ» հրատարակչության կողմից։ 1880-ական թվականներին Տոլիվերովան թողարկել է «Складень» գրական ժողովածուն, սակայն նախապատվությունը այդուհետ տրվել է առևտրային հրատարակություններին, որոնց թվում էր «Խոհարարական գիրք երիտասարդ տանտիրուհիների համար։ Պասի և համեստ «տնային սեղան» (ռուս.՝ «Поваренная книга для молодых хозяек. Постный и скоромный „домашний стол“») գիրքը։ Այն մի քանի անգամ վերահրատարակվել է նախքան հեղափոխությունը և հետխորհրդային տարիներին, 2015 թվականին վերջին վերահրատարակությունը լույս է տեսել «Էսմո» հրատարակչության կողմից։

Ալեքսանդրա Յակոբին գումար վաստակելու համար սկսել է թողարկել ամենամյա օրացույցներ։ Նման խառնաշփոթ գրահրատարակչական գործունեությունը շարունակվել է մինչև 1887 թվականը, երբ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան ժառանգել է Տատյանա Պասեկի «Խաղալիք» (ռուս.՝ «Игрушечка») մանկական ամսագիրը։ Դրանից հետո նրա մնացյալ գրեթե ողջ կյանքը նվիրված է եղել այդ հրատարակությանը։ «Նիվա» ամսագրի՝ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի ստեղծագործությանը նվիրված հոբելյանական հոդվածում նշվել է նրա շնորհը՝ գրել երեխաների համար, հասկանալ նրանց հոգին ու հետաքրքրությունները։ Իր տաղանդի շնորհիվ, գրել է հանդեսը, նա կարողացել է գրահրատարակչության ոլորտում ամենախոշոր ձեռնարկի՝ «Խաղալիք» հանդեսի կողմը գրավել հասարակության, գրականագետների և մանկավարժների համակրանքը։

«Խաղալիք»

«Խաղալիք» (ռուս.՝ «Игрушечка») ամսագիրը լույս է տեսել Սանկտ Պետերբուրգում որպես «ամսագիր կրտսեր տարիքի երեխաների համար» 1880 թվականից։ Ի սկզբանե այն հրատարակվել է Տատյանա Պասեկի խմբագրությամբ, բայց 1887 թվականին Տատյանա Պետրովնան ստիպված է եղել դրա խմբագրումը փոխանցել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային, և նա ընդմիջումներով մինչև 1910 թվականը զբաղվել է ամսագրի հրատարակմամբ և խմբագրմամբ։ Նրան հաջողվել է ամսագիր հրավիրել Դմիտրի Մամին-Սիբիրյակին, Լև Տոլստոյին («Մանկիկների համար» (ռուս․՝ «Для малюток») բաժնում 1895 թվականին տպագրվել է Լև Տոլստոյի յոթամյա որդու՝ Վանյայի «Спасённый такс» պատմվածքը), Նիկոլայ Լեսկովին։

Լեսկովն ինքը, հակառակ «Խաղալիք» ամսագրի հետ բազմամյա համագործակցությանը, չի կիսել «Նիվա»-ի էյֆորիաներն Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի հրատարակության նկատմամբ։ Նա հաճախ նսեմաբար է արտահայտվել նման «ընտանեկան ընթերցանության ամսագրերի» մասին՝ «Նիվան» և «Խաղալիքը» անվանելով կեղտ, սակայն իրեն թույլ է տվել անզուսպ լինել միայն մասնավոր նամակագրության մեջ։ 1894 թվականի դեկտեմբերին Սերգեյ Շուբինսկուն ուղղված նամակում նա գրել է. «Ես դեռ թերթել եմ «Նիվա»-ն և դեռ փնտրում էի այնտեղ երիտասարդ հոգիների համար լավ սերմեր և չգտա դրանք. ամեն ինչ հին, մշուշոտ սուտ է, որը վաղուց ապացուցել է իր անզորությունը և իր նկատմամբ միայն հակազդեցություն է առաջացնում նյութապաշտության մեջ։ Որքան էլ հետաքրքիր է կարդալ այս տիպի հրատարակությունների մի քանի խելացի և տանելի քննադատություն, որոնք ընտանեկան ընթերցանությունը հալեցնում են հին լվացքաջրերի հոսքերում, որոնք վաղուց ապացուցել են իրենց անպիտանությունն ու կեղծավորությունը։ Չեմ կարող ինձ համար պարզել, թե այստեղ ինչ կարելի է պատվել շնորհավորանքով։ Երևի միայն այն, որ գուցե կարելի է հրատարակել դրանից էլ ավելի վատ... բայց գուցե և չի կարելի։ Սակայն, ըստ «Խաղալիքի» դատելով, կարելի է։

Նիկոլայ Լեսկովը միակը չէր, որ նման կերպ է արտահայտվել «Խաղալիքի» մասին։ Խորհրդային ժամանակներում Մաքսիմ Գորկին «Գրագիտության մասին» հոդվածում գրել է, որ «Խաղալիքում» և 1880-1890-ական թվականների համանման հրատարակություններում «պատկերվում էին... զզվելի պաշտելի տղաները «բարեպաշտության» բուրժուական «բարեբարոյության» իդեալների ոգով»։ Կոռնեյ Չուկովսկին հիշել է, որ Մաքսիմ Գորկու խոսքով՝ «մանկական գրականությունը մեզ մոտ ստեղծում են կեղծ բարեպաշտներն ու սրիկաները, դա փաստ է։ Կեղծ բարեպաշտներն ու սրիկաները։ Եվ տարբեր գերհասուն տիկիններ»։ Նմանատիպ կարծիք է հայտնել Սամուիլ Մարշակը․ «Նախահեղափոխական մանկական գրականության մեջ (հատկապես ամսագրերում) գերակայում էին քաղցր-մեղցր ու անօգնական բանաստեղծություններ ու սենտիմենտալ վիպակներ, որոնց հերոսներն էին, Գորկու արտահայտությամբ, «զզվելի-հմայիչ տղաներ» և նույնպիսի աղջիկներ»։ Խորհրդային «Ռուսական պարբերական տպագրություն» (ռուս․՝ «Русская периодическая печать») մատենագիտական տեղեկագիրքը 1950-ական թվականների վերջին նշել է, որ «И<грушечка>»-ն ձգտում էր երեխաներին կարեկցանքի զգացում ներշնչել աշխատանքի մարդկանց նկատմամբ՝ մնալով բուրժուական-բարեգործական գաղափարների շրջանակում»։ Ռուսական լրագրության ուսումնասիրող Ե. Դիներշտեյնը 1986 թվականին «Խաղալիքն» անվանել է մանկական քաղցր-մեղցր ամսագիր։

Այս համարում Ա. Տոլիվերովան տպագրել է Նիկոլայ Լեսկովի մահախոսականը

Բոլորովին այլ կարծիք է ունեցել «Խաղալիք» ամսագրի վերաբերյալ ռուս իրավաբան, գրական և հասարակական գործիչ Անատոլի Կոնին։ Խորհրդային իշխանության արշալույսին նա գրել է, որ Տոլիվերովայի և նրա աշխատակիցների շնորհիվ «Խաղալիքը» շատ բովանդակալից մանկական հրատարակություն էր. «երեխաների համար սովորական պատմվածքների փոխարեն, որոնք նրանց դրդում են սնահավատության կամ երիտասարդ երևակայությունը գրավող խորամանկության կամ ռազմական դաժանության տեսարանների փոխարեն ծանոթանում են հայրենի բնությանը և մարդու մեջ բարության ու անձնազոհության դրսևորումներին»։ Իր միտքը հաստատելու համար նա հիշատակել է Պյոտր Վեյնբերգի, Սպիրիդոն Դրոժժինի, Կոնստանտին Ֆոֆանովի, Վասիլի Վելիչկոյի, Նիկոլայ Լեսկովի, Դմիտրի Մամին-Սիբիրյակի, Կազիմիր Բարանցևիչի, Դմիտրի Կայգորոդովի, Իվան Գորբունով-Պոսադովի ստեղծագործությունը, Ելիզավետա Բյոմի, Նիկոլայ Կարազինի, Իլյա Ռեպինի նկարները։ «Խաղալիքի» ընթերցողը ոչ միայն կարդացել է հեղինակի երկը, որը «եկել է նրա մոտ բարևով և մեղմ, զգուշավոր վերաբերմունքով այդ տարիքում շատ տպավորվող նրա սրտին, այլև տեսել է նրա դեմքը և նույնիսկ ծանոթացել նրա ձեռագրին»։ Կոնին անդրադարձել է ամսագրում օտարերկրյա հեղինակների թարգմանությունների մանրակրկիտ և ճիշտ լինելուն։

Անատոլի Կոնին ընդգծել է «Խաղալիքի» բնագիտությանը նվիրված շարքի, արվեստի և գիտության ականավոր մարդկանց (Ալֆրեդ Թեննիսոն, Ռոբերտ Ֆուլտոն, Ջորջ Սթեֆենսոն, Ջեյմս Ուատտ, Միխայիլ Լոմոնոսով, Կառլ Լիննեյ, Նիկոլո Պագանինի, Հովհաննես Այվազովսկի և այլն) կենսագրությունների շարքի նշանակությունը երեխաների համար։ Հատկապես նա Տոլիվերովայի ամսագրում առանձնացրել է «մեր ժամանակներում այդքան անհրաժեշտ» ակնարկը, որը կոչվում է «Պարտքի մարդիկ» (ռուս.՝ «Люди долга»):

Հաշվի առնելով «Խաղալիքը» և դրան կից երևույթները, հնարավոր չէ հարգանք չտածել խիստ զուսպ և մեկ գաղափարով տոգորված խմբագրական աշխատանքի նկատմամբ և չասել, «Ոչ։ Սա «Խաղալիք» չէ, որը կարելի է լքել տարիների ընթացքում, դա գիտելիքի և սիրո լույս է, որի շողերը, որոնք ընկել են երեխայի հոգու մեջ, փայլում են մնացած ամբողջ կյանքում»։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Рассматривая «Игрушечку» и прилагаемое к ней, нельзя не проникнуться уважением к строго выдержанному и проникнутому одной идеей редакторскому труду и не сказать: «Нет! Это не „Игрушечка“, которую можно с годами бросить, это — светоч знания и любви, лучи которого, запавши в душу ребёнка, будут ему светить всю остальную жизнь».

— Անատոլի Կոնի, Նշանավոր մարդու աննկատ մահը» (ռուս․՝ «Незамеченная смерть заметного человека») (Ա. Պեշկովա-Տոլիվերովայի հիշատակին)

Մ. Վ. Յամշչիկովան (կեղծանունը՝ Ալ. Ալտաև) երկար տարիներ եղել է «Խաղալիքի» խմբագրության աշխատակից և ներսից տեսել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի ամսագրային ձեռնարկության առավելություններն ու թերությունները։ Նրա խոսքով՝ Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան ապաստան է տվել սկսնակ գրողներին։ Խմբագրությունում նրանք մշտապես ընկերական աջակցություն են ստացել։ Հուշագրուհին ընդգծել է, որ իրեն շատ հարմարավետ է զգացել իր բարեհամբույր հրատարակչուհու մոտ։ Չնայած իր առաջադիմական ուղղվածությանը՝ «Խաղալիքն» իր մեջ կրել է «պարկեշտ սենտիմենտալության շերտ»։ Պեշկովա-Տոլիվերովայի՝ խմբագիր լինելու ժամանակ տեղի ունեցած ոչ գրական իրադարձությունների շարքում եղել է քրեական հանցագործության դրվագ։ «Խաղալիքի» խմբագրության քարտուղար Վլադիմիր Վագները՝ հայտնի պրոֆեսոր և մանկագիր Նիկոլայ Վագների որդին, 1896 թվականի մարտի 7-ին սպանել է կնոջը, ում հետ ամուսնացած է եղել հինգ տարի, որը եղել է Ալեքսանդրա Կոնստանտինովնա Եվրոպեուսի դուստրը՝ հայտնի մանկագիր-վաթսունական, «Խաղալիք» ամսագրի բազմամյա աշխատակցուհին։ Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան դատավարությանը ներկա է եղել Մ. Վ. Յամշչիկովայի հետ որպես վկա, գրողների խմբի հետ կապված քրեական գործընթացը աշխույժ քննարկել է ռուսական մամուլում։ Վ. Ն. Վագներին դատարանի որոշմամբ անմեղսունակ են ճանաչել և արտաքսել են Սիբիր։

Բացի այդ, Տոլիվերովայի հրատարակչությունն անընդհատ նյութական դժվարություններ է ունեցել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի անձեռներեցության և անգործնականության պատճառով։ Նրա ծախսային գրքերը, Յամշչիկովայի խոսքով, անտնտեսվար լինելու օրինակ էին։ Օրինակ, տպարանի ծախսերի հետ միասին նշվել է դստեր՝ Վերայի համար կոշիկների գնման ծախսերը, նկարազարդումների և տպարանական կլիշեների գումարները նշվել են ժամացույցի վերանորոգման և թատրոնի տոմսերի գումարների հետ խառը, և այս ամենը ամփոփվել է ընդհանուր բալանսով։ Դիտողությունները, թե այդ կերպ պետք չէ վարվել, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան անտեսել է և պատճառաբանել իր զբաղվածությամբ․ «Ախ, ես հետո կարգի կբերեմ»։ Ժամանակին չվճարված տպագրական հաշիվները մի քանի անգամ ուշացրել են ամսագրի հերթական համարի թողարկումը։ Սկսվել է փողի որոնումը, վարկի փնտրում, այցելություններ ավելի բարեկեցիկ հրատարակիչներին և գրահրատարակիչներին։ Ըստ հուշագրուհու՝ կոմերցիոն հաշվարկը Տոլիվերովային օտար է եղել։ 1910 թվականին Պեշկովա-Տոլիվերովան ստիպված է եղել վաճառել «Խաղալիքի» հրատարակչական իրավունքը ճամպրուկային արհեստանոցի սեփականատեր Ա. Կ. Շտուդեին, որը բոլորովին անտեղյակ էր գրականությունից։ Դրանից հետո Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան «Խաղալիքում» հանդես է եկել միայն որպես հեղինակ։ Ամսագիրը վերջնականապես դադարել է գոյություն ունենալ 1912 թվականին։

«Օգնություն մայրերին» և «Կանացի գործ»

«Կանացի գործ» ամսագիր

1894 թվականից մինչև 1904 թվականն Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան հրատարակել է կանանց համար նախատեսված «Օգնություն մայրերին» (ռուս.՝ «На помощь матерям») ամսագիրը։ Այն եղել է բարձր մասնագիտացված մանկավարժական ամսագիր, որը նվիրված էր նախադպրոցական տարիքի երեխաների դաստիարակության հարցերին և որպես «Խաղալիք» ամսագրի հավելված լույս է ընծայվել տարին ինը անգամ։ Ի թիվս այլ թեմաների՝ ամսագիրը քննարկել է երեխաներին ընթերցանությանը հաղորդակից դարձնելու հարցը, եղել է «Կանանց աշխատանքի տարեգրություն» բաժինը և այլն։ Պարբերականը եկամուտ չի բերել, բայց հրատարակչուհին չի հուսահատվել և 1899 թվականից սկսել է «Կանացի գործ» ամսագրի թողարկումը։ Դա ավելի ունիվերսալ ընդհանուր պետերբուրգյան հրատարակություն էր. ոչ թե նորաձևության առևտրային պատկերազարդ ամսագիր կամ ընտանեկան ընթերցանության ամսագիր, այլ ակնհայտ ֆեմինիստական թեքումով հրատարակություն, բայց դրա հրատարակումն էլ դադարել է 1900 թվականին։ «Կանացի գործի» երկրորդ համարը բացվել է Սոֆյա Կովալևսկայայի դիմանկարով, որին ուղեկցել է նրա ինքնագիրը, որը նախկինում ոչ մի տեղ չի տպագրվել, այնուհետեւ հետևել է Սոֆյա Կովալևսկայայի «Եթե դու կյանքում թեկուզ մի պահ…» (ռուս.՝ «Если ты в жизни хотя на мгновенье…») բանաստեղծությունը։ Այս հրատարակությունների խմբագրի օգնականը եղել է Մարիա Վլադիմիրովնա Բեզոբրազովան՝ Ռուսաստանում առաջին կին փիլիսոփան և ֆեմինիստական շարժման հայտնի գործիչ։

«Կանացի գործ» ամսագրի պատմության մեջ ամենախոշոր հասարակական նշանակալի իրադարձությունը դարձել է հայտնի թարգմանիչ և վաթսունական Լյուդմիլա Պետրովնա Շելգունովայի՝ Նիկոլայ Շելգունովի կնոջ «Հեռավոր անցյալից» (ռուս.՝ «Из далёкого прошлого») գրական հուշագրությունների հրապարակումը (Շելգունով ամուսինների հետ Յակոբին ծանոթ է եղել դեռևս 1861 թվականից)։ Կանացի ամսագրերի առանձնահատկությունը եղել է այն, որ դրանք ստեղծում էին կանայք և ստեղծում էին կանանց լսարանի համար, ամսագրերի էջերում քննարկում կանանց խնդիրները, կանանց կյանքի առանձնահատկությունները, որպես կանոն, առանց տղամարդ լրագրողների մասնակցության, ասես կանանց լսարանը մի ամբողջական, փակ և միասնական համայնք լիներ։

Երբ Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան 1898 թվականի մարտի 18-ին Լև Տոլստոյին հյուրընկալվելու ժամանակ պատմել է նոր հրատարակության գաղափարի մասին, Լև Նիկոլաևիչը հակադարձե է, որ նախքան կնոջ անհավասարության և նրա ճնշման մասին խոսելը պետք է առաջ քաշել մարդկանց անհավասարության հարցը։ Սոֆյա Տոլստայան ներկայացրել է ամուսնու հետագա դատողություններն այդ թեմայով և համաձայնել նրա հետ. եթե կինն ինքն է դնում այդ հարցը, ապա դրանում ինչ-որ անհամեստ, ոչ կանացի բան կա, և դրա համար էլ լկտի է․ «Ես կարծում եմ, որ նա ճիշտ է։ Ոչ թե ազատություն է պետք մեզ՝ կանանց, այլ օգնություն»։

Հրատարակչուհին նոր ամսագիր է հրավիրել Անտոն Չեխովին, բայց նա հրաժարվել է. «Կանանց գործում» չեմ աշխատի, քանի որ դժվարանում եմ. ինչի մասին կարող էի գրել այնտեղ։ «Շաբաթ» էլ ես կուղարկեմ պատմվածք»,- գրել է նա 1898 թվականի նոյեմբերին Միխայիլ Մենշիկովին։ Սակայն «Շաբաթն» ու դրա «Շաբաթվա գրքույկներ» հավելվածը 1901 թվականին դադարել են գոյություն ունենալ։ 1902 թվականին նրանց հրատարակելու իրավունքը ձեռք է բերել Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան, և նա կրկին առաջարկ է արել Անտոն Չեխովին՝ դառնալ նրա աշխատակից։ Այս անգամ գրողին առաջարկն ուղարկվել է նրա դստեր՝ Վ. Ս. Տյուֆյաև-Պասեկի միջոցով։ Ալեքսանդր Նիկոլաևնան «Շաբաթվա  գրքույկները» վերանվանվել է «Նոր գործ» (ռուս.՝ «Новое дело») ամսագրի, բայց այս անգամ էլ Չեխովը մերժել է հրատարակչուհուն, թեև «Նոր գործը» արդեն ֆեմինիստական թերթ չէր։

1911-1912 թվականներին Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովայի կողմից խմբագրվող վերջին հանդեսը եղել է «Կարմիր արշալույսներ» (ռուս.՝ «Красные зори») ամսագիրը։

Հասարակական գործունեություն

1895 թվականի մայիսին Ալեքսանդր Նիկոլաևնան Նադեժդա Ստասովայի և Մարիա Բեզոբրազովայի հետ մասնակցել է «Ռուսաստանի կանանց փոխադարձ բարեգործական ընկերության» կազմակերպմանը, որի գործունեությունը հետապնդում էր մշակութային-լուսավորչական նպատակներ։ Ընկերության նախագահ է ընտրվել Աննա Շաբանովան։ Ալեքսանդր Նիկոլաևնան մի քանի անգամ երեք տարի ժամկետով ընդգրկվել է միության կազմի, ինչպես նաև նրա բազմաթիվ բաժինների և խմբակների կազմի մեջ։ Նա կազմակերպության անդամների ընդհանուր ժողովներում ծավալուն զեկույցներ է կարդացել կին մտավորականների և սպասավորի վիճակի մասին։ Նրա բազմաթիվ հոդվածներն ու այդ միության կազմում ծավալած գործունեությունը տոգորված են եղել ֆեմինիզմի գաղափարով։ Նրան է, մասնավորապես, պատկանում «Ռուսաստանի կանանց փոխադարձ բարեգործական ընկերությանն առընթեր հանրակացարանի նախագիծ» աշխատանքը։ Ռուսաստանում կանանց շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Աննա Պավլովնա Ֆիլոսոֆովայի մահվանը նվիրված զեկույցում Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան ցույց է տվել այդ արտասովոր, վառ և եռանդուն կնոջ վաստակը։

Ռուսաստանում ֆեմինիզմի գաղափարները կիսում էին ոչ բոլոր կանայք։ Այսպես, Մ. Վ. Յամշչիկովան (Ալ. Ալտաև) իր հուշերում հայտնել է, որ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան փորձել է միության գործունեությանը մասնակից դարձնել նաև նրան, սակայն նա հրաժարվել է՝ պատճառաբանելով, որ իրեն դուր չի եկել միության «բարեգործական» բնույթը, «ստորին շերտի» և այդ «ստորին շերտի» կանանց նկատմամբ ներողամիտ հայացքը, ինչը, բնականաբար, բոլորովին էլ բնորոշ չէր Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային»։ Բացի կանանց կրթության և բարեգործության հարցերից, Տոլիվերովան լիովին հոգ է տարել Ռուսաստանում մանկական կրթության և դաստիարակության ճիշտ ներկայացման մասին, մասնակցել է Նիկոլայ Ռուբակինի «Մանկական և ժողովրդական գրականության մատենագիտության խմբակին»։

Ալեքսանդրա Տոլիվերովա-Պեշկովան դարերի սահմանագծին

1897 թվականի հոկտեմբերի 31-ին Պետերբուրգում նշվել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնա Պեշկովա-Տոլիվերովայի գրական գործունեության քսանհինգ տարին։ Ինչպես հաղորդել է «Նիվայի» անանուն լրագրողը, նրա գրական կենսագրության սկիզբը հաշվարկելու համար վերցվել է «Շաբաթ» թերթում 1872 թվականին «Գարիբալդիականների միջև։ Ռուսի հիշողությունները» (ռուս.՝ «Между гарибальдийцами. Воспоминания русской») հոդվածի հրատարակումը։ Բայց առաջին հոդվածի առաջին հրապարակումը եղել է ոչ թե 1872, այլ 1870 թվականին, և ոչ թե հոկտեմբերին, այլ հունիսին։ Բացի այդ, 1867 թվականի աշնանն Ալեքսանդրա Յակոբին Իտալիայից թղթակցություններ է ուղարկել «Գոլոս» թերթին։ Այսպես թե այնպես, կամ երկու տարի ուշացումով, կամ նշելով նրա գրական ծառայության 30-ամյակը, գրական, մանկավարժական հանրությունն ու ֆեմինիստական կազմակերպությունները նշել են մանկագրի հոբելյանը։ Մեծարումը տեղի է ունեցել Պետերբուրգի քաղաքային դումայի դահլիճում, երեխաների համար ընթերցվել են ստեղծագործություններ «Խաղալիքից», կախարդական լապտերի օգնությամբ ցուցադրվել են նկարներ, նախատեսված են եղել մանկական խաղեր և մրցույթներ և այլն։ Գրողի մեծարման շրջանակներում հայտնի պրոֆեսոր-մանկավարժ Պյոտր Լեսգաֆտը երեխաների հետ նախաձեռնել է ուսումնական զբոսանք։

1899 թվականին Ալեքսանդրա Տոլիվերովան «Կանացի գործ» ամսագրի միջոցով կազմակերպել է դրամահավաք՝ հօգուտ Ռյազանի, Սիմբիրսկի և Ուֆայի նահանգների սովյալների։ Այդ ժամանակ էլ՝ 1899 թվականին, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան ակտիվորեն մասնակցել է Հաագայի խաղաղության առաջին խորհրդաժողովին, նա մասնակցություն է ունեցել Աննա Շաբանովայի հիմնադրած պացիֆիստական «Աշխարհի միջազգային լիգայի հետ կապերի կանանց ռուսական կոմիտեի» բանաձևի կազմմանը։ Բանաձևը կոչ է արել հաստատել «խաղաղություն ողջ աշխարհում» և հավաքել է Ռուսաստանի բոլոր ծայրերից կանանց քսանչորս հազար ստորագրություն։

1900 թվականին «Ռուսաստանի կանանց փոխադարձ բարեգործական ընկերության» ստեղծումից հետո Տոլիվերովան մասնակցել է «Կարիքավոր կրթված հիվանդ կանանց օգնության միության» (ռուս.՝ «Общество помощи недостаточным больным образованным женщинам») ստեղծմանը։ Միությունն իր առջև խնդիր է դրել ապահովել ժամանակավորապես կամ մշտապես աշխատունակությունը կորցրած կանանց, մասնավորապես ուսուցչուհիներին։ Միևնույն ժամանակ, Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան մասնակցել է միության աշխատանքին, որն իր առողջարանն ուներ անտառային գոտում։ Բացի այն, որ նա մշտապես աշխատել է այդ միությունների խորհուրդներում, նա եղել է նաև նրանց նախագահը։ Նրա պարտականությունների մեջ են մտել պաշտոնական բանակցությունների միջոցով միությունների միջոցների ավելացման, նյութապես անապահով տարիներին ստորագրությունների և հրապարակային հավաքների կազմակերպման հոգսերը։ 1908 թվականի դեկտեմբերին Ալեքսանդրա Տոլիվերովան զեկույցներ է կարդացել Սանկտ Պետերբուրգի կանանց համագումարում։ Կանանց համառուսաստանյան առաջին համագումարը գումարվել է «Կանանց փոխադարձ բարեգործական ընկերության» նախաձեռնությամբ։ Համագումարի առաջադրած քաղաքական պահանջները վերաբերել են կանանց իրավահավասարությանը և հիմնականում կրել են չափավոր լիբերալ բնույթ։

Խորհրդային պատմաբանները, որպես Պեշկովա-Տոլիվերովայի կենսագրության ուշագրավ փաստ, հաղորդել են, որ նա ապրել է մինչև 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը, հիացմունքով ողջունել է նրա առաջին նվաճումները, քանի որ նրա կյանքի երազանքն իրականացել էր, և նա կարողացել է տեսնել կանանց ազատագրումը դարավոր ստրկությունից։ Ծեր ու անուժ, նա մասնակցել է հեղափոխական հանրահավաքների՝ լսելու ռուսական հեղափոխության առաջնորդ Վ․ Ի․ Լենինի ելույթը, ինչպես երիտասարդության տարիքում ուշադրությամբ լսում էր իտալական հեղափոխականների առաջնորդին։

Կյանքի վերջին տարիներին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան տառապել է երիկամների հիվանդությամբ և հոդատապով։ 1918 թվականի ուշ աշնանը դրանց ավելացել է թոքաբորբը։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան մահացել է 1918 թվականի դեկտեմբերի 1-ին և թաղված է Պետրոգրադի Ալեքսանդրո-Նևսկի մայրավանքի Նիկոլսկի գերեզմանատանը։ Այդ ժամանակից ի վեր գերեզմանատան հարավային մասի երկայնական ճանապարհը կոչվում է Տոլիվերովսկի։

Արտաքին պատկերներ
	Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովայի գերեզմանը Սանկտ Պետերբուրգի Ալեքսանդրո-Նևսկի մայրավանքի Նիկոլսկի գերեզմանատանը

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի գրական ժառանգության որոշ մասը մինչ օրս մնում է չհրապարակված և պահվում է արխիվներում։ Մասնավորապես, լույս չեն տեսել «Դրեզդեն», «Փոքր փորձ մարդու վրա» (ռուս.՝ «Маленький опыт на человеке»), «Պատկերներ ռուս նկարիչների կյանքից Հռոմում» (ռուս.՝ «Картинки из жизни русских художников в Риме») ակնարկները, Պ. Ա. Ստրեպետովայի, Կ. Վ. Լուկաշևիչի մասին հիշողությունները։ ՌԳԱՊԱ-ում պահվում են նրա «Յակով Պետրովիչ Պոլոնսկի» (1878) և «Շառլատան» ձեռագրերը՝ Նիկոլայ Լեսկովի ուղղումներով, Էդմոնդո դե Ամիչիսի «Ռազմական կյանք» պատմվածքի թարգմանությունը, Գարիբալդիի, Տատյանա Պասեկի մասին հիշողությունները, «Նոթատետրերը», նրան ուղղված և նրա գրած նամակները, Գարիբալդիի նամակի պատճենը, Գարիբալդիի հարթաքանդակը, որը նվիրել է Վ. Ս. Չոգլոկովային՝ Անատոլի Ֆեոդորովիչ Կոնին և այլն։

Պուշկինի տանը պահվում են «Պայքարի ճնշման տակ» («Կյանքի ճանապարհին») հինգ գործողությամբ դրաման (ռուս.՝ «Под гнётом борьбы» («На жизненном пути»), 1892-1895 թվականներ), հոդվածներ, Ջուզեպպե Գարիբալդիի մասին ճառեր, «Ծանոթություն Լիստի հետ» հուշը, հուշեր Տատյանա Պասեկի, Նիկոլայ Շելգունովի մասին։ Բացի այդ, առկա է Կարմիր Խաչի կողմից տրված վկայականը՝ ի հիշատակ ռուս-ճապոնական պատերազմում միության գործունեությանը մասնակցության, «Օգնություն մայրերին» և «Կանացի գործ» ամսագրերի ծրագրերը, բարեգործական միությունների փաստաթղթեր։

Ա․ Պեշկովա Տոլիվերովան մշակույթի և արվեստի գործիչների շրջանում

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան երկար ժամանակ գտնվել է Ռուսաստանի մշակութային կյանքի կենտրոնում՝ պահպանելով հարաբերությունները նրա բազմաթիվ ականավոր գործիչների հետ։ Նա ծանոթ է եղել Լև Տոլստոյի, Ֆեոդոր Դոստոևսկու, Աննա Դոստոևսկայայի, Նիկոլայ Նեկրասովի, Նիկոլայ Լեսկովի, Իվան Տուրգենևի, Դմիտրի Գրիգորովիչին, Անտոն Չեխովի, Ալեքսանդր Շելլերի (Միխայլով), Պյոտր Զասոդիմսկու, Յակով Պոլոնսկու, Սպիրիդոն Դրոժինի, Իվան Սուրիկովի, Միրրա Լոխվիցկայայի, Մարիա Բեզրոբրազովայի, Նադեժդա Ստասովային, Աննա Ֆիլոսոֆովայի, Մ Ցեբրիկովային, Մարիա Ցեբրիկովայի, Մարիա Վաթսոնի, Պոլինա Ստրեպետովայի, Ելիզավետա Բյոմի, Իլյա Ռեպինի, Կարլ Գունի, Վասիլի Վերեշչագինի, Վլադիմիր Ստասովի, Պավել Չիստյակովի, Անատոլի Կոնիի, Միխայիլ Մենշիկովի և այլոց հետ։

Պեշկովայի մտերիմ ընկերների թվում են եղել հայտնի հեղափոխական դեմոկրատ, հրապարակախոս և հասարակական գործիչ Նիկոլայ Շելգունովը, լրագրող և մանկավարժ Վիկտոր Օստորգորսկին։ Նա հուշեր է գրել շատ ժամանակակիցների մասին, ինչպես նրանք պահպանել են հուշերը Ալեքսանդր Նիկոլաևնայի մասին։ Խորհրդային գրող Մ. Վ. Յամշչիկովան (կեղծանունը՝ Ալ. Ալտաև) նրան նշել է երիտասարդության գրական ուսուցիչների թվում։ Նրա մասին գրել են իրավաբան Անատոլի Կոնին (որը կարդացել է նրա մասին հուշերը Լենինգրադի թատերական միությունում), գրողներ Իվան Գորբունով-Պոսադովը, Կլավդիա Լուկաշևիչը, Ալեքսանդրա Պեշկովայի հակասական կերպարը ներկայացված է Նիկոլայ Լեսկովի որդու՝ Ա․ Լեսկովի հուշերում։ Այդ հիշողություններից կարելի է իմանալ, որ գրողը եղել է բալետի արվեստի երկրպագու։ Խոսելով Նիկոլայ Լեսկովի հիվանդության ընթացքի մասին, Անդրեյ Լեսկովը հիշատակում է «գրական հնդկահավ» հեգնական մականունը, որը Տոլիվերովայի համար հորինել էր գրող Սերգեյ Տերպիգորև-Ատավան

1908 թվականին Պեշկովա-Տոլիվերովան ապարդյուն փորձել է Լև Տոլստոյի հետ քննարկել այն հարցը, թե ինչն է ամենակարևորը երեխաների ընթերցանության համար, սակայն նա չի հասցրել ծավալուն պատասխան տալ՝ սահմանափակվելով այդ հարցի վերաբերյալ ընդհանուր նկատառումներով։ Նրա նամակն առաջին անգամ հրապարակվել է 1912 թվականին «Տոլստոյյան տարեգրքում», իսկ 1917 թվականին «Նևսկի ալմանախում» նամակը վերարտադրվել է ֆաքսիմիլային եղանակով։

«Խաղալիքի» ժողովածուն, որը կազմել են ամսագրի լավագույն հեղինակները 1890 թվականին

Ռաիսա Բենյաշը հայտնել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի և Իվան Տուրգենևի հանդիպման մասին Ալեքսեյ Պիսեմսկու «Դառը ճակատագիր» ներկայացման ժամանակ։ Ներկայացումը կայացել է Սանկտ Պետերբուրգի Կոնոնովյան դահլիճում, Տուրգենևը, իր կողքին տեսնելով հարևանուհուն, հոռետեսորեն հարցրել է. «Դուք հավանաբար եկել եք լացելո՞ւ։ Կանայք միշտ լաց են լինում»։ «Իսկ դուք տեսե՞լ եք Ստրեպետովին»։ «Ոչ, Ստրեպետովին չեմ տեսել, իսկ «Դառը ճակատագիր» գիտեմ, ծանր բան է...»: Տոլիվերովան չի շարունակել խոսակցությունը, իսկ ներկայացման վերջում տեսել է, որ «Տուրգենևի արցունքները հոսում էին առուներով, և նա չէր սրբում դրանք»։ «Սա իրականությունն է <...> այո, բոլորը խոսում են դպրոցի մասին։ Թե ինչպիսի դպրոց կարող է տալ այն, ինչ մեզ այսօր ցույց տվեցին։ Այսպես խաղալ սովորել չի կարելի։ Այսպես կարելի է միայն անհանգստանալ՝ սրտում ունենալով Աստծո կայծը...»: Ավելի ուշ Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան դարձել է Պոլինա Ստրեպետովայի ընկերուհին և նրա մահվանից քիչ առաջ հիվանդանոցում եղել է նրա մահճակալի մոտ։

1895 թվականի ամռանը Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան հանդիպել է հայտնի ժողովրդական հեքիաթասաց և կատարող Իրինա Ֆեդոսովայի հետ, իսկ օգոստոսին «Խաղալիքում» հրապարակվել է Ֆեդոսովայի կողմից ներկայացված նյութ ֆոլկլորային տեքստերի հատվածներով։ Դա եղել է «Գայլը և աղվեսը» (ռուս.՝ «Волк и лисица») հեքիաթի ամբողջական տեքստը, բացի այդ, հոդվածում եղել են հարսանեկան, օրորոցային երգեր, «Во лузях» ժողովրդական երգը և այլն։ Ֆեդոսովայի տեքստերը հրատարակչուհու կողմից հատուկ հարմարեցվել են պատանի ընթերցողի համար։ Իվան Սուրիկովը Ալեքսանդրա Յակոբիին է նվիրել «Песня-быль» երգը։

Աննա Շաբանովան Տոլիվերովայի մշակութային և հասարակական գործունեությունը գնահատել է հետևյալ խոսքերով. «Ա. Ն. Պեշկովայի ամբողջ կյանքը ներկայացնում էր մշակութային, մարդասիրական, հասարակական խնդիրներին նվիրված կնոջ կյանքի պատկերը, որը կարողանում էր ընտանեկան կյանքի, մայրության պարտականությունները համատեղել քաղաքացիական հասարակության խնդիրների հետ»։ Ժամանակակից գրականագիտության մեջ Ալեքսանդրա Պեշկովայի անունը հիշատակվում է միայն Նիկոլայ Լեսկովի, Ֆեոդոր Դոստոևսկու, Լև Տոլստոյի, Նիկոլայ Նեկրասովի, Անտոն Չեխովի կենսագրության առանձին փաստերի կապակցությամբ, սակայն գրողի գեղարվեստական ստեղծագործությունը չի դիտարկվում։ Նրա անունը հիշատակվում է միայն որպես երկրորդ կարգի գրողի անուն։

Նիկոլայ Նեկրասով

1867 թվականի մայիսի 15-ին Կոզմա Սոլդատյոնկովը, որը ժամանել էր Հռոմ, Յակոբի ամուսիններին ծանոթացրել է Նիկոլայ Նեկրասովի հետ։ Ալեքսանդրայի օրագրում գրառում է հայտնվել. «Առավոտյան իր բժշկի հետ եկավ Նեկրասովը։ Նա համակրելի չէ, կրում է ինչ-որ ներքին տագնապի կնիք»։ Նեկրասովը նրան որպես հուշ նվիրել է իր ստեղծագործությունները։ Նա էլ, ի պատասխան, կարդացել է նրա համար մի պատմվածք, որի ձեռագիրը փոխանցել է բանաստեղծին՝ հույս ունենալով, որ հետագայում կհրապարակի այն։ Պատմվածքի ճակատագիրը մինչև հիմա անհայտ է։ Նեկրասովն Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային հրավիրել է ուղևորության դեպի Նեապոլ, նա համաձայնել է, բայց այդ պլաններին խանգարել են անձնագրի հետ կապված խնդիրները։ Նույն տարվա աշնանը նա Նեկրասովին գրել էր Անդրեյ Կրաևսկու կողմից Իտալիայից ուղարկված իր նամակների հրատարակման կապակցությամբ։ Այդ նամակի պատասխանն Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան այդպես էլ չի ստացել, չնայած Կրաևսկուն բանաստեղծը գրել է Յակոբի ամուսինների և գարիբալդիական կնոջ հոդվածների մասին. «Ուզու՞մ եք արդյոք տպագրել սա և նմանատիպ թղթակցություններ Հռոմից։ Իմ կարծիքով՝ դա չափազանց հետաքրքիր է։ Ստացել եմ երեկ, իսկ ուղարկվել է Հռոմից հոկտեմբերի 28-ին։ Այս գարնանը լինելով Հռոմում՝ ծանոթացա նկարիչ Յակոբիի հետ։ Դա նրա կնոջ ձեռագիրն է։ Ե՛վ կինը, և՛ ամուսինը խելացի և զարգացած մարդիկ են։ Եթե դա ձեզ հարմար չէ, ապա շտապ վերադարձրեք»։

Պատմվածքի և հռոմեական թղթակցությունների ճակատագիրը շարունակել է հուզել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային։ Այդ մասին նա բազմիցս գրել է օրագրի էջերում և Նեկրասովին ուղղված նամակներում։ Անդրեյ Կրաևսկին՝ «Հայրենական գրառումների» և «Գոլոս» թերթի հրատարակիչը, Նեկրասովից ստանալով Ալեքսանդրա Յակոբիի հռոմեական գրառումը, այն տպագրել է առանց հեղինակի ստորագրության «Գոլոս» թերթում՝ № 298, 1867 թվականի հոկտեմբերի 28-ին «Հռոմից, հոկտեմբերի 26-ին։ «Գոլոս»-ի պատահական նամակագրություն» (ռուս.՝ «Из Рима, 26 октября. Случайная корреспонденция „Голоса“») խորագրով։ 1868 թվականի մայիսի 27-ին Յակոբին Նեկրասովին կրկին հարցրել էր հռոմեական կառնավալի մասին իր թղթակցության և «Գարիբալդիի փախուստը Կապրերայից» հոդվածի թարգմանության վերաբերյալ նրա երկարատև լռության պատճառների մասին։ Այդ հոդվածները չեն տպագրվել, և դրա պատճառները Նեկրասովի մեկնաբանները տեսնում են ինչպես այն բանում, որ դրանք կարող էին ձերբակալվել Երրորդ բաժանմունքի կողմից, այնպես էլ նրանում, որ կարող էին բռնագրավված լինել Նեկրասովի պատասխան նամակները։

Ռուսաստան վերադառնալուց հետո Նիկոլայ Ալեքսեևիչի և Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի հարաբերությունները վերսկսվել են։ Թե՛ Նիոկլայ Նեկրասովը, թե՛ Յակոբին ապրել են Պետերբուրգում։ Այսպես, 1870-ական թվականների սկզբին Նիկոլայ Նեկրասովը պատրաստվել է գնալ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի մոտ՝ նկարների ցուցադրության համար, նա այնտեղ հրավիրել է քրոջը՝ Աննա Բուտկևիչին և վերջինիս քաղաքացիական ամուսնուն՝ Ալեքսանդր Երակովին։ Աննա Բուտկևիչն Ալեքսանդրա Յակոբիի հետ ծանոթ էր դեռևս Նիկոլայ Նեկրասովի Հռոմեական ճանապարհորդության ժամանակից։ Ավելի վաղ՝ 1867 թվականին, Հռոմում Ալեքսանդրա Յակոբիի միջնորդությամբ Նեկրասովն արդեն ձեռք էր բերել ռուս նկարիչների մեկ նկար՝ Վասիլի Վերեշչագինի անհայտ էտյուդը։ 1873 թվականին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան դիմել է Նեկրասովին՝ խնդրելով իր առաջին «Մեր երեխաներին» ժողովածուում հրապարակել բանաստեղծի «Լուսավոր տոնի նախօրեին» (ռուս.՝ «Накануне светлого праздника») բանաստեղծությունը «Ռուս երեխաներին նվիրված բանաստեղծություններից» ենթավերնագրով և ստացել է հեղինակի թույլտվությունը։

Ֆեոդոր Դոստոևսկի և Աննա Դոստոևսկայա

Ֆեոդոր Դոստոևսկու մահախոսականը «Игрушечки» ամսագրի համար գրել է Ալեքսանդրա Տոլիվերովան, 1881 թվական

Ալեքսանդրա Յակոբին Ֆեոդոր Դոստոևսկու հետ ծանոթացել է 1876 թվականի վերջին։ Նրանք նամակներ են փոխանակել. Դոստոևսկու մի նամակ է գրել Ալեքսանդրա Յակոբիին (1878), իսկ վերջինս գրել է Դոստոևսկուն ուղղված երկու նամակ (1876-1878)։ Բանաստեղծ Իվան Սուրիկովին 1877 թվականի փետրվարի 16-ին նա հայտնել էր.«Վերջին ժամանակներս ես մտերմացել եմ Դոստոևսկու հետ։ Ես սիրում եմ նրա անկեղծությունը, ես սիրում եմ նրան՝ որպես հոգեբան։ Շատ առումներով ես նրա հետ համաձայն չեմ... բայց ես շատ եմ սիրում նրան»։ Երեք ամիս անց՝ 1877 թվականի մայիսի 15-ին, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան գրել է Աննա Դոստոևսկայային այն մասին, որ ինքը վճարել է նրա և նրա ամուսնու փոխարեն հարյուր ռուբլի տոկոսներով՝ վաշխառու Տրիշինին նրանց պարտքի կեսը։ Մնացած 100 ռուբլին նա պարտավորվել է վճարել նրանց փոխարեն, և դրա համար Տրիշինը հետաձգել է այդ վճարումը մինչև օգոստոս, որի համար նա ստացել է վաշխառուի համաձայնությունը։ Նույն նամակում նա Աննա Դոստոևսկային խնդրել է իրեն տրամադրել Ֆեոդոր Միխայլովիչի ստորագրության նմուշը՝ Լայպցիգում պատրաստելու համար նրա լուսանկարչական դիմանկարն իր անվան և ազգանվան ֆաքսիմիլային պատկերով։

Յակոբիի և Դոստոևսկու հարաբերությունները հիմնականում գործնական բնույթ են կրել։ Հաջորդ տարի Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան Դոստոևսկուն ուղարկել է «Նիկոլայ Ալեքսեևիչ Նեկրասովի հիշատակին» (ռուս.՝ «На память о Николае Алексеевиче Некрасове») գիրքը։ Գրքում նա վերատպել է Ֆեոդոր Դոստոևսկու «Գրողի օրագրի» 1877 թվականի դեկտեմբերյան համարի երկրորդ գլխի առաջին չորս բաժինները։ Նրանք նվիրված էին մահացած Նիկոլայ Նեկրասովին։ Յակոբիի ժողովածուի վրա նշված էր, որ «այս հրատարակությունից ստացված շահույթը նախատեսվում է Ս. Պետերբուրգի համալսարանում բանաստեղծի անվան կրթաթոշակի ստեղծման համար»։ Այնուամենայնիվ, Ֆեոդոր Դոստոևսկու նոր հոդվածի վերատպումի հետևանքով ծագելիք անհարմարությունից խուսափելու համար 1878 թվականի փետրվարի 8-ի գրողին ուղղված նամակում Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան տեղեկացրել է. «Վերատպելով մայրաքաղաքային և մարզային մամուլի արձագանքները, մենք ձեզ չենք դիմում հանգուցյալի մասին ձեր հոդվածը վերատելու թույլտվության համար, քանի որ գրքույկի հասույթը գնում է վերը նշված նպատակին»։ Բացի այդ, նա Ֆեոդոր Միխայլովիչից թույլտվություն է խնդրել հրատարակել նրա «Տղան Քրիստոսի տոնածառի վրա» (ռուս.՝ «Мальчик у Христа на ёлке») պատմվածքը։

Գրողը հրատարակչուհուն պատասխանել է քաղաքավարի մերժմամբ. «Հարգելի տիկին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնա, շնորհակալ եմ գիրքն ուղարկելու համար։ Այն, ինչ դուք ինձնից վերատպել եք, ինձ հիմա չի խանգարի, բայց եթե ավելի շուտ հրատարակվեր, ապա կվնասեր։ Ցավոք, ես չեմ կարող ձեզ թույլ տալ վերատպել «Տղան Քրիստոսի տոնածառի վրա», քանի որ ինքս մտադիր եմ հրատարակել (և դա շատ շուտով) իմ փոքր պատմվածքները։ Համաձայն եմ, որ ձեր վերատպելը կարող էր ինձ, այդ դեպքում, վնասել։ Համենայնդեպս, շատ եմ ցավում, որ վճռականորեն չեմ կարող գոհացնել ձեզ»։ Հակառակ պատմվածքը վերատպելու մտադրության՝ նա դա չի արել, իսկ պատմվածքը վերահրատարակվել է արդեն նրա մահվանից հետո։ Հուշագիր Ելենա Շտակենշնեյդերը 1880 թվականի հոկտեմբերի օրագրային գրառումներում ներկայացրել է Դոստոևսկիների ընտանեկան խնդիրների պատկերը, որոնք պայմանավորված էին Դոստոևսկու՝ ոչ մեկի խնդրանքը մերժել չկարողանալու հատկանիշով։

Կգա փողոցից մի երիտասարդ, կներկայաա որպես աղքատ ուսանող. նրան՝ երեք ռուբլի։ Մյուսն է հայտնվում. արտաքսվել է, այժմ վերադարձվել է Լորիս-Մելիքովին, բայց ոչինչ չկա ապրելու համար, անհրաժեշտ է տասներկու ռուբլի՝ տասներկու ռուբլին տրվում է։ < ... >Ընկերը փողի կարիք ունի, կամ պարզապես ծանոթն է խնդրում. մերժումը չի լինում որևէ մեկին։ Պլեշչեևին տվեցին վեց հարյուր ռուբլի, Պուցիկովիչի համար հանձնարարվեց և նույնիսկ մ-մ Յակոբիի համար։ «Իսկ ինձ,— շարունակեց արտահայտվել Աննա Գրիգորևնան,– երբ սկսեմ բողոքել ու վրդովվել, միշտ մի պատասխան կա. «Աննա Գրիգորիևնա, մի՛ անհանգստացիր, մի՛ մտահոգեք ինքներդ ձեզ, փող կլինի»։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Придёт с улицы молодой человек, назовётся бедным студентом, — ему три рубля. Другой является: был сослан, теперь возвращён Лорис-Меликовым, но жить нечем, надо двенадцать рублей — двенадцать рублей даются. <…> Товарищ нуждается или просто знакомый просит — отказа не бывает никому. Плещееву надавали рублей шестьсот; за Пуцыковича поручались и даже за м-м Якоби. «А мне, — продолжала изливаться Анна Григорьевна, — когда начну протестовать и возмущаться, всегда один ответ: „Анна Григорьевна, не хлопочи! Анна Григорьевна, не беспокойся, не тревожь себя, деньги будут!“».

— Ելենա Շտակենշնեյդեր

1881 թվականին «Խաղալիք» ամսագրում Ֆեոդոր Դոստոևսկու մահվան թարմ տպավորությամբ հրապարակվել են Տոլիվերովայի հիշողությունները գրողի մասին։ «Իմ ծանոթությունը հանգուցյալ Ֆեոդոր Միխայլովիչի հետ տեղի է ունեցել 1876 թվականի վերջին՝ բոլորովին անսպասելի հանգամանքներում։ Նա, անձամբ ինձ չճանաչելով, ինձ փրկեց շատ դժվար վիճակից։ Եվ երբ ես գնացի շնորհակալություն հայտնելու նրան, նա չափազանց հուզված էր դրանից»։ Հուշագիրը տվել է գրողի մանրամասն նկարագիրը։ «Ֆեոդոր Միխայլովիչի դեմքին ավելի շատ զարմացրել են նրա աչքերը։ < ... >Թեև երբեմն նրանք տենդագին փայլումէին, երբեմն հանգած էին թվում, բայց այս և մյուս դեպքում նույնքան ուժեղ տպավորություն էին թողնում։ Դա լինում էր նաև այն պատճառով, որ Ֆեոդոր Միխայլովիչը խոսելիս միշտ ուշադիր նայում էր ուղիղ դեմքին»։ Պատմելով նրա շփման ձևի մասին՝ նա նշել է, որ չնայած նրա անհավասարակշիռ բնավորությանը, նրա կողքին գտնվելն ինչ-որ հատուկ կերպով լավ էր, գրողը միշտ անկեղծ է եղել՝ լիներ զբաղված թե ազատ ժամանակ ունենար։

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան բարեկամական հարաբերություններ է ունեցել Աննա Դոստոևսկայայի հետ, որոնք նա պահպանվել է մինչև կյանքի վերջը։ 1911 թվականին Տոլիվերովան ևս մեկ հոդված է գրել Դոստոևսկու մասին «Красные зори» ամսագրի համար։ 1915-1916 թվականներին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան աջակցել է Աննա Դոստոևսկային՝ Լև Տոլստոյին ուղղված նամակում Նիկոլայ Ստրախովի արտահայտած քննադատությունը հերքելու համար, որը վերաբերում էր Ֆեոդոր Դոստոևսկուն մանկապղծության մեջ մեղադրելուն։

Նիկոլայ Լեսկով

Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան 1880-1890 թվականներին

Նիկոլայ Լեսկովը հեռակա ծանոթացել է Ալեքսանդրա Յակոբիի հետ 1870 թվականին՝ Արթուր Բեննիի մասին «Առեղծվածային մարդը» (ռուս.՝ «Загадочный человек») ակնարկի վրա աշխատելիս։ Ակնարկի առաջին խմբագրությունն ավարտվել է 1869 թվականին, երբ գրողն ապարդյուն փորձում էր հոդվածը տպագրել Միխայիլ Կատկովի «Ռուսական տեղեկագրում» և Ալեքսանդր Միլյուկովի «Հայրենիքի որդին» (ռուս.՝ «Сын отечества») թերթում։ Ի վերջո, այն տպագրվել է «Биржевые ведомости» թերթում 1870 թվականին։ Պամֆլետի հրապարակումը ձգձգվել է փետրվարից մինչև մայիս, և երբ ակնարկը ամբողջությամբ հրապարակվել է, «Неделя» թերթում՝ 1870 թվականի հունիսի 22-24-ի № 22-ում հայտնվել են Ալեքսանդրա Յակոբիի «Գարիբալդիականների միջև։ Ռուս կնոջ հիշողությունները» (ռուս.՝ «Между гарибальдийцами. Воспоминания русской»): Նիկոլայ Սեմյոնովիչին գրավել է Արթուր Բեննիի մահվան դրվագը, որը նրա ակնարկի վաղ խմբագրությունում շարադրված էր այլ կերպ, քան Յակոբիի մոտ։ Այդ ժամանակ նա իր աշխատանքում ուղղումներ ու լրացումներ է կատարել՝ հիմնվելով Ալեքսանդրա Յակոբիի խոսքերի վրա։ Նիկելայ Լեսկովի հոդվածի առանձին լրամշակված հրատարակությունը, Ալեքսանդրա Յակոբիի և նրա հուշերի հիշատակմամբ, լույս է տեսել արդեն 1871 թվականին։

Քսան տարի անց՝ 1891 թվականին, Նիկոլայ Լեսկովը հրատարակել է «Գիշերները արթուն մնացողները» ռուս.՝ «Полунощники» վիպակը։ Վիպակը քննադատաբար ուղղված էր Իոհան Կրոնշտադտսկու դեմ։ Վիպակին նախորդել է «Իվան Սերգիև (Կրոնշտադտսկի) ավագերեցը երեք խմբագրություններում» (ռուս.՝ «Протопоп Иван Сергиев (Кронштадтский) в трёх редакциях») խորագիրը կրող էսքիզը։ Վիպակի սյուժեն հետևյալն է. 1890 թվականին պետերբուրգյան երեք խմբագրություններ որոշել են հրավիրել ավագերեց Սերգիևին՝ մաղթանք կատարելու. դրանք են եղել Ադոլֆ Մարքսի «Նիվա» խմբագրությունը, Ա. Ս. Սուվորինի «Նոր ժամանակի» խմբագրությունը և «Խաղալիքի» խմբագրությունը՝ «Տատյանա Պ. Պասեկի հիմնադրած և այժմ շարունակվող տիկին Տյուֆյաևի կողմից (կեղծանունը՝ «Յակոբի», «Տոլիվերովա» և էլի ինչ-որ բան)»։ Ադոլֆ Մարքսը և Ա. Ս. Սուվորինը միանգամայն ապահովված և բարեկեցիկ հրատարակիչներ են, իսկ Տյուֆյաևան ապրում է աղքատ, վարկառու և ի վիճակի չէ ժամանակին վճարել վարկատուներին։

Կրոնշտադտսկուն հրավեր ուղարկել են երեք խմբագրությունները, իսկ ավագերեց Սերգիևը գնացել է միայն «Նիվայի» և «Նոր ժամանակի» խմբագրություն, որտեղ էլ աղոթել է։ «Խաղալիքի» աղքատ խմբագրություն հաշվենկատ ավագերեցը չի գնացել, ինչով վշտացրել է աղքատ հրատարակչուհուն։ Սակայն նա չի հուսահատվել, այլ կառավարության միջոցով հասել է Սբ. սինոդի օրհնությանը և «Խաղալիք» հանդեսի թույլատրմանը Սինոդի ենթակայության դպրոցում։ Այնպես որ, եզրակացնում է հեղինակը, կա կասկած՝ խորաթափանց է արդյոք Ի. Կրոնշտադտսկին, թե ոչ։ Մի կողմից՝ նա գուշակեց, որ Սուվորինը և Մարքսը կկարողանան վճարել իրեն, մյուս կողմից՝ նա սխալվեց՝ չկասկածելով, որ Տոլիվերովայի միությունը կարող է առանց իր օգնության ստանալ Սուրբ Սինոդի օրհնությունը, այսպիսով՝ հայտնի ավագերեցի խորաթափանցությունը հարցականի տակ է հայտնվել։ «Գիշերները արթուն մնացողները» վիպակի վերջնական տարբերակում Իոհան Կրոնշտադտսկու և Ալեքսանդրա Յակոբիի դրվագը չի մտել։

Եվս երեք տարի անց՝ 1894 թվականին, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի անունը կրկին հայտնվել է Նիոկլայ Լեսկովի ստեղծագործության էջերում։ Այս անգամ խոսքը գրական հուշերի ժանրում գրված «Տիկինը և անճոռնին» (ռուս.՝ «Дама и фефёла») պատմվածքի մասին է։ Լեսկովը հիշում է գրող Նիկոլայ Սոլովյովի (առանց նրան անվանելու) և նրա դաժան կնոջ մասին։ Ըստ սյուժեի՝ Ալեքսանդրա Յակոբին վերադառնում է Իտալիայից և Պետերբուրգում դասախոսություն է կարդում գարիբալդյան շարժման մասին։ Դասախոսությունն աննախադեպ էնտուզիազմ է առաջացրել պետերբուրգյան լիբերալների շրջանում։

Դա նախկին գեղարվեստական ակումբում տկն․ Յակոբիի կարդացած հիշարժան դասախոսությունից կարճ ժամանակ հետո էր, որն այն ժամանակ նոր էր վերադարձել հայրենիք և շատ բան էր հաղորդել գարիբալդյան շարժման մասին, որին նա կենդանի մասնակցություն է ունեցել և վայելել է իտալացի հերոսի բարեկամությունը։ Այժմ, երբ դրանից հետո անցել է շուրջ երեսունհինգ տարի, շատ դժվար է փոխանցել այն մեծ ոգևորությունն ու համակրանքը, որոնք առաջացրել է այս դասախոսությունը, որը կարդացել է մի կին, որի մասին այն ժամանակ խոսում էին շատ հետաքրքիր բաներ։ Արվեստագետները ոչ միայն ծափահարել են տիկին Յակոբիին, այլև իրական հաճույք են հայտնել գեղարվեստական հարցերի վերաբերյալ նրա դատողությունների վերաբերյալ։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Это было вскоре после достопамятной лекции, прочитанной в бывшем художественном клубе г-жою Якоби, которая тогда только что возвратилась в отечество и много сообщала о гарибальдийском движении, в котором она принимала живое участие и пользовалась приязнью итальянского героя. Теперь, когда после этого прошло около тридцати пяти лет, очень трудно передать то оживление и симпатии, которые вызвала эта лекция, произнесённая женщиной, о которой тогда говорили очень много интересного. Художники не только аплодировали г-же Якоби, как даме, но и выражали настоящее удовольствие по поводу её суждений о художественных вопросах.

— Ն. Լեսկով, «Տիկինը և անճոռնին», գլուխ IV

Նիկոլայ Լեսկովի լուսանկարը՝ Ալեքսանդրա Տոլիվերովային (Յակոբի) ուղղված ընծայագրով․ «Նիկլ. Լեսկով, 1885 թվականին, գրական աշխատանքից 25 տարի անց, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնա Յակոբիին։ Ն. Լեսկով»

Լիբերալներին վնասելու համար պահպանողական Նիկոլայ Սոլովյովը որոշել է Յակոբիի դասախոսության մասին գրել ոչ թե հոդված-պանեգիրիկ, այլ հոդված-պամֆլետ. «Բայց գտնվեցին, ի դեպ, և այնպիսիները, որոնց տիկին Յակոբիի դասախոսությունը դուր չեկավ, դուր չեկավ այն նաև մեր գրողին»։ Յակոբիի դասախոսության մասին Սոլովյովի հոդվածն արդեն պետք է տպագրվեր «Отечественные записки»-ի թարմ համարում, բայց դա տեղի չի ունեցել, և հեղինակը հազիվ է փրկվել, քանի որ նրա եվրոպական կրթություն ստացած, բայց անկարելիության աստիճանի կռվարար կինը կտոր-կտոր է արել նրա ջախջախիչ հոդվածը Գարիբալդիի դասախոսության մասին և նրան ամոթով վռնդել իր սեփական տնից։

Նիկոլայ Լեսկովի ժամանակագրությունը շատ մոտավոր է, խոսքը չի կարող գնալ երեսուն տարվա վաղեմության իրադարձությունների մասին թեկուզ այն պատճառով, որ Յակոբին այն ժամանակ դեռ չէր կրում Յակոբի ազգանունը, չէր եղել Իտալիայում և չգիտեր գարիբալդիականներին։ Նա չէր կարող վերադառնալ Ռուսաստան 1869 թվականի հուլիսից առաջ, իսկ պատմվածքի սյուժեի համաձայն՝ Նիկոլայ Սոլովյովը հոդվածը գրել է Ա. Կրաևսկու համար, երբ «Отечественные записки»-ը դեռ չէր անցել Նիկոլայ Նեկրասովի և Միխայիլ Սալտիկով-Շչեդրինի ձեռքը, այսինքն՝ նախքան 1868 թվականը։ Գրողի որդին՝ Ա. Ն. Լեսկովը, հայտնել է, որ հոր՝ «Տիկինը և անճոռնին» ստեղծագործությունը կարելի է համարել բանավիճային կամ վիպագրական, բայց ամենաքիչը՝ հուշագրական։

Լեսկովի և Տոլիվերովայի իսկական ծանոթությունը տեղի է ունեցել 1881 թվականին՝ Արթուր Բեննիի մասին նրանց աշխատանքների հրապարակումից տասը տարի անց։ Նրանց հարաբերությունների բնույթի մասին շատ բան է ասում այն փաստը, որ Նիկոլայ Լեսկովը Տոլիվերովային գրել է 134 նամակ, պատասխան նամակները չեն պահպանվել։ Նա, իր հերթին, իր հրատարակությունների էջերում հրապարակել է նրա մանկական պատմվածքները՝ «Հիմար» (ռուս.՝ «Дурачок», 1891), «Այծ», «Ոգու տառապանքը» (1890), «Ավագ Գերասիմի առյուծը» (1888)։ «Խաղալիքի» համար է նախատեսված եղել «Մալանիա՝ ոչխարի գլուխ» (ռուս.՝ «Маланья — голова баранья») հեքիաթը, որը 1888 թվականին գրվել է որպես նվեր Տոլիվերովայի դստեր՝ Վերայի համար, բայց այդպես էլ չի հրապարակվել այնտեղ գրողի մահվանից հետո, ինչպես նաև «Բարի մայրը պյութագորասյան հասկացությունների համաձայն» (ռուս.՝ «Добрая мать по пифагорейским понятиям») պատմվածքը, որը լույս է տեսել միայն 1977 թվականին «Գրական ժառանգության» 87-րդ հատորում։ Նիկոլայ Լեսկովի հետ գրական հարաբերությունների մասին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան պատմել է «Խաղալիքում» տպագրված գրողի մահախոսականում՝ «Ի հիշատակ Նիկոլայ Սեմյոնովիչ Լեսկովի» (Իմ հիշողություններից)։

Ծանոթությունը տեղի է ունեցել բավականին սովորական։ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան 1881 թվականին փնտրում էր գրական վաստակ և այդ հարցով դիմել է Տատյանա Պասեկին՝ «Խաղալիքի» խմբագրին։ Վերջինս, իր հերթին, նախկին գարիբալդիականի համար երաշխավորել է  Նիկոլայ Լեսկովի մոտ։ Գրողը նախաձեռնություն է ցուցաբերել և Պասեկի հանձնարարական նամակով գնացել Նիկոլայ Սեմյոնովիչի մոտ։ Լեսկովը Տոլիվերայի համար գրական աշխատանք է գտել և հրավիրել նրան հյուր գնալ իրեն։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան մահախոսականում նշել է, որ 1882 թվականի Սուրբ ծնունդից հետո նրանք սկսել են ավելի հաճախ հանդիպել, ինքն իր բոլոր նոր աշխատանքները տվել է Լեսկովին ընթերցելու համար, և «նա անընդհատ, երբեմն նույնիսկ շատ կտրուկ դիտողություններ էր անում, լավ խորհուրդներ էր տալիս։ Ըստ էության, Ն. Ս.-ն չափազանց սուր մարդ էր, բայց այս խստությունը հաճախ փոխարինվում է բոլորովին կանացի մեղմությամբ»։

Ա. Պեշկովա-Տոլիվերովա (Յակոբի), «Նիվա» ամսագրի ինքնատպում

Լեսկովը պարբերաբար օգնել է Տոլիվերովային իր բոլոր գրական նախաձեռնություններում։ Նա դարձել է գրողի շատ մտերիմ ընկերը, սակայն, ինչպես նշում է գրողի ստեղծագործությունների տասնմեկ հատորանոց ժողովածուում Նիկոլայ Լեսկովի նամակների մեկնաբան Ի. Յ. Այզենշտոկը, «Պեշկովա-Տոլիվերովան բնավորության ծայրահեղ անմիջականությամբ և իր ու ուրիշի գործերը կազմակերպելու անկարողությամբ գրեթե անփոփոխ նյարդայնացնում էր գրողին։ Նրա՝ իրեն ուղղված պահպանված նամակները (ՌԳԻ) լի են սրտնեղությամբ ու չարությամբ. այդ նույն տրամադրությունները բացահայտ հնչում են նաև առավել բովանդակալից նամակներում, որոնք ներառվել են ներկա հատորում»։ Տոլիվերովային ուղղված նամակներում խստությունը դրսևորվում է ոչ միայն երրորդ անձանց, այլև նրա, նրա խմբագրական ծրագրերի նկատմամբ. «Դուք ինձ արդեն չեք էլ զարմացնում։ Սոլովյով-Ն<ե>սմ<ելովը> գնաց բացատրելու Ձեզ, որ այժմ ժամանակը չէ խոսելու Լև Տոլստոյի մասին, բայց դուք դեռ Ձերն եք պնդում։ <...> Դուք ինչպես ձեր գլուխն եք մտցրել ինչ-որ բան, դրանով էլ համառում եք. «Тешь мою плешь: сери в голову»: Կներեք, լավ ասացվածք է»։

Երկու գրողներ քննարկել են ոչ միայն ընդհանուր գրական (Լև Տոլստոյի, Յուզեֆ Կրաշևսկու ստեղծագործությունը), այլև նեղ մասնագիտական հարցեր։ Այսպես, 1883 թվականի հունիսի 28-ի նամակում Լեսկովը Տոլիվերովային գրել է մանկական հրատարակությունների համար գրական տեքստերի վերափոխման մասին՝ դատողություններ անելով «մանկական» և «ոչ մանկական» հասկացությունների մասին»։ Տոլիվերովայի հետ նամակագրությունն օգնում է հասկանալ, թե ինչպես է ընթացել գրողի աշխատանքը «Ծերունի Գերասիմի առյուծը» պատմվածքի ձեռագրի վրա. «...ես չեմ կարող խոստանալ, երբ ես կտամ այդ պատմվածքը, բայց միայն այն, որ ես կտամ այն»։ «Պատմվածքը գրել է «երկայնքով» և դրել եմ՝ մնալու ու հասունանալու, իսկ հաջող ժամի կգրեմ նրա «լայնակին», և այդ ժամանակ կտամ արտագերոլւ հայր Պյոտրին և կծանուցեմ Վերային <...> Պատմվածքը կոչվում է «Ծերունի Գերասիմի առյուծը»։ «Սուրբ» բառից պետք է խուսափել, այլ պարզապես «ծեր»։ «Ձեր հանդեպ անբարյացակամություն չունեմ, բայց ապրում եմ խաղաղության և բոլորի հանդեպ սիրո մեջ»։ «Ձեզ պատմվածք եմ ուղարկում։ Երեկ մենք այն կարդացինք Ռեպինի հետ և գոհ մնացինք։ Նկարը Ձեզ մոտ կլինի երկու շաբաթ անց»։ Ինչպես երևում է նամակից, Լեսկովը որպես ապագա պատմվածքի ընթերցողներից մեկը ենթադրել է Տոլիվերովայի մանկահասակ դստերը՝ փոքրիկ Վերային (հետագայում՝ Վ. Ս. Չոգլոկովա)։

Նիոկլայ Լեսկովի որդին՝ Անդրեյ Նիկոլաևիչ Լեսկովը, երկար ժամանակ անձամբ հետևել է Լեսկովի ու Տոլիվերովայի ոչ միայն գրական, այլև ընկերական, «տնային» հարաբերություններին. երկու գրողներն էլ ապրել են Պետերբուրգում, Տոլիվերովան ընտանիքի ընկերոջ իրավունքով հաճախակի հյուր է եղել Լեսկովների տանը. երկու գրողներն էլ աչքի են ընկել բնավորությունների երբեմն զավեշտական անհամապատասխանությամբ։ Անդրեյ Լեսկովն ինքը լավ է ճանաչել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային և նրա երեխաներին, նա մանրամասն հիշողություններ է թողել իր երկու մտերիմ մարդկանց փոխհարաբերությունների մասին, միևնույն ժամանակ, չի արդարացրել ոչ հորը, ոչ էլ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային։ Այսպես, նա իր հուշերում ներկայացրել է մի դրվագ, որում, հեղինակի արտահայտությամբ, անխոհեմ Ա. Ն. Տոլիվերովան մտածել է հովանավորություն փնտրել ժողովրդական լուսավորության նախարար Իվան Դելյանովի մոտ Նիոկալյ Լեսկովի միջոցով, որին ինքը՝ Դելյանովը, դրանից քիչ առաջ հեռացրել էր ժողովրդական լուսավորության նախարարությունից։ Մեկ այլ անգամ կարեկցող և ամենահաս Տոլիվերովան Լեսկովին խնդրել է միջնորդել ինչ-որ անհայտ աղջկա համար։ Այս առիթով Տոլիվերովային ուղղված կշտամբանքով նամակը Նիկոլայ Լեսկովն սկսել է «անգութ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնա» բառերով և շարունակել բարկացած արտահայտությունները՝ «դուք ցանկանում եք ինձ օգտագործել մի աղջկա ծառայելու համար, որն այնքան ճարպիկ է, որ սկսում է իր համար գովազդներ սարքելուց...» և այլն։

Գրողի մոտ բազմաթիվ տարաձայնություններ են առաջացել Նիկոլայ Լեսկովի սան Վարվառա Դոլինայի երկակի դրության կապակցությամբ, որին 1883 թվականին գրողը վերցրել է իր տուն 4 տարեկան հասակում՝ նրա ոչ բարեկյաց մոր մոտից։ 1892 թվականին ավագ Լեսկովն իր ժառանգությունն ստանալու իրավունքով Վարյային հավասարեցրել է իր հարազատ դստեր և որդու հետ։ Անդրեյ Լեսկովը, ի պատասխան Տոլիվերովայի՝ Նիկոլայ Լեսկովին նվիրված մահախոսկանում առկա տողերի՝ «Ես հիշում եմ, թե ինչպես էր նա փայփայում նրան և ինչ սիրով էր ցույց տալիս նրա վարդագույն զգեստը, որով նրան բերել էին իր մոտ, և ինչպես էր նա կարոտել նրան, երբ 1884 թվականին բժիշկը նրան ուղարկեց Մարիենբադ», բանավեճի ոճով գրել է, որ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան այնքան էլ անկեղծորեն չի արձագանքել այդ աղջկա հանդեպ գրողի ողորմությանը։ Իրականում նա բոլորովին հավանություն չի տվել գրողի տարօրինակ արարքին, պնդել է նրա մոր իրավունքների, աղջկան մանկատուն տալու անհրաժեշտության վերաբերյալ, խուսափել է Պետերբուրգից նրա բացակայության ժամանակ «որբի» մասին հոգալու Լեսկովի խնդրանքներից և պարզապես անձամբ չի սիրել Վարյա Դոլինային, ինչի համար բազմիցս լարվածություններ են եղել նրա ու Նիկոլայ Լեսկովի միջև։ «Ինքը՝ Ալ. Նիկ. Պեշկովան չէր կարող հանդուրժել նրան, և այդ ամբողջ քաղցրմեղցրությունը նրան հատուկ , նույնիսկ ոչ անկեղծ սենտիմենտալություն է...»,- գրել է Անդրեյ Լեսկովը մասնավոր նամակում։

Նիկոլայ Լեսկովի նկարը Տոլիվերովայի ամսագրի համար ընծայագրով․ «Ցանկանում եմ «Խաղալիք» ամսագրին իր պատանի ընթերցողներին ներշնչել սեր ճշմարտության ու բարու հանդեպ։ Նիկոլայ Լեսկով»

Գրողի նամակներում Տոլիվերայի նկատմամբ տոնը դարձել է խայթիչ. «Խնդրում եմ ձեզ պահպանել նրան <Վարյային>, ինչպես նախախնամությունն է պահպանել Լիդային, իսկ Վարյան ավելի դժբախտ է, քան Լիդան, քանի որ նա, դժբախտաբար, ունի մայր, որի իրավունքների կողքին կանգնած են օրենքը և Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան <Տոլիվերովան>»,- գրել է Նիկոլայ Լեսկովն Օլգա Ելշինային։ «Ի՞նչ է կիսում մեր Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան։ Էլի՞ այդքան անխախտ աղքատանում է ու հոգին ձգում իր խղճմտանքին... Խղճուկ, դժբախտ, բայց համառ ու բթագլուխ կին, որին աշխարհում ոչ ոք չի կարող օգնել»,- գրել է նա նույն Ելշինայով։

Վեճը մոռացվել է Ա. Ն. Տոլիվերովայի ամսագրում Լեսկովի «Ծերունի Գերասիմի առյուծը» պատմվածքի հրապարակման ժամանակ։ Անդրեյ Լեսկովը, որը հավանություն չի տվել կողմնակի աղջկա հանդեպ հոր տարօրինակ կապվածությանը, Վարյա Դոլինային համեմատել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի և տան մյուս ընկերների երեխաների հետ և նրա մոտ չի գտել նրանց արժանիքները։ Գրողների միջև հաջորդ կոնֆլիկտը ծագել է 1894 թվականին, երբ Տոլիվերովան փորձել է իր ամսագրում տպել Նիկոլայ Լեսկովի դիմանկարն որպես իր «մանկության ընկերներից» մեկի։ Նիկոլայ Լեսկովն արտաքուստ աննշան առիթի պատճառով, զայրացած Վարյայի և նրա մոր հարցի վերաբերյալ գրողի անզիջումությունից, զայրացած նամակով դիմել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային․ «Քանի որ դուք մտադրություն եք հայտնել տպագրել իմ դիմանկարը «մանկության ընկերների» շարքում, ապա ես պետք է ասեմ ձեզ, որ դա հազիվ թե տեղին լինի։ Ես ոչ մի առանձնահատուկ զգացում չեմ տածում այն երեխաների հանդեպ, որոնց միջից դուրս են գալիս մարդկային կյանքի դժբախտություններն արմատավորող և ամրապնդող բազմաթիվ վատ և անզուսպ մարդիկ։ Այդ պատճառով ես ոչ մի կերպ չեմ ուզում, որ ինձ անվանեն «երեխաների բարեկամ»՝ արարածների, որոնք բարի ոչնչով չեն ներկայացել»։ Համբերատար կինը ստիպված է եղել դիմանալ նաև դրան, բայց Նիկոլայ Լեսկովի մահից հետո նրա մահախոսականի հետ համառ գրողը, այնուամենայնիվ, նրա դիմանկարը տեղադրել է «Խաղալիք» ամսագրի «մանկության ընկերների» շարքում։

Բայց հենց որ Լեսկովի որդու՝ Անդրեյի առողջությանը փոքր-ինչ վտանգ էր սպառնում, ամուրի գրողն անմիջապես պատրաստ էր մոռանալ իր վիրավորանքների ու «բթագլուխ», «խղճուկ» մակդիրների մասին. նա գրություն է ուղարկել Ա. Ն. Տոլիվերովային՝ խնդրելով գնալ իր տուն, որպեսզի նրա հետ խորհրդակցեր որդու առողջության մասին։ Ընկերների միջև խաղաղությունը հաստատվել է կարճ ժամանակով։ Որքան մեծացել է Նիկոլայ Լեսկովը, այնքան ավելի դյուրագրգիռ, անհանդուրժող և անզուսպ է դրսևորել իրեն Ալեքսանդրա Նիկոլաևնաի նկատմամբ։ Եթե նախկինում նա նրան անվանել է «անգութ», ապա կյանքի վերջում նա դիմել է նրան՝ «ձեր բարձրաանխելամտությունը», իսկ «Խաղալիք» ամսագիրը կոչել է «Գորտ» («Игрушечка» - «Лягушечка»): Նրան նյարդայնացրել է Տոլիվերովայի կյանքի տարերային, անկանխատեսելի կենսակերպը, հրատարակչական գործերի վարման եղանակը, որոնք արժանացել են գրողի կտրուկ արձագանքներին։ «Պահանջվում էր նրա բացառիկ անհեռանկարությունն ու ներողամտությունը, որպեսզի ոչ միայն տաներ դրանք, այլ նաև անխռով շարունակեր պահպանել շատ սուր դարձած հարաբերությունները»,— գրել է Անդրեյ Լեսկովը հոր կյանքի այս դրամատիկ շրջանի մասին։ Տրագիկոմիկական երանգներով Անդրեյ Լեսկովը նկարագրել է Լեսկովի ու Տոլիվերովայի հանդիպումներից մեկը 1891 թվականին։ Լեսկով ավագին հատկապես ձանձրացրել են կանացի մեկնաբանությունները նրա ծերունական տկար արտաքին տեսքի վերաբերյալ։ Մասնավորապես, Ալեքսանդրա Տոլիվերովան այս առումով գերազանցում էր մյուս կանանց և առանձնահատուկ համառությամբ ընդգծում էր հիվանդ գրողի իբրև թե գերազանց արտաքին տեսքը, ինչով նրան լրացուցիչ ֆիզիկական և բարոյական տառապանքներ էր պատճառում։ «Լեսկովի «տեսքով» նրա անզուսպ հիացմունքը, չնայած բոլոր նախազգուշացումներին ու խնդրանքներին, անմիջապես նյարդային անհանգստություն էին առաջացնում նրա շարժուն դեմքին, որից փախչում էր ժպիտը, այտերը դառնում էին հողագույն, աչքերը նայում էին ներկաների կողքով ինչ-որ տեղ։ Բայց խանդավառ հյուրը, չնկատելով իրեն ուղղված նախազգուշացնող հայացքները, չէր հանդարտվում»։ Չնայած կրծքային հեղձուկի նոպայի ակնհայտ նշաններին՝ Տոլիվերովան չէր նկատում, թե ինչ է կատարվում իր շուրջ․

Լեսկովն սկսում էր պարանոցն ազատել վերնաշապիկի նուրբ կապանքներից... Աննկատ խոհանոց են փոխանցվում հրահանգներ՝ նախապես պատրաստել շիկացած կամֆորկա կամ աղյուս, որը րոպե առ րոպե կարող է պետք լինել օդը գոլորշով խոնավացման համար, սառը ջրի մեջ ճմլված կավ կրծքին և ձախ նախաբազկին դնելու համար, եռացող ջրի մեջ քամված սրբիչներ՝ ձեռքերի դաստակների համար։ Ննջարանում մահճակալի մոտ գտնվող սեղանի վրա երևան են գալիս ալկոհոլ, կաթիլներ…
Բոլոր վախերը առաջացրած անսանձելի, գերազանց առողջությունից օգտվող չաչանակի վրա գցում են արդեն բացահայտ վրդովեցուցիչ հայացքներ։ Սուրբ պարզասրտությամբ նա շարունակում է դրանք չնկատել…

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Лесков начинал высвобождать шею из мягкого ворота рубашки, «крутые» рёбра зловеще вздымали уже ходуном ходившую грудь… На кухню незаметно передавались указания заблаговременно приготовить раскалённую камфорку или кирпич для могущего понадобиться с минуты на минуту увлажнения паром воздуха, мятую в холодной воде глину для груди и левого предплечья, в кипятке отжатые полотенца для кистей рук. В спальне на столике возле постели выдвигались на вид спирт, капли…
На вызвавшую все страхи неукротимую, пользовавшуюся отменным здоровьем трещотку бросались уже откровенно негодующие взгляды. В святом простосердечии она продолжала их не замечать…

— Лесков А. Н. Жизнь Николая Лескова. В 2 т. — М.: Худож. лит., 1984. — Т. 2. — С. 390.

Պեշկովա-Տոլիվերավոայի գրած մահախոսականը Նիկոլայ Լեսկովի համար «Խաղալիք» ամսագրում, 1895, № 9

Հիվանդ գրողին արագ հեռացնում էին «անզգույշ» Տոլիվերովայից, իսկ շատ ուշ վերջապես հանգստացած Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան մեղավոր նայում էր շուրջը՝ հանդիպելով իր շատախոսությունը դատապարտող դաժան հայացքների։ Որոշ ժամանակ անց գրողը վերադառնում էր հյուրերի մոտ, իսկ Տոլիվերովան ուշացած ոչ խելամիտ ներողություն էր խնդրում, որոնք Նիկոլայ Լեսկովը կանխում էր լուռ ժեստով։ Ի վերջո, նա դանդաղ ասում է. «Ասացեք խնդրեմ, ինչ գործ ունեք իմ «տեսքի» հետ։ Նրա մասին բավական հոգ են տանում հսկիչը և պրիստավը։ Մի՞թե ավելի հետաքրքիր բան չկա զրույցի համար, քան իմ «տեսքը»։ Եվ մի՞թե ձեզ հայտնի չէ, որ կախվածի տանը չեն խոսում պարանի մասին, այլ այցելելով այնպիսի չար հիվանդությամբ տառապող մարդուն, ինչպիսին ես եմ, պետք է զգուշություն պահպանել՝ խոսելով նրա առողջության մասին, որին ողջախոհ ու մեծահոգի կլինի ընդհանրապես չանդրադառնալ»։

Ի. Յ. Այզենշտոկի խոսքերով՝ Անդրեյ Լեսկովն այսքան արտահայտիչ մեկնաբանությունը կարող էր թողնել այն պատճառով, որ անտարբեր չէր իր սիրելի մարդկանց նկատմամբ։ Նիկոլայ Լեսկովի և Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովայի հարաբերությունների պատմության ևս մեկ դրվագ ներկայացվում է Լեսկովի «Գրական ժառանգության» 101-րդ հատորում։ Խոսքը Նիկոլայ Լեսկովի՝ 1885-1886-ական թվականների անանուն գրախոսականների մասին է, որոնք տպագրվել են Սերգեյ Խուդեկովի «Պետերբուրգյան թերթում»։ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան հաճախ գրողին ներգրավել է իր գործերի կազմակերպմանը։ Այսպես, նրա խնդրանքով Նիկոլայ Սեմյոնովիչը պետք է բարյացակամ գրախոսություններ գրեր իր կողմից թողարկվող առևտրային հրատարակությունների վերաբերյալ և դրանով իսկ նպաստեր դրանց հաջող վաճառքին։ Գրողը կատարել է ընկերուհու խնդրանքը, բայց դա արել է լեսկովյան անկրկնելի ոճով, այնպես, որ նրա գրքերի գովեստները միանգամայն երկիմաստ էին թվում՝ ունենալով քողարկված զայրույթ անպետք հրատարակչուհու գործունեության նկատմամբ։

Գրախոսության մեջ, որը վերնագրված է «Համեստ և պասի սեղան...», հրատ.՝ Տիֆյաևի» (ռուս.՝ «„Скоромный и постный стол…“, изд. Тюфяева»), գրողը գովազդել է Ա. Ն. Տոլիվերովայի «Խոհարարական գիրք երիտասարդ տանտիրուհիների համար։ Համեստ և պասի «տնական սեղան» խոհարարական գրքի վերահրատարակումը։ Գիրքը առաջին անգամ թողարկվել է 1880 թվականին։ Խոհարարական գրքի սովորական գովազդը Լեսկովի գրչի տակ սահուն վերածվել է Ա. Ն. Տոլիվերովայի անձնական գնահատման․ «... տիկին Տյուֆյաևան իր այս գրքում լիովին մարմնավորում է այդ անգործ «պարկեշտ» տնային տնտեսուհուն, որն ամենուր հասցնում է, ամեն ինչ տեսնում է, ամեն ինչ գիտի, ամեն ինչ կարողանում է կազմակերպել և ջանում է օգնել բոլորին»։ Սակայն այս երկիմաստ հաճոյախոսությունների վրա գրողը կանգ չի առել, այլ անցել է իրեն նյարդայնացնող հրատարակչական անգործնականությանը, որն այս անգամ ի հայտ է եկել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի ազգանվան հաճախակի փոփոխություններում։

Ափսոսում ենք միայն մի բանի համար․․․ որ նման գործնական լավ հրատարակություններ հանրությանը նվիրող անձը չի պահպանվում որևէ կեղծանուն, այլ անընդհատ հանդես է գալիս նորով։ Հազիվ է հանրության ուշադրությունը գրավում «Յակոբի» անունը, հայտնվում է «Տոլիվերովա», հենց որ սովորում են «Տոլիվերովային», հայտնվում է «Սալնիկովա-Տոլիվերովա» կամ «Վորոտիլինա-Տյուֆյաևա-Տոլիվերովա»։ Դրանով հաստատ կարելի է գնորդին մոլորության մեջ գցել այնպես, որ նա չի էլ կարող հիշել, թե ով է իրեն պետք <...> Վաղուց արդեն թվում է, թե ժամանակն է այդ բոլոր կոտորակները բերել մեկ հայտարարի։

Լեսկովի նամակը Տոլիվերովայի ծննդյան օրվա առթիվ 1892 թվականի մայիսի 18-ին․ «Մեզ հայտնի դարձավ, որ ձեր Օգոստոսյան տանը կրկին նոր տոն է...»: Ստորագրություն. «Խոնարհ ծերունի Նիկոլայ»։ Ամսաթվից առաջ նշված է․ «Всечестной матери Александре Тюфяевне»։

1885 թվականի «Ամանորյա սերմնագռավներ և ծիծեռնակներ» (ռուս.՝ «Новогодние грачи и ласточки») անանուն թերթային գրառման մեջ Նիկոլայ Լեսկովը գրախոսել է վաճառքի հանված ամանորյա օրացույցները։ Այստեղ նրա ուշադրությունը կրկին գրավել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի կեղծանունը. «տիկին Տոլիվերովայի վայելչատես գրչով և խոշոր չափերով «խոշորակն» օրացույցը։ Այն արդեն վաստակել է իր մականունը՝ «արդյոք հավատարիմ օրացույցը...», այլ գովեստ չի կարելի նրան ասել»։ Խմբագիր-հրատարակիչ Ս. Ն. Խուդեկովին գրողն այսպես է ներկայացրել իր գրախոսականը. «Մի հրաժարվեք ողորմության մեջ գրական այրիին, որը կերակրում է գրական որբերին իր օրացույցով։ Դա, իհարկե, գովազդ է, բայց ոչ մի անզգույշ գովասանք չի պարունակում․ ընդհանրացված և հարթված պարկեշտ կատակով, խոսքը տիկին Յակոբիի (Տոլիվերովա) «Օրացույցի» մասին է»։

Մեկ տարի անց Ալեքսանդրա Տոլիվերովան թողարկել է հերթական օրացույցը, որը կոչվում էր «Ամեն օրվա համար» (ռուս.՝ «На каждый день»), և Լեսկովը կրկին ստիպված էր «Պետերբուրգյան թերթում» գրախոսել այն։ 1886 թվականի դեկտեմբերին «Օրացուցային նորացումներ» (ռուս․՝ «Календарные обновы») առանց ստորագրության հոդվածում նա վատ թաքցրած գրգռվածությամբ գրել է, որ Տոլիվերովայի «տնտեսական գրքույկը» բացարձակապես նույն անվանումն ուներ, ինչպես լոմս Մ. Կորֆի՝ լորդ Ռեդստոկի հետևորդի փիլիսոփայական ասույթների ժողովածուն։ Մ. Մ․ Կորֆը Նիկոլայ Լեսկովի ծաղրի առարկա էր «կրոնը գովազդելու» համար։ Մ. Մ. Կորֆի հետ համեմատությունն ակնհայտորեն ձեռնտու չէր Տոլիվերայի համար, ուստի Լեսկովը երկար բացատրություն է սկսել Մ. Մ. Կորֆի և Ա. Ն. Տոլիվերովայի գրքերի համեմատության համար, որպեսզի այդ համեմատությունից ծագած անհարմարությունը վերացվի, բայց այս բացատրությունը շատ թունոտ էր։

«Խաղալիքի» խմբագրությունում Նիկոլայ Լեսկովի հանդեպ յուրօրինակ ակնածության մասին հեգնական պատմել է մեմուարիստ Մարգարիտա Յամշչիկովան (Ալ. Ալտաև)։ Հենց մեծանուն գրողը հայտնվում էր խմբագրությունում, անմիջապես գրական կանայք, առավելապես որոնցից էր բաղկացած ամսագրի խմբագրությունը, անհավանական իրարանցում էին բարձրացնում՝ փորձելով հնարավորինս հանդիսավորությամբ դիմավորել պատվավոր հյուրին։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան նման դեպքերում իրեն պահում էր կեսամեղավոր-կիսածաղրական, քանի որ նա պարտավոր էր տիրուհու իրավունքով հոգ տանել ոչ միայն թունդ թեյի, այլև թանկարժեք գինու կամ կոնյակի մասին, ինչի մասին նրան հստակ հասկացրել էին տիկնայք, բայց նա պարզապես միջոցներ չուներ դրանց համար։ Իր անձի շուրջ առաջացած այդ իրարանցումի, խառնաշփոթի պատճառով Նիկոլայ Լեսկովն իր կամքից անկախ սկսում էր թվալ ինքնասիրահարված։

Ալեքսեյ Լեսկովի հիշողությունների մեկնաբանները կարծում են, որ չնայած ժամանակավոր թյուրիմացություններին, որոնք երբեմն բռնկվել են Նիկոլայ Լեսկովի և Ալեքսանդրա Տոլիվերովայի միջև, նրանց միջև ընդհանուր առմամբ բարեկամական հարաբերություններ են եղել։ Տոլիվերովան համբերությամբ ու ներողամտությամբ է տարել անվանի գրողի դժվարին բնավորությունը։ Նիկոլայ Լեսկովի հուղարկավորությանը Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան ներկա չի եղել։

Անատոլի Կոնի

«Էռնեստո Ռոսսի» հոդվածը «Տոլյա» կեղծանունով Մ. Միկեշինի «Пчела» ամսագրում, 1877 № 14

Անատոլի Ֆեոդորովիչ Կոնիի հետ Ալեքսանդրա Յակոբին ծանոթացել է 1871 թվականին, հայտնի իրավաբանի և գրողի բարեկամական հարաբերությունները երբեմն երկար ընդմիջումներով շարունակվել են 47 տարի։ Այս տարիների մասին հիշողությունները հիմք են հանդիսացել Ալեքսանդրա Տոլիվերովայի մասին Կոնիի զեկույցի համար, որը նա կարդացել է Լենինգրադի թատերական միությունում։ Զեկույցը չի հրապարակվել Անատոլի Կոնիի կենդանության օրոք և առաջին անգամ լույս է տեսել 1969 թվականին նրա ստեղծագործությունների ժողովածուի յոթերորդ հատորում։ Զեկույցը կոչվում է «Նշանավոր մարդու աննկատ մահը» (ռուս.՝ «Незамеченная смерть заметного человека»), ինչպես և նյարդաբան Մ. Վ. Բեզոբրազովայի մահախոսականը, որը գրել էր Ալեքսանդրա Տոլիվերովան տասը տարի առաջ․ «Մ․ Վ․ Բեզոբրազովայի հիշատակին․ (Նշանավոր մարդու աննկատ մահը)» (ռուս․՝ «Памяти М. В. Безобразовой: (Незамеченная смерть заметного человека)»)։

Կոնիի հուշերի համաձայն՝ տարիքի հետ Տոլիվերովայի աշխատասիրությունն ու ստեղծագործ էներգիան չեն թուլացել։ Դրական գնահատելով նրա գործունեությունը «Խաղալիք» և «Մանուկների համար» ամսագրերի խմբագրի պաշտոնում՝ Կոնին, սակայն, ափսոսանք է հայտնել, որ Տոլիվերովան չի հաղթահարել երեխաներին առակների լեզվով դաստիարակելու մանկավարժական տեսանկյունից սխալ (իր կարծիքով) ավանդույթները, «որոնց իմաստն ու եզրակացությունը հասկանալի է միայն մեծահասակներին, առակներով, որոնք լի են դաժանության, հնարքների և խաբեությունների հաղթանակի նկարներով»։ Մանկական գրականությունը շատ է հետաքրքրել Ալեքսանդրա Տոլիվերովային, նա իր մահվանից հետո մանկական դաստիարակության վրա գրքերի ընթերցանության ազդեցության մասին ձեռագիր դատողություն է թողել։ Ընդ որում, նա իր եզրակացությունները հիմնավորել է Մարկոս Ավրելիոսի, Արթուր Շոպենհաուերի և Ռալֆ Էմերսոնի կարծիքներով։ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան, Անատոլի Կոնիի կարծիքով, չի սահմանափակվում միայն մանկական գրականության պահանջների ուսումնասիրմամբ, այլև դիմել է ծնողներին՝ ցուցումներով և բացատրություններով, թե ինչպես երեխաների մեջ ճիշտ սերմանել ընթերցանության սերը։ Այդ նպատակի համար ծառայել է Տոլիվերայի՝ «Օգնություն մայրերին» ամսագիրը։

Անատոլի Կոնիի վկայությամբ՝ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան աշխուժորեն հետաքրքրվել է իտալացի դերասան Էռնեստո Ռոսսիի ստեղծագործությամբ։ Տոլիվերովան նրան մեծ հոդված է նվիրել 1877 թվականին «Մեղու» ամսագրում, որտեղ մանրամասն նկարագրել է նրա խաղը առավելապես Շեքսպիրի ողբերգություններում։ Գրողը հայտնել է դերասանի պատվին կազմակերված հրաժեշտի ընթրիքի մանրամասները, որը տեղի է ունեցել Սանկտ Պետերբուրգում նրա հյուրախաղերից հետո։ Նրա արխիվում պահպանվել են Էռնեստո Ռոսսիի դիմանկարներն ու լուսանկարները՝ իտալացու ընծայագրերով, որտեղ նա Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային անվանում է ամենաթանկ ընկերը («mia piu cara arnica»): Ծանոթանալով Ֆերենց Լիստի մասին Տոլիվերովայի հիշողություններին՝ Անատոլի Կոնին դրանց բովանդակությունը փոխանցել է Լենինգրադի թատերական միության ունկնդիրներին։ Ալեքսանդրա Յակոբին Ֆերենց Լիստի հետ ծանոթացել է գերմանացի գրող Մարիա Շվարցի սրահում, որտեղ նա լսել է հանճարեղ վիրտուոզ դաշնակահարի նվագը։ Նրա նվագը Տոլիվերովայի վրա թողել է անջնջելի տպավորություն։ Տոլիվերովան հետագայում հիշել է նաև հունգարացի կոմպոզիտորի հետ զրույցը։ Նրա արձագանքի համաձայն՝ հասարակական հարցերի վերաբերյալ նրա յուրօրինակ և ազատ հայացքները փոքր-ինչ չեն համապատասխանում կաթոլիկ աբբայի արտաքին տեսքին։

Ի թիվս Տոլիվերովայի այլ թղթերի, Անատոլի Կոնիի ուշադրությունը գրավել են Ալեքսեյ Սուվորինին ուղղված Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի նամակների սևագրությունները՝ 1909 թվականին «Նոր ժամանակի» խմբագրի գրական գործունեության հիսունամյա հոբելյանի տոնակատարության կապակցությամբ։ Շնորհավորելով Սուվորինին հոբելյանի առթիվ՝ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան, այնուամենայնիվ, չի ցանկացել անձամբ ներկա գտնվել Ազնվական ժողովի հանդիսավոր ընթրիքին՝ իր սկզբունքային դիրքորոշումը բացատրելով հետևյալ կերպ․

Շատերը ու շատ բաներ կխոսեն ժողովում, բայց չեմ թաքցնի, որ ես քիչ եմ հավատում այդ հրապարակային զեղումներին... < ... > Ինձ համար թանկ է այն փառավոր ժամանակը, երբ ոչ պակաս բազմաքանակ ամբոխը հետևում էր մեզ բոլորիս՝ այն ժամանակվա մարդկանց, թանկ ու փայլուն «Անծանոթին»։ Դուք հիշում եք այդ ամբոխը։ Նա այլ էր։ Նրա սերը Ձեր հանդեպ անշահախնդիր էր։ Այն ժամանակ Դուք չէիք զբաղեցնում ձեր ներկայիս դիրքորոշումը։ Այն ժամանակ Դուք միայն համեստ «Օտար» էիք և Ձեզ սիրում էին միայն Ձեր անձնական ես-ի համար։ Այո, դրանից հետո եղել են փառավոր տարիներ իրենց խիստ անկաշառությամբ, իրենց կրքոտ հավատով ավելի լավ ապագայի հանդեպ։ < ... > Կարդալով Ձեր հոբելյանի նախապատրաստական աշխատանքների մասին՝ ես մտովի Ձեզ մոտ եմ, բայց ոչ Ազնվական ժողովում, այլ Վասիլևսկի կղզում, Ա. Գ. Մարկոզովայի փոքրիկ աղքատ բնակարանում, որտեղ 1871 թվականին մենք Ձեզ հետ ծանոթացանք, և Դուք՝ այն հրաշալի ժամանակ, կենդանի կանգնած եք իմ առջև…

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

В собрании на ужине будут говорить многие и многое, но не скрою, что я мало верю в эти публичные излияния… <…> Мне дорого то славное время, когда толпа не менее многочисленная следила за всем нам — людям того времени — дорогим и блестящим «Незнакомцем». Вы помните эту толпу. Она была иная. Её любовь к Вам была бескорыстная. Тогда ведь Вы не занимали Вашего нынешнего положения. Тогда Вы были только скромным «Незнакомцем» и Вас любили только за Ваше личное я. Да, то были славные годы с их строгой неподкупностью, с их страстной верой в лучшее будущее. <…> Читая о приготовлениях к Вашему юбилею, я мысленно около Вас, но не в Дворянском собрании, а на Васильевском острове, в маленькой бедной квартирке А. Г. Маркозовой, где в 1871 году мы с Вами познакомились и Вы — в то прекрасное время, как живой, стоите предо мною…

— Անատոլի Կոնի, «Նշանավոր մարդու աննկատ մահը»։ (Ա. Ն. Պեշկովա Տոլիվերովայի հիշատակին)

Բայց Ալեքսանդրա Տոլիվերովայի գործունեությունը, ինչպես նշել է Անատոլի Կոնին, չի սպառվել գրական և մանկավարժական աշխատանքով. բացի Ռուս կանանց փոխադարձ բարեգործական ընկերակցությանը մասնակցելուց, նա հետաքրքրվել է որոշ քրեական գործընթացների հոգեբանական ասպեկտով։ Անատոլի Կոնին՝ որպես իրավաբան, միակն է, որ նշել է Տոլիվերովայի բազմակողմանի գործունեության այդ կողմը։ Այս եզրակացությունը մեմուարիստը արել է Տոլիվերովայի «Մի քանի դիտողություններ «Շոպենի նախերգանքի» հեղինակին՝ Լ. Լ. Տոլստոյի որդի Լև Նիկոլաևիչ Տոլստոյին, և նրա «Ինչ կարելի է ակնկալել իրական հայրերից» հոդվածի մասին Կարլ Լանդսբերգի քրեական գործի մասին, որը հետաքրքրել է Ֆ. Մ. Դոստոևսկուն «Կարամազով եղբայրների» վրա աշխատելու ընթացքում» ձեռագրի հիման վրա։ Հոդվածը նվիրված է պատերազմների ազդեցությանը հետագա խաղաղ ժամանակ մարդկանց իրավական գիտակցության ձևախեղման վրա։ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան գրել է, որ պետական պատիվներով և պարգևներով խրախուսվող ռազմական հակամարտություններին գործուն մասնակցությունը նպաստում է անձի անմարդկայնացմանը, դաժանության, ցածր բնազդների զարթոնքին, որոնք ճնշում են մարդասիրությունը, կարեկցանքը, գթասրտությունը։ Բարոյական ցածր կարգավիճակ ունեցող մարդիկ, որոնք չարիք են ճաշակել պատերազմում, խաղաղ ժամանակ ավելի հեշտ կանցնեն թույլատրելիի սահմանն այս կամ այն կենսական բարիքին հասնելու ճանապարհին, ընդ որում, նրանք իրենց արդարացում կփնտրեն պատերազմական դժվարին անցյալում, որին նրանց դատապարտել է պետությունը։

Կարլ Լանդսբերգը Միխայիլ Սկոբելևի՝ դեպի Միջին Ասիա կատարած գաղութային արշավի հերոսն էր և 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի մասնակիցը։ Վերադառնալով պատերազմից՝ նա սպանել է իրեն հետապնդող վաշխառուին, իսկ իր արդարացման համար դատարանում պնդել է, որ դաստիարակված լինելով պատերազմի ժամանակ սպանել անմեղ մարդկանց՝ ինքն առավել մեծ իրավունք է ունեցել խաղաղ ժամանակ սպանել իր կարծիքով վնասակար մարդուն։ Ընդ որում, Լանդսբերգը ծագումով ոչ թե սոցիալական ստորին խավերից էր և բարոյականության հարցերից անտեղյակ, այլ եղել է հերոսական անցյալ ունեցող մարդ, որն արժանացել էր կառավարական պարգևների։

Խոսելով Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի անձնական հատկանիշների մասին՝ Անատոլի Կոնին գրել է, որ նա կարող էր «շատ տարվել մարդկանց հանդեպ վստահությամբ, ինչում նրան հաճախ իր նամակներում հանդիմանում էր Լեսկովը, նա բազմիցս կյանքում բարոյական ծանր ցնցումներ է ունեցել»։ Բայց այդ ապրած ցնցումներից բուժումը նա միշտ գտել է հասարակական ու գրական բազմաբնույթ գործունեության մեջ՝ նվիրելով նրան իր ողջ եռուն էությամբ։ Նրա գործունեության պաթոսն ուղղված էր հանրային զարգացմանը, կանանց էմանսիպացիայի առաջընթացին, գրականությանը ծառայելուն, մանկավարժությանը։ Համակրանքով բնութագրելով Տոլիվերովային՝ Կոնին անդրադարձել է նրա նպատակասլացությանը՝ օգտագործելով ֆրանսիական «quand même et malgrė tout» ասույթը։ «Իրեն ճանաչած որոշ մարդկանց բարյացակամ կշտամբանքներին ավելորդ շտապողականության և քրտնաջան աշխատանքի համար,— եզրակացնում էր Կոնին,– նա, գերեզման մտնելով 76 տարեկանում, կարող էր, նայելով իր աշխատանքային կյանքին, ասել. «Ես միշտ իմ ձգտումների և ցանկությունների մեջ հետևել եմ հայտնի մարդասեր դոկտոր Գաազի պատգամին. «Շտապեք բարիք գործել»։

Ալ․ Ալտաև

Սերգիևսկայա փողոց, 59 (աջից), որտեղ գտնվել է «Խաղալիքի» խմբագրությունը, ինչպես նաև Տոլիվերովայի ընտանիքի բնակարանը 1889 թվականին

Մարգարիտա Յամշչիկովան (կեղծանուն՝ Ալ. Ալտաև) մանրամասն հուշեր է թողել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի մասին, որոնք նրա «Հիշարժան հանդիպումներ» (ռուս.՝ «Памятные встречи») հուշամատյանում կազմել են «Վաթսունական» կոչվող մի ամբողջ գլուխ, որը հրատարակվել է 1946 թվականին և վերահրատարակվել 1955, 1957 և 1959 թվականներին։ Չնայած բազմաթիվ սխալներին և անճշտություններին, նրա հիշողություններն Ալեքսանդրա Յակոբիի կենսագրության համար արժեքավոր նյութ են։ Մեմուարիստուհին Տոլիվերովայի հետ ծանոթացել է 1889 թվականի դեկտեմբերին «Խաղալիքի» խմբագրությունում։ Ինչպես նա է խոստովանել, նա սիրում էր Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային, նրա ընտանիքը և բարյացակամ մթնոլորտը «Խաղալիք» ամսագրում, որտեղ երիտասարդ, տասնյոթամյա գրող Մարգարիտա Յամշչիկովան խմբագրին ցույց է տվել իր երկրորդ ստեղծագործությունը՝ «Թիթեռնիկը և արևը» (ռուս․՝ «Бабочка и солнце») հեքիաթը։ Նրա գնահատմամբ՝ «Խաղալիքի» խմբագիրը սիրալիր, քնքուշ, արտասովոր հմայիչ կին էր։

Տոլիվերովային այցելությանը նախորդել է Յամշիկովայի հանդիպումը Վիկտոր Օստորոգորսկու հետ, որը ապագա վիպասանի համար երաշխավորական նամակ է գրել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային։ Լրագրող-մանկավարժը նրան պատմել է Տոլիվերովայի զարմանալի կենսագրության մասին, մասնավորապես, Ն. Վ. Շելգունովի էջի մասին Պավել Գայդեբուրովի «Շաբաթվա» գրքույկներում» (իրականում՝ Վիկտոր Գոլցևի «Ռուսական մտքի» մեջ)՝ նվիրված Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի կողմից Գարիբալդիի համհարզի փրկությանը, խորհուրդ է տվել նրան՝ որպես կանանց և երիտասարդների ընկեր, խնդրել է ուշադրություն դարձնել նախկին գարիբալդիականի տան բազմաթիվ իտալական մասունքներին՝ արյունով թաթախված կարմիր վերնաշապիկ, սեղանի վրա Իտալիայից բերված չոր կիտրոն և այլն։ Օստորոգորսկին Յամշչիկովային պատմել է, որ «Տոլիվերովա» կեղծանունը կազմվել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի երեխաների՝ Տոլյայի և Վերայի անուններից։ Մեմուարիստուհին փոխանցել է Վիկտոր Պետրովիչի խանդավառ, բայց փոքր-ինչ շփոթեցնող մենախոսությունը Ալեքսանդրա Յակոբիի մասին. «Այժմ նա հիսուն տարեկան է կամ դրա մոտ, սակայն դեռ շատ գեղեցիկ է, իսկ նախկինում պաահում էր, հիշում եմ, թատրոնում բոլոր հեռադիտակները սևեռվում էին նրա վրա։ Բեմին այնքան չեն նայում, որքան այդ գարիբալդիականին։ Ահա, ես կասեմ ձեզ, գործիչ։ Նա կանանց իրավահավասարության ջատագով է։ Մեզնից՝ հիմարներիցս քանիսն էին խենթանում նրա համար։ Եվ այդքան հիմարներից քանիսը չգիտեր, թե ինչպես պետք է գնահատել այդ մարգարիտը»։

Յամշչիկովան նկարագրել է Տոլիվերովայի խմբագրությունում գտնվելու առաջին տպավորությունը։ Խմբագիրը դեռ աշխատասենյակում չի եղել, այդ պատճառով մեմուարիստուհին սկսել է ուսումնասիրել պատին կախված նրա դիմանկարը, որի հեղինակն էր Վասիլի Վերեշչագինը։ Դիմանկարում նկարիչը նկարել է Ալեքսանդրա Յակոբիին քսանհինգ տարեկան հասակում, տեսանելի են մանկական անմիջականության, նրբության և անչարության դեռևս պահպանված հատկանիշները։ Մարգարիտա Վլադիմիրովնան ենթադրել է, որ այն հիացմունքը, որն իր մոտ առաջացրել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի անձը, զգացել է նաև Վասիլի Վերեշչագինը դիմանկարն ստեղծելիս։ Նրա կարծիքով՝ ինքն զգում էր, «ինչպես բոլոր նրանք, ովքեր առնչվել են այդ կնոջ հետ, նրա ամբողջ ոչ միայն արտաքին, այլև հոգևոր գեղեցկությունը»։ Մարգարիտա Յամշչիկովան թողել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի՝ Վերեշչագինի ստեղծած դիմանկարի բանաստեղծական նկարագրությունը. «Ամեն ինչի վրա տիրում է գեղեցիկ կանացի դեմք, որը նայում է շրջանակից, ինչպես կենդանի, իր մաքուր կապույտ աչքերով, մետաքսյա շագանակագույն մազերի պսակում, գեղեցկուհի, բայց այնքան պարզ, գեղեցիկ, նուրբ շրթունքների մանկական արտահայտությամբ, նուրբ ձեռքերով՝ հանգիստ ծալված հին զգեստի լայն կիսաշրջազգեստի վրա, ինչպիսին հագնում էին վաթսունական թվականներին»։

Երիտասարդ Յակոբիի դիմանկարի նկարագրությունից հետո մեմուարիստուհին անցնում է հասուն Ալեքսանդրա Նիկոլաևնա Տոլիվերովայի արտաքին տեսքի նկարագրությանը, երբ նա հայտնվել է Սերգիևսկայա փողոցի «Խաղալիքի» խմբագրության ընդունարանում (անմիջապես խմբագրության հարևանությամբ, գտնվում էր նաև հրատարակչուհու բնակարանը). «Սենյակ մտավ գեր, գեղեցիկ տիկին, արդեն ոչ երիտասարդ, բայց թարմ, լավ պահպանված»։ Մարգարիտա Յամշչիկովան պատմել է, թե որքան արագ է նա դարձել Տոլիվերովայի մտերիմ ընկերուհին, ծանոթացել նրա երեխաների հետ։ Բացի Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայից, նրա հետ ապրում էին նրա Տոլյա որդին, որն այն ժամանակ կրում էր հոժարակամ զինվորի համազգեստ, դուստրերը՝ Վերան և Նադիյան։ Նադյան, Յամշչիկովայի գնահատմամբ, ութ տարեկան էր, իսկ Վերան՝ տասնմեկ։ Դա հակասում է այն փաստին, որ Վերայի ծննդյան ամսաթվի մասին հաղորդվում է ժամանակակից, ներառյալ ակադեմիական աղբյուրներում, որտեղ որպես Վերայի ծննդյան տարեթիվ նշվում է 1882 թվական, բայց միևնույն ժամանակ համընկնում է Ալեքսանդրա Յակոբիի «Տոլիվերովա» կեղծանվան ստեղծման ժամանակի հետ, որը հայտնվել է 1878 թվականին։

Մարգարիտա Վլադիմիրովնա Յամշչիկովա (Ալ. Ալտաև)

Ավագ որդին ապրում էր մորից հեռու, և Մարգարիտա Յամշչիկովան ոչինչ չի ասում նրա մասին, բացի նրանից, որ նա վաղ է մահացել։ Վաղ է մահացել նաև որդին՝ Տոլյան, ով մահացել է չախոտկայից մոր ձեռքերի վրա։ Յամշիկովայի հետկանչով տոլյան անգույն պատանի էր, որը ոչ մի ազդեցություն չուներ կրտսեր քրոջ վրա։ Բայց այն ժամանակ, երբ Մարգարիտա Յամշչիկովան հանդիպեց Տոլիվերովային և նրա երեխաներին, ոչինչ չի կանխագուշակել երկրորդ որդու վաղ մահը։ Մեմուարիստուհին խոստովանում է, որ իրեն հաճույք էր պատճառում խաղալ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի գեղեցիկ դուստրերի հետ, որոնց նա անտեղի տարիքից մեծ էր։ Երեք աղջիկների խաղերին երբեմն միանում էր Տոլյան, և այդ ժամանակ մանկական խաղերը դառնում էին շատ աշխույժ ու աղմկոտ, այնպես որ Եֆիմը՝ Տոլիվերովայի քարտուղարը, ցրիչը և դայակը մեկ անձի մեջ, ստիպված էր հանգստացնել երեխաներին։ Փոքր դուստրերը մոր հենարանն ու սփոփանքն էին մինչև իր օրերի վերջը։

Մարգարիտա Յամշչիկովան որոշ մանրամասներ է հայտնել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի վերջին ամուսնությունից։ 1890 թվականի սկզբին մայրաքաղաքում բավական հայտնի էր երիտասարդ ամուրի կազակ Դմիտրի Նիկոլաևիչ Պեշկովը (Մարգարիտա Յամշչիկովան սխալմամբ նրան անվանում է ուրալյան սպա՝ հավանաբար շփոթելով Ամուրի Բլագովեշչենսկ և Ուֆայի նահանգի Բլագովեշչենսկը), որը հայտնի էր նրանով, որ իր ձիով միայնակ Ամուրի ափերից հասել էր Սանկտ Պետերբուրգ։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան տարվել է երիտասարդ հերոսով, աշխույժ քննարկել այդ ճանապարհորդության ռազմական և ձիաբուծական ասպեկտները, ինչը Մարգարիտա Յամշչիկովայի աչքերում բոլորովին կապ չուներ մանկական ամսագրի խմբագրի դերի հետ։ Բայց Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան, ըստ Յամշչիկովայի, բնույթով հակված էր տարվել անսովոր երևույթներով։ Կազակական հարյուրապետը, իր հերթին, տեսնելով պետերբուրգյան գեղեցիկ տիկնոջը, որը նշանակալի տեղ էր զբաղեցնում պետերբուրգյան մտավորականության մեջ, տարվել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայով և դարձել նրա ամուսինը։ Ալեքսանդրա Տոլիվերովան խանդավառությամբ է պատմել նոր ընտրյալի, նրա անհավանական ազնվության, նվիրվածության, բնավորության պարզության, աշխատասիրության մասին և այլն։

Աստիճանաբար նա սկսել է գիտակցել, որ նոր ամուսնու՝ սպայի հետ ոչ մի ընդհանուր բան չունի։ Նա վերջնականապես իր ամբողջ անձնական կապվածությունը տեղափոխել է դեպի երեխաները, բայց չի փակվել անձնական կյանքում, այլ գտել է նոր կոչում, քանի որ միայն խմբագրական աշխատանքը հոգեպես չէր բավարարում նրա գործունյա բնույթն ամբողջությամբ։ Նրա նոր կապվածությունը Փոխադարձ բարեգործական միության ստեղծումն էր։ Նրա համար Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան նույնիսկ թողել է խմբագրական գործերը, այնպես որ ամսագրի գանձարանն սկսել է ավելի ու ավելի դատարկվել։

Կաստելացցոյի փախուստի էպիզոդն Ալեքսանդրա Տոլիվերովայի (А. Н. Я.) հիշատակմամբ առաջին անգամ պատմել է Ն. Շելգունովը «Русской мысли» թերթում 1886 թվականին, հունվար

1897 թվականին գրական հանրությունը նշել է Ալեքսանդրա Տոլիվերովայի ստեղծագործական գործունեության երեսնամյա հոբելյանը։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան իր համեստությամբ չի ենթադրել որևէ հանդիսավոր միջոցառում, բայց հոբելյանի անցկացման մեջ Մարգարիտա Յամշչիկովան (նա ղեկավարում էր ամսագրի բելետրիստական բաժինը) և նրա ընկեր Ալեքսանդր Նեչաևը (գիտնական նատուրալիստ, ղեկավարել է Տոլիվերովայի ամսագրի գիտական բաժինը) տեսել են «Խաղալիքի»՝ նյութական դժվարությունները հաղթահարելու միջոց։ Երիտասարդներն սկսել են շնորհավորական ուղերձ կազմել և ստորագրություններ հավաքել։ Ուղերձն ստորագրել են Վասիլի Ավենարիուսը, Պյոտր Կապտերևը, Կ. Լուկաշևիչը, Ն. Կարազինը, Ի. Գորբունով-Պոսադովը, Վասիլի Նեմիրովիչ-Դանչենկոն, Պ. Վեյնբերգ, Տատյանա Շչեպկինա-Կուպերնիկը, Կ. Բարանցևիչը, Միխայիլ Ալբովը, Պ. Զասոդիմսկին, Իվան Բունինը, Դմիտրի Միխալովսկին։ Դժգոհելով այն ստորագրել է Դ. Մամին-Սիբիրյակը։ Հիշողությունը հերթական անգամ դավաճանել է Մարգարիտա Յամշչիկովային, և Պեշկովա-Տոլիվերովայի շնորհավորանքը ստորագրածների թվում նա նշել է նաև այդ ժամանակ արդեն մահացած Նիկոլայ Լեսկովին։

Գրողի հոբելյանը նշվել է «Փոքր Յարոսլավեց» ռեստորանում, նրան նախորդել է Սանկտ Պետերբուրգի քաղաքային դումայում մանկական ցերեկույթը։ Հոբելյանական երեկոյի ժամանակ Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովան կարդացել է իր անհաջող ընտրված պատմվածքը, և ոչ ոք չի լսել։ Վիկտոր Օստրոգորսկին, որը բացակայում էր երեկոյից, նշել է, որ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան պետք է կարդար Ն. Վ. Շելգունովի «Անցյալից և ներկայից» (ռուս.՝ «Из прошлого и настоящего») հուշերի մի հատված՝ նվիրված հռոմեական բանտից Գարիբալդիի համհարզի փրկության դրվագին։

Պեշկովայի հետ սերտ բարեկամության պատճառները Մարգարիտա Յամշչիկովան տեսել է նրանց ճակատագրերի նմանության մեջ։ Երկու կանայք էլ իրենց անձնական կյանքում ունեցել են նմանատիպ դրամա՝ ամուսնու հեռանալը, երկուսն էլ վախենում էին, որ նախկին ամուսինը խլելու է դստերը։ «Ես հասկանում եմ ձեզ,- ասում էր Տոլիվերովան Յամշչիկովային, երբ նա գալիս էր ավագ ընկերուհու մոտ, որպեսզի գիշերը նրա մոտ թողնի իր փոքրիկ դստերը՝ Լյուդմիլային,- ես գիտեմ, որ սխալները, որոնք թելադրված են երիտասարդությամբ, սրտով, այլ ոչ թե սառը հաշվարկով, օրինական սխալներ են։ Սառը հաշվարկը, ահա թե ինչն եմ ես դատապարտում, ահա թե ինչ է ինձ միշտ խորթ... Դուք մայր եք, և ես եմ մայրը, և երբ դուք թաքցնում եք ձեր երեխային, ես հիշում եմ այն սարսափելի ժամանակները, երբ ես, ինչպես և դուք, ստիպված էի թաքցնել իմ Վերոչկային»։

Դրաման խաղարկվել է այն ժամանակ, երբ Վերան երեք տարեկան էր, այսինքն՝ Յամշիկովայի ժամանակագրության համաձայն՝ մոտավորապես 1881 թվականին։ Վերան մանկությունից գեղեցիկ աղջիկ էր, և հայրը նրան սիրում էր, Տոլիվերովայի խոսքերով, որպես խաղալիք։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան հուշագրուհուն պատմել է Վերայի հոր հանդեպ ջերմ սիրո պատմությունը, որի անունը Յամշչիկովան չի նշել մամուլում։ Խորհրդային ակադեմիական աղբյուրներում Ալեքսանդրա Տոլիվերովայի դստեր լրիվ անունը նշվում է որպես Վերա Սերգեևնա Տյուֆյաևա (ամուսնության տարիներին՝ Պասսեկ և Չոգլոկով)։ Տոլիվերովայի հանդեպ Վերայի հոր սիրո մարելու պատճառը, Յամշչիկովայի խոսքով, նրա կարիերիզմն ու դրամական հաշվարկն էին։ Երբ նա հեռացել է ընտանիքից, Նադյան՝ կրտսեր դուստրը, դեռ կրծքի երեխա էր։ Սակայն ընտանիքից հեռանալուց հետո աղջիկների հայրը չի կարողացել բաժանվել Վերայից, այդ պատճառով նա փորձել է գողանալ իր սիրելի դստերը նախկին կնոջից։ Խզման գագաթնակետը մոր հետապնդումն էր դստերը։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան բռնել է Վերային առևանգողին, որը հեռացել է նրանից, բռնել է ձին, կախվել կողափայտերից և կանգնեցրել է նրան։ Ձին նրան իներցիայով քարշ էր տվել փողոցի երկայնքով մի որոշ ժամանակ, և անհավատարիմ ամուսնուն հետապնդելու, դստեր վերադարձի և ձիու լծասարքից ստացած վնասվածքից հրաշքով ազատվելու ամբողջ տեսարանը հետագայում նրան անհավանական էր թվում։

Հուշարձան Ֆլորենցիայում՝ ի հիշատակ Մենտանայի մոտ զոհված 150 խիզախ գարիբալդիականների

Հետագայում Մարգարիտա Յամշչիկովան իր ողջ կյանքի ընթացքում հարաբերություններ է պահպանել Ալեքսանդրա Պեշկովա-Տոլիվերովայի դստեր՝ Վերա Չոգլոկովայի հետ, որից իմացել է Ալեքսանդրա Յակոբիի հռոմեական օրագրերի գոյության մասին։ Դրանք մասամբ տպագրվել են Մարգարիտա Վլադիմիրովնայի «Հիշարժան հանդիպումներ» գրքում։ Հռոմեական բանտից Լուիջի Կաստելացցոյի փախուստի մասին պատմող դրվագի գեղարվեստական վերապատմումը, որը գրել է Յամշչիկովան, իր տեղն է զբաղեցրել «Վաթսունական» գլխում և ավելի ուշ օգտագործվել է բազմաթիվ հեղինակների կողմից։ Պատմվածքի բովանդակությունն այն է, որ Լուիջի Կաստելացոյի մահվան դատավճիռը հաստատվել է, նրան մնացել է ապրելու երկու օր ապրել։ Յակոբին բանտի պարետին խնդրում է թույլ տալ իրեն վերջին ժամադրության իր երևակայական փեսացուի՝ Կաստելացոյի հետ և ստանում է պատասխան․ «Գնացեք, հիմա ձեզ կուղեկցեն բանտարկյալի մոտ, բայց ընդամենը տասը րոպեով»։

Այս պատմությունը լսելով Վիկտոր Օստրոգորսկու շուրթերից՝ Յամշչիկովան տարակուսել է, թե ինչու է Գարիբալդին ընտրել Յակոբիին, այլ ոչ թե մեկ այլ օգնական, և ստացել է հետևյալ պատասխանը. Գարիբալդին անձամբ իմացել և բարձր է գնահատել խիզախ ռուս կնոջը, ոչ մի համարձակ մարդ չի գտնվել, որին կարելի էր վստահել, և որը կարող էր բանտ փոխանցել փախուստի ծրագիրը։ Տոլիվերովան Գարիբալդիի մասին հիշողություններում գրել է, որ Գարիբալդիի հետ ծանոթացել է միայն հինգ տարի անց՝ 1872 թվականին Կապրերա կղզում։ Հետագայում Յամշչիկովան տարակուսանք է հայտնել, թե ինչու Յակոբին իրենց բարեկամության 29 տարվա ընթացքում ոչ մի անգամ նրան ցույց չի տվել Գարիբալդիի հայտնի նամակը, ինչպես նաև լռել է այն մասին, որ 1862 թվականից մինչև 1874 թվականը օրագիր է վարել։

Ինչ-որ պատճառներով չհրապարակելով Գարիբալդիի հանձնարարության մասին Յակոբիի օրագրի էջերը և նրա այցը բանտ, Յամշչիկովան, այնուամենայնիվ, հրապարակայնացրել է նրա կյանքի իտալական ժամանակաշրջանի մասին այլ կարևոր հաղորդումներ։ «Ինձ թույլ տվեցին այցելել գարիբալդիականներին S. Anofrio հոսպիտալում։ Այսպիսով, <1867 թվականի> նոյեմբերի 14-ից մինչև <1868 թվականի> հունվարի 15-ը ես մշտապես եղել եմ S. Anofrio կամ S. Agata հիվանդանոցներում»,- գրել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան։ Հրապարակված գրառումներում էջեր կան Արթուր Բեննիի հետ ծանոթանալու և նրա մահվան մասին. «Դեկտեմբերի 30-ին թաղեցինք Բենիին Festano-ում։ Ես, Կոպտևան, m-lle Pelis-ը և m-me Schwarz-ը։ M-me Schwartz-ի մոտ ծանոթացա Լիստի հետ.... Նրանից ի հիշատակ ստացա հիանալի ապարանջան «Memor mei — felix esto» գրությամբ»։ Բեննիի հուղարկավորության կազմակերպումն իր վրա է վերցրել նաև Ալեքսանդրա Յակոբին։

Յամշչիկովայի հուշերի էջերը պարունակում են Տոլիվերովի մեղադրանքը հռոմեական բժիշկների ու ճիզվիտների դավադրության վերաբերյալ հիվանդների և վիրավոր գարիբալդիների դեմ։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի խոսքով՝ բազմաթիվ պապական վիրաբույժների բժշկական գործիքները գիտակցաբար թունավորված էին։ «Ճիզվիտները ներխուժել են բոլոր հաստատություններ ու կազմակերպություններ և անխնա կոտորել հեղափոխականներին։ <...> Ամեն ինչ եղել է պապի և ճիզվիտների ձեռքի գործը։ Նրանք չարագուշակ դեր են խաղացել գարիբալդյան շարժման մեջ»։ Դրանում նա գտել է այն փաստի բացատրությունը, որ ապաքինվող հիվանդներն առանց ակնհայտ պատճառների սկսել են թուլանալ և մահանալ աչքի առաջ։ Վիրավոր ապստամբները լեփ-լեցուն էին բոլոր հռոմեական հիվանդանոցներում, չէր հերիքում բժշկական անձնակազմը, իսկ հիվանդներին խնամելու բուժքույրերի բոլոր ջանքերը հանդիպում էին ճիզվիտների դիիմադրությանը. եթե հիվանդ կամավորը հրաժարվում էր կապուցինի վանականի խոստովանությունից, նրան սպասում էր ծանր ճակատագրին։ Այդ տեղեկությունների հիման վրա Խորհրդային պատմաբանը եզրակացնում է, որ «կաթոլիկ բժիշկները ճիզվիտների ցուցումով ուղղակի սպանում էին գերիներին»։

Ընտանիք և երեխաներ

Վալերի Յակոբին որդու՝ Վլադիմիր հետ, Պավել Յակոբի, Ալեքսանդրա Յակոբի, 1860-ական թվականների կեսեր, Վ. Չոգլոկովայի հավաքածուից

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի ընտանեկան կյանքը հեշտ չի եղել։ Հեռանալով առաջին ամուսնուց՝ Վասիլի Տյուֆյաևից՝ նա չէր կարող օրինական կերպով ամուսնանալ Վալերի Յակոբիի հետ, ուստի նրա որդին՝ Վլադիմիրը, ապօրինածին է համարվել։ Յակոբի ընտանիքում ներդաշնակ հարաբերությունները, որոնք տիրում էին առաջին մի քանի տարիներին, աստիճանաբար փոխարինվել են սառեցմամբ։ Իր դերն է խաղացել արտասահմանյան կյանքի թանկությունն ու այլ ֆինանսական խնդիրներ, որոնք երկար ժամանակ հետապնդել են երիտասարդ ընտանիքին, այնպես որ Վալերի Յակոբին 1865 թվականին ստիպված է եղել վաճառել մեծ ոսկե մեդալը, որը նա ստացել էր «Կալանավորների դադարքատեղ» նկարի համար։ Ֆինանսական դժվարությունները չեն լքել ընտանիքին նաև Ռուսաստան վերադառնալուց հետո, բայց Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան, հույսը չդնելով ամուսնու վրա, փորձել է հաղթահարել դրանք։ 1870 թվականին նա դիմել է Պյոտր Եֆրեմովին Գրական հիմնադրամում՝ խնդրելով իրեն տրամադրել 300 ռուբլի։ Գումարը ստացվել և հիմնադրամին վերադարձվել է 1874 թվականին գրահրատարակչական գործունեություն սկսելուց հետո։

Լիբերալ մտավորականության շատ այլ ներկայացուցիչների նման, 1866 թվականից հետո, երբ Ռուսաստանում հեղափոխական շարժումը անկում է ապրել և երկրում տիրել է ռեակցիայի ժամանակաշրջանը, Վալերի Յակոբին ստեղծագործության մեջ հեռացել է հեղափոխական խնդիրներից և դիմել ակադեմիական-անվախ սյուժեների։ Մինչդեռ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի քաղաքական արմատականությունը չի թուլացել։ Ամուսինների գաղափարական տարաձայնությունները նույնպես կարող էին լինել ընտանիքի բաժանվելու պատճառներից մեկը։ 1870-ական թվականների սկզբին նրանք դեռ գործնական հարաբերություններ էին պահպանում, 1873 թվականին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի եղբայր Նիկոլայ Նիկոլաևիչ Սուսոկոլովը ելույթ է ունեցել «Ծաղրածուները կայսրուհի Աննա Իոաննովնայի պալատում» նկարի վրա Վալերի Յակոբիի սեփականության իրավունքը հաստատելիս ականատես է եղել, Վալերի Իվանովիչը մասնակցել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի առաջին ինքնուրույն հրատարակած «Մեր երեխաներին» (ռուս.՝ «Нашим детям») ժողովածուի նկարազարդմանը, սակայն Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան 1871-1872 թվականներին Իտալիա կատարած երկրորդ ուղևորությանը մեկնել է առանց ամուսնու։ Այդ ժամանակից ի վեր ամուսիններն առանձին են ապրել։ Վալերին շատ ժամանակ է անցկացրել արտասահմանյան ուղևորություններում, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան կենտրոնացել է Պետերբուրգում գրական և հրատարակչական գործունեության վրա։

1873 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Ալեքսանդրա Յակոբին դիմել է գեներալ-ադյուտանտ Ֆ. Ֆ. Տրեպովին ամուսնու նկարների ցուցահանդեսի կազմակերպման թույլտվության համար։ Ցուցահանդեսից ստացված միջոցները նախատեսված է եղել տրամադրել մանկաբարձություն սովորողների օգտին։ Ներքին գործերի նախարարությունը, քննելով միջնորդությունը, մերժել է ցուցահանդեսի թույլտվությունը։ Մերժումը պատճառաբանվել է նրանով, որ նա Վալերի Յակոբիի օրինական կինը չէ։

1870-1880 թվականներին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան երեխաներ է ունեցել, բայց նրանց հայրը Վալերի Յակոբին չէր։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան 1882 թվականներին տպագրվել է «Исторический вестник» ամսագրում՝ «Ա. Ն. Յակոբի» անունով։ Այս ամենն այնքան է սրել հարաբերությունները նախկին ամուսինների միջև, որ 1888 թվականին Վալերի Յակոբին ստիպված է եղել պաշտոնապես դիմել Գեղարվեստի ակադեմիայի կոնֆերանս-քարտուղարին՝ գաղտնի խորհրդական Պյոտր Իսեևին, որպեսզի «տիրուհի Տյուֆյաևայից (Ա. Ն. Տոլիվերովա) վերցնի ստորագրություն այն մասին, որ նա այլևս չի կոչվի իր ազգանունով»։ Այսպիսով, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան ստիպված է եղել պաշտոնապես ստորագրել առաջին ամուսնու՝ Վասիլի Տյուֆյաևի ազգանունով, որը 1883 թվականին այլևս կենդանի չէր։ Այդ իսկ պատճառով նրա երեխաները՝ Անատոլին, Վերան և Նադեժդան, գրանցվել են Տյուֆաև ազգանունով, բայց որպես հայրանուն նշվել է Սերգեյ անունը։ Ավագ որդին՝ Վլադիմիրը, ապրել է մորից հեռու՝ հիմնականում շփվելով հոր հետ, և մոր հետ նրա հարաբերությունների մասին ոչինչ հայտնի չէ։

Այս ամբողջ ընթացքում Վալերի Յակոբին փորձել է օրինականացնել Վլադիմիր որդուն։ 1881 թվականի սեպտեմբերի 1-ից նա այդ գործի վերաբերյալ ինտենսիվ նամակագրություն է վարել ռուսական կայսրության տարբեր հաստատությունների և գերատեսչությունների հետ, մինչև 1882 թվականի հունիսի 5-ին ստացել է վկայական, որով «Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի կողմից պրոֆեսոր վերոհիշյալ Վ. Ի. Յակոբիի Վլադիմիր որդուն» տրվել է Սանկտ Պետերբուրգում ազատ ապրելու իրավունք։ Հետագայում Վլադիմիրը տեղափոխվել է Խարկով, որից հետո նրա մասին ոչինչ հայտնի չէ։

Դմիտրի Պեշկով

1883 թվականից մինչև 1893 տարի Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան որևէ մեկի հետ ամուսնացած չէր։ Նրա վերջին ամուսինը եղել է ամուրյան փոխ-եսաուլ Դմիտրի Նիկոլաևիչ Պեշկովը։ Նա հայտնի է դարձել Բլագովեշչենսկից Սանկտ Պետերբուրգ ձիով 8283 վերստ երկարությամբ ճանապարհն առանց դադարի անցնելու շնորհիվ։ Ուղևորությունն սկսվել է 1889 թվականի նոյեմբերի 7-ին և ավարտվել 1890 թվականի մայիսի 19-ին Ցարսկոե Սելոյում։ Քառասուն աստիճանի սառնամանիքին իր ձիով միայնակ անցնելով Սիբիրի ամայի վայրերով, ճանապարհի մի մասը հաղթահարելով հիվանդ վիճակում՝ նա վաստակել է փառք ու պատիվ ռուսական մամուլում, հանդիսավորությամբ ընդունվել մայրաքաղաքում, հատկապես Ալեքսեյ Բրուսիլովի հեծելազորային սպայական դպրոցի կողմից, ներկայացվել է կայսերը և իր սխրանքի համար ստացել շռայլ պարգև։

Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան իր ամսագրում գրել է Պեշկովի մասին «Խիզախ սպան» (ռուս.՝ «Отважный офицер», «Խաղալիք», 1890, թիվ 8) պատմվածքը, նրան հրավիրել է հյուր, երաշխավորել իր ծանոթներին։ Այսպես, Ս. Ն. Շուբինսկուն ուղղված 1890 թվականի հուլիսի 3-ի նամակում նա գրել է, որ ցանկանում է Պեշկովին ծանոթացնել նրա հետ։ Ամուրյան սպան ամուսնանալուց հետո երկար չի մնացել Պետերբուրգում։ Նա հաջող կարիերան շարունակել է Սիբիրում, մասնակցել է չինական ռազմական արշավին, այնպես որ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան մեծ մասամբ ստիպված է եղել միայն հիշել նրա մասին։ 1907 թվականին Պեշկովա-Տոլիվերովայի ամուսինը դարձել է հեծելազորի գնդապետ և հաջորդ տարի հրաժարական է տվել, որից հետո նրա հետքերը կորչում են։ Դմիտրի Պեշկովի հետ ամուսնությունից երեխաներ չեն ծնվել է եղել, իսկ ամուսնությունը տևել է ընդամենը մի քանի տարի։ Քանի որ Դմիտրի Պեշկովը կնոջից 17 տարով փոքր էր, Ալեքսանդրա Սալնիկովայի (Ա. Ն. Կրուգլովա-Դոգանովիչ) հուշերի համաձայն, նա գտել է երիտասարդ կնոջ և բաժանվել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայից։

Երեխաներ

• Յակոբի Վլադիմիր Վալերևիչ (ծնվ.՝ 10 հուլիսի, 1862),
• Տյուֆյաև Անատոլի Սերգեևիչ,
• Տյուֆյաևա Վերա Սերգեևնա (1882-1968), ամուսնության ընթացքում՝ Պասսեկ, երկրորդ ամուսնության ընթացքում՝ Չոգլոկովա, ծանոթ է եղել Անտոն Չեխովի, Մ. Մենշիկովի, Ա.Կոնիի հետ։ Եղել է Լենինգրադի դրամատիկական գրողների միության անդամ (1926)։ Վ․ Չոգլոկովայի դուստրը՝ Տատյանա Սերգեևնա Պասեկը (1903-1968), եղել է հայտնի խորհրդային հնագետ,
• Տյուֆյաևա Նադեժդա Սերգեևնա։

Լեգենդներ և հորինվածքներ Յակոբիի կյանքի մասին

Յակոբիի անունը շրջապատել է «Գարիբալդիի» փառքի հատուկ լուսապսակը, թեև նրա մարդասիրական գործունեության մեծ մասը ծավալվել է Գարիբալդիի արշավանքների մյուս ռուս մասնակիցների՝ Լև Մեչնիկովի, Ելենա Բլավատսկայայի, Գերման Լոպատինի, Անդրեյ Կրասովսկու, Վլադիմիր Կովալևսկու, Ա. Բեննիի գործունեության հետ։ Արդեն կենդանության օրոք նրա մասին սկսել են լեգենդներ ձևավորվել։ Այսպես, 1901 թվականին «Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարանի» 33 կիսահատորում հրապարակվել է նրա մասին հոդված, որտեղ ասվում էր, որ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան «Գարիբալդիականների գթասրտության քույրն էր Մենտանայի մոտ»։ 1939 թվականին «Работница» ամսագիրը առանց քննադատության կրկնել է այդ տեղեկատվությունը։ Հետխորհրդային ժամանակաշրջանում նախկին խորհրդային կանացի պարբերականի այս պնդումը ևս մեկ անգամ կրկնել է Իգոր Շչիգոլևը, իսկ «Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարանի» տեղեկությունների հիման վրա, Մենտանայի մոտ տեղի ունեցած մարտական գործողություններին Յակոբիի մասնակցության և նրա, ինչպես և Ելենա Բլավատսկայայի, հնարավոր վիրավորման վարկածը սկսել է զարգացնել Սերգեյ Ցելուխը, չնայած 1867 թվականի նոյեմբերի սկզբին Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի օրագրից երևում է, որ այդ ամբողջ ընթացքում նա ընտանիքի հետ գտնվել է հռոմեական բնակարանում և ուշադրությամբ հետևել է տեղի ունեցածին։

Երկար ժամանակ Գարիբալդիի համհարզի փախուստի հետ կապված իրադարձությունների պատմա-քննադատական վերլուծություն գոյություն չի ունեցել։ «Ռուս գարիբալդիականի» արարքի նկատմամբ հետաքրքրությունը կրկին ծագել է 1946 թվականից հետո՝ Ալ․ Ալտաևի (Մարգարիտա Յամշչիկովա) հուշերի հրապարակումից հետո։ 1930-1960-ական թվականներին լույս են տեսել Ալեքսանդրա Յակոբիի գործունեությանը նվիրված մի քանի թերթերի, ամսագրերի հրատարակություններ և գիտական աշխատություններ։ Այս թեմայի նկատմամբ հետաքրքրության ալիքի շնորհիվ հայտնվել են Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի լեգենդար արարքի նոր անհավատալի մանրամասներ։ Այսպես, «Брусчатка» գրքում ընդգրկված «Տատյանա Պասեկ» հիշողություններում խորհրդային հնագետ, պատմական գիտությունների դոկտոր և գրող Գեորգի Բորիսի Ֆեոդորովը (1917-1993), որը երկար տարիներ աշխատել է հնագետ Տատյանա Պասեկի՝ Ալեքսանդրա Յակոբիի թոռնուհու հետ, գրել է, որ Նադեժդա «Ալեքսանդրա» Տոլիվերովան մասնակցել է դեպի Հռոմ հայտնի գարիբալդյան արշավին, «իսկ երբ Գարիբալդին ձերբակալվեց, բանտարկվեց Հռոմում Սուրբ Հրեշտակի ամրոցի խցերից մեկում և սպասում էր մահապատժի, Տոլիվերովան մտել է նրա խցիկը՝ իր հարսնացուի անվան տակ, որը հրաժեշտի ժամադրության էր եկել։ Նրա համառ խնդրանքով Գարիբալդին հագել է նրա հանդերձանքը և, բարեհաջող դուրս գալով ամրոցից, կրկին գլխավորել է իր ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարը», «նա ի հիշատակ համատեղ պայքարի, նրան նվիրել է իր կարմիր վերնաշապիկը» և այլն։

Ծննդյան ամսաթվի միստիֆիկացիան (1855 թ.) Ա. Վենգերովի համար գրված ինքնակենսագրությունում

Ժամանակակիցների շրջանում սուտ լուրեր են շրջանառվել Ալեքսանդրա Յակոբիի և իտալացի հեղափոխականի սիրավեպի մասին։ «Մարտիկ-հրեշտակի» կերպարում «Գեղեցիկ Ալեքսանդրինայի» լրացուցիչ ռոմանտիզացմանն ու հերոսականացմանը նպաստել է Ն. Կալմայի «Կախարդված վերնաշապիկը» պատմական վիպակը։ Արկածային ստեղծագործությունում հիշատակվել է Գարիբալդիի համհարզի փրկության դրվագը և վիրավոր գարիբալդիականներին օգնություն կազմակերպելու Յակոբիի գործունեությունը։ Հավաստի տեղեկատվության բացակայության դեպքում Ն․ Կալման հրապարակել է Ալեքսանդրա Յակոբիի վաղ պատանեկության մասին շրջանառվող լուրերը․ «...Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան Ռուսաստանում թողել է առաջին ամուսնուն, որի հետ նրան ամուսնացրել են համարյա բռնի գրեթե մանուկ հասակում, < ... > այս ամուսնությունը շատ դժբախտ րէ նրա համար, և < ... > Վալերի Իվանովիչը գաղտնի տարել է նրան իր բռնակալ ամուսնու մոտից և միայն դրանից հետո նրա համար ամուսնալուծություն ստացել»։ Չնայած Վերա Չոգլոկովայի առարկություններին՝ Ն. Կալմայի գիրքը պարբերաբար վերահրատարակվել է Խորհրդային Միությունում։

Արդեն հետխորհրդային շրջանում Ալեքսանդրա Յակոբիի ռոմանտիզացումը դրսևորվել է այն պնդումներում, որ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան եղել է Լիլիան Վոյնիչի «Բոռ» վեպի գեղեցկուհի Ջեմմա Ուորենի նախատիպը։ Սակայն Ալեքսանդրա Յակոբիի կենսագրության հետ կապված թյուրիմացությունները ծագել են ոչ միայն ռոմանտիզացման պատճառով։ Խորհրդային գրող Բորիս Կոստինը, «Նևայի և Տիգրիսի ափերին» փաստագրական ակնարկում պատմելով 1870-ականների սկզբին Սանկտ Պետերբուրգի գեղարվեստական ակումբում գարիբալդիականների օգտին Յակոբիի դասախոսությունների մասին, պատմել է, թե ինչպես է Նիկոլայ Լեսկովը մոտեցել Յակոբիին և ընկերաբար սեղմել նրա ձեռքը, թեև գրողները ծանոթացել էին, ինչպես գրել է ինքը՝ Ալեքսանդրա Յակոբին, դրանից տասը տարի անց՝ 1881 թվականին։

Իր՝ առանց այդ էլ լեգենդար անձնավորության առասպելականացման առիթ է տվել նաև Ալեքսանդրա Յակոբիին․ նրբանկատորեն լռելով իր արժանիքների մասին՝ նա երբեմն կենսագրողներին մոլորության մեջ էր գցում իր կենսագրության որոշ փաստերի վերաբերյալ։ Այսպես, Ս. Վենգերովի համար գրած ինքնակենսագրության մեջ նա որպես իր ծննդյան տարեթիվ նշել է ոչ թե 1841 թվականը, այլ 1855 թվականը, հետազոտողների կարծիքով, անշուշտ սխալ է։ Այնտեղ էլ նա գրում էր, որ ծնունդով աղքատ ազնվական ընտանիքից էր։ Այդ ընտանեկան լեգենդը հետագայում կրկնել է Վերա Չոգլոկովան։ Այսպիսով, կյանքը, որն Ի. Շչիգոլևի խոսքերով, նման է անավարտ վեպի գլուխներին, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի ինքնակենսագրական տվյալների շնորհիվ ավելի խճճված է դարձել։

Հասցեներ Սանկտ Պետերբուրգում

• Վասիլևսկի կղզու 2 գիծ, Պերեյասլավցևի տուն, № 3, բն. № 9, 1870-ական թվականներ
• Պուշկինսկայա փողոց, № 10, բն. 129, 1883 թվական
• Կոննոգվարդեյսկայա փողոց № 33, 1886 թվական
• Սերգիևսկայա փողոց № 59, 1889 թվական
• Գոնչարնայա փողոց № 10, բն. 1, 1890-ական թվականներ
• Վերեյսկայա փողոց № 23, 1910-ական թվականներ
• Տրոիցկայա փողոց № 23, բն. 76, 1918 թվական

Մատենագիտություն

• [Без подписи] Из Рима, 26 октября. Случайная корреспонденция «Голоса». — «Голос», № 298, 28 октября 1867, стр. 3;
• Якоби А. Н. Между гарибальдийцами. Воспоминания русской. — Неделя, 1870, № 22, стр. 722—726; № 23, стр. 762—767; № 24, стр. 792—795;
• Нашим детям: Иллюстрированный литературно-научный сборник. / Изд. А. Н. Якоби [Толиверовой]. — СПб.: тип. Ф. С. Сущинского, 1873. — [2], 316, II с., 20 л. ил.;
• После труда: Литературный сборник / С рис. В. И. Якоби и В. М. Васнецова, исполн. в Париже проф. гравирования Паннемакером. — СПб.: тип. А. М. Котомина, 1875. — [4], 99 с., 4 л. ил.;
• Мысль и труд: Чтение для юношества. — СПБ.: [изд. А. Н. Толиверовой (Якоби)] тип. Ф. С. Сущинского, 1876. — [4], 272 с.;
• Последнее путешествие Ливингстона по Африке: С портр. авт. [!Ливингстона], рис. и карт. Африки / Пер. с англ. под ред. М. Цебриковой. — СПб.: А. Н. Якоби, 1876. — [2], 194 с., 11 л. ил., портр., карт.;
• Толя Эрнесто Росси. — Пчела, 1877, № 14. — С. 219—223;
• На память о Николае Алексеевиче Некрасове. Сборник. — СПб.: тип. Ф. С. Сущинского, 1878. — 147, III с., 1 портр.;
• Толиверова А. Карл Фёдорович Гун. — Живописное обозрение, 1879, № 5. С. 106;
• Поваренная книга для молодых хозяек. Постный и скоромный «домашний стол» / сост. А. Толиверова, А. Сальникова. 7-я тысяча. СПб.: Изд. книжного магазина С. П. Глазенапа, 1880. XXII, 322 с.;
• Толиверова А. Памяти Фёдора Михайловича Достоевского. — Игрушечка, 1881, № 6. 8 февраля. С. 177—185, № 7. 15 февраля. С. 238—247;
• Якоби А. Н. На Капрере у Гарибальди. Из личных воспоминаний. — Исторический вестник, 1882, № 8. С. 380—394;
• На Капрере. — Игрушечка, 1883, № 12—13;
• Складень: Чтение для детей и для юношества: Сост. из произведений лучших соврем. писателей / Изд. А. Н. Толиверовой. — СПб.: тип. А. С. Суворина, 1883. — [6], 328 с.;
• Толиверова А. На каждый день. — СПб., 1887;
• На помощь матерям: Педагогическое издание, посвящённое вопросам воспитания детей дошкольного возраста. — СПб.: А. Н. Пешкова-Толиверова, 1894—1904;
• [Без подписи] Памяти Николая Семёновича Лескова. (Из моих воспоминаний). — Игрушечка, 1895, сентябрь, № 9. С. 389—395;
• Проект общежития при Русском женском взаимно-благотворительном обществе. / [Соч.] А. Н. Пешковой-Толиверовой. — [Санкт-Петербург], ценз. 1897. — 8 с.;
• Женское дело: Ежемесячный литературный журнал. — СПб.: А. Н. Пешкова-Толиверова, 1899—1900;
• Толиверова А. Памяти А. Г. Сахаровой. (Из личных воспоминаний). — Игрушечка, 1900, № 4. С. 160—162;
• Толиверова А. Александр Константинович Шеллер (А. Михайлов). — Женское дело, 1900, № 12. С. 194—197;
• Толиверова А. Памяти А. К. Шеллера (А. Михайлова). — Игрушечка, 1901, № 4. С. 152—156;
• Новое дело: Ежемесячный литературный журнал. — СПб.: А. Н. Пешкова-Толиверова, 1902;
• Русский дневник: Ежедневная газета. / Ред.-изд. А. Н. Пешкова-Толиверова. — СПб, 1903, 27 авг — [?];
• Толиверова А. Джузеппе Гарибальди. — Италии. Литературный сборник в пользу пострадавших от землетрясения в Мессине. СПб. Изд. Шиповник. 1909 г. 220, [4] с. С. 20—49;
• Лев Толстой для детей: В сб. помещены: Биогр. Л. Н. Толстого А. Хирьякова, три портр. «вел. писателя земли рус.», его рабочий каб. и виды Ясной Поляны / Сост. А. Толиверова. — СПб.: дет. журн. «Игрушечка», 1909. — [4], 76, 32 с., 5 л. ил.;
• Тургенев для детей. / Сост. А. Толиверова. — СПб.: 1909;
• Толиверова А. Н. Поэт-страдалец. [И. З. Суриков] — Игрушечка, 1910, № 4;
• Толиверова А. Н. Светлой памяти Л. Н. Толстого. — Красные зори, 1911, № 5—6, № 19—24;
• Толиверова А. Н. Памяти Ф. М. Достоевского. — Красные зори, 1911, № 4;
• Пешкова-Толиверова А. Н. Воспоминания. — Толстовский ежегодник. М., 1912. — С. 88—94;
• Елена Келлер: Из жизни слепой и глухонемой: Пересказ по автобиографическим запискам А. Толиверовой с 12 портр. Елены Келлер, снятыми в различные годы жизни, её факсимиле и др. рис. — СПб.: А. Ф. Девриен, 1912. — 133 с.: портр., факсимиле;
• Младенец Иисус. Предание. — СПб., 1913;
• Бабушкины сказки / Жорж-Санд; Пер. с фр. А. Н. Толиверовой. С рис. худож. С. С. Соломко, бар. М. Клодта и др., и с портр. авт. — 5-е изд. — СПб.: А. Ф. Девриен, [1913]. — [6], 445 с., 1 л. фронт. (портр.) ил.;
• Толиверова А. Н. Светлой памяти Т. П. Пассек. — Родник, 1914, № 4, С. 447, № 5;
• Толиверова А. Н. Памяти М. В. Безобразовой: (Незамеченная смерть заметного человека). — Русская старина, 1915. т. 16, № 3, с. 630—641;
• Толиверова А. Н. Памяти М. В. Безобразовой: (Незамеченная смерть заметного человека). — Петроград: тип. П. Усова, 1915. — 14 с.;
• Толиверова А. Н. Памяти друга. <О. А. Шапир> — Биржевые ведомости, 1916, № 15623, 17 июня;
• Жорж Санд Бабушкины сказки. Пер. с фр. А. Н. Толиверовой. — М.: Киноиздательский консорциум «Аверс» при участии «Политиздата» с оригиналов ТПО «Арка». 1991. — 368 с. — ISBN 5-7375-0006-3.

Գրականություն

• «Толиверова-Пешкова, Александра Николаевна». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Корш Е. В. Брызги памяти. — Исторический вестник, 1911, т. 126, № 10, с. 152—169;
• Участница восстания Гарибальди. (20 лет со дня смерти А. Н. Пешковой-Толиверовой). — Красная газета, 1938, № 227, 2 декабря;
• <Невлер В. Е. ?> Русская гарибальдийка. — Работница, 1939, № 36, с. 13;
• Лесков Н. С. Собрание сочинений : в 11 т.. — М. : Гослитиздат, 1956—1958. — 350 000 экз.
• Игрушечка // Русская периодическая печать (1702—1894): Справочник / Сост. коллектив авторов; под ред. А. Г. Дементьева, А. В. Западова, М. С. Черепахова. — М.: Гос. изд-во полит. лит., 1959. — 835 с.
• Лесков А. Н. Жизнь Николая Лескова : По его личным, семейным и несемейным записям и памятям : в 2 т.. — М. : Худож. лит., 1984. — Т. 2. — 607 с. — (Литературные мемуары). — 75 000 экз.
• Гарибальди Джузеппе. Джузеппе Гарибальди и его эпоха // Мемуары / Невлер В. Е. — М. : Наука, 1966. — 468 с. — (Литературные памятники).
• Ал. Алтаев [Ямщикова М. В.] Памятные встречи. Глава «Шестидесятница». — М., Сов. писатель, 1959. — С. 283—326. — 75 000 экз.;
• Н. Кальма [А. И. Кальманюк] Заколдованная рубашка. Историческая повесть. — М. Детгиз, 1960. — 304 с.;
• Толстяков А. П. Издание русской гарибальдийки // Книга. Исследования и материалы : Сборник XXXII (32). — Всесоюзная книжная палата. — М. : Книга, 1976. — С. 181—184. — 232 с.;
• Кацнельбоген А. Г. и др. — Общественно-медицинская деятельность А. Н. Толиверовой. — Советское здравоохранение, 1981, № 10, с. 65—69;
• Каримова Д. — Жизнь посвятившая борьбе. — Вечерняя Казань, 1982, № 63 (963) 16 марта, с. 3;
• 150 лет со дня рождения Александры Николаевны Толиверовой. — Знаменательные и юбилейные даты истории медицины 1992 года. Вып. 36 — М. 1992. С. 94;
• Щиголев И. И. Детская писательница А. Н. Толиверова (Якобий). — Клинцы (Брянск. обл.) : изд-во Клинц. гор. тип., 2003. — 166 с.

Արտաքին հղումներ

• Российский государственный архив литературы и искусства. г. Москва. Официальный сайт Արխիվացված 2021-01-25 Wayback Machine;
• Электронные публикации Института русской литературы (Пушкинского Дома) РАН

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալեքսանդրա Յակոբի» հոդվածին։